Azərbaycan dili [PDF]

Citation preview

Elmi redaktorları:



ИСЛАМ



ГЯРИБЛИ



АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИ TƏKMİLLƏŞDİRİLMİŞ İKİNCİ NƏŞRİ (Hər mövzuya aid testlər əlavə edilməklə ümumi orta təhsil, orta ixtisas məktəbləri və abituriyentlər üçün dərs vəsaiti) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodik Şurası “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” bölməsinin 6 noyabr 2006-cı il tarixli 10 sayli iclas protokolu və Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10.11.2006-cı il tarixli 822 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.



БАКЫ – 2009



Qəzənfər Kazımov, filologiya elmləri doktoru,professor Əsgər Quliyev, filologiya elmləri namizədi, dosent



Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru, prof. İsmayılMəmmədov, filologiya elmləri doktoru, prof. Sevil Mehdiyeva, filologiya elmləri doktoru İsmayıl Kazımov Kitabın çapında yardımçımız olmuş Hacı Fazil Rüstəmliyə minnətdarlığımızı bildiririk Гярибли İ. Азярбайъан дили ( Ümumi oрта təhsil, орта ихтисас мяктябляри вя абитурийентляр цчцн дярс вясаити), Bakı, 2009, 408 səh. DİQQƏT! Müəllif hüquqları qorunur. Müəllifin xüsusi icazəsi olmadan bu dərsliyi və yaxud onun hər hansı bir hissəsini çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qəti qadağandır. İ 4957205108 qrifli nəşr 050 - 2006



© Ислам Гярибли 2



Boynumda haqqı olanların əziz xatirəsinə ithaf olunur MÜƏLLİFDƏN Орта цмумтящсил вя орта ихтисас мяктябляриндя Азярбайъан дили програмы вя али мяктябляря гябул програмларына ясасланмагла щазырланмыш дярс вясаити орта мяктяб шаэирдляри, абитурийентляр, орта ихтисас мяктябинин тялябяляри və orta məktəb müəllimləri üçün нязярдя тутулмушдур. Мялум олдуьу кими Азярбайъан дили орта мяктяблярин V-XI синифляриндя вя педагожи тямайцллц орта ихтисас мяктябляриндя ясас, апарыъы фянлярдян бири кими тядрис олунур. Ян юнямлиси ися бу фянн али вя орта ихтисас мяктябляриня гябул заманы бцтцн ихтисаслар цзря башлыъа фянн sayılır. Йяни Азярбайъан дилиндян имтащан вермядян тялябя адына лайиг эюрцлмяк мцмкцн дейил. Орта мяктябин мцвафиг синифляри цчцн 6 дярслик (Азярбайъан дили. V, VI – VII, VIII, IX, X, XI синифляр) вардыр ки, бу дярсликляр, ясасян, садядян мцряккябя доьру принсипи иля щазырланмыш, нязяри вя практик материаллар да шаэирдлярин йаш вя дцнйаэюрцшц сявиййясиня уйьун олараг верилмишдир. Орта ихтисас мяктябляри цчцн ися, цмумиййятля, дярсликляр йохдур. Тяърцбя эюстярир ки, бир сыра щалларда, хцсусиля фонетика, орфоепийа, орфографийа, лексика, сюз йарадыъылыьы, кюмякчи нитг щиссяляри, морфоложи вя синтактик тящлил, бядии тясвир вя ифадя васитяляри иля баьлы тест тапшырыгларынын йериня йетирилмясиндя щям шаэирд вя тялябяляр, щям дя абитурийентляр сящвя йол верир, мцбащися вя шцбщя доьуран мясялялярин ъавабыны тапмагда чятинлик чякирляр. Бу ися илк нювбядя дярсликлярдя верилян нязяри мялуматларын шаэирдлярин йаш сявиййясиня уйьунлуьу иля ялагядардыр. Беля олан щалда онлар мцхтялиф елминязяри мянбяляри арайыб-ахтармаьа, саф-чцрцк етмяйя мяъбур олур (нязяря алмаг лазымдыр ки, елми грамматикаларда, али мяктябляр цчцн Азярбайъан дили дярсликляриндя вя диэяр мянбялярдя бири диэярини инкар едян, орта мяктяб дярсликляри иля узлашмайан мягамлар да вар), беляликля, али мяктябляря гябул имтащанлары вердикляри заман мцяййян манеялярля цзляширляр. Бу ъцр манеяляри арадан галдырмаг, орта вя орта ихтисас Мяtтябляринин шаэирд вя тялябяляриня, абитурийентляря йардымчы олмаг



3



ниййяти иля щазырланмыш бу дярс вясаити мювъуд орта мяктяб дярсликляри ясасында щазырланса да, онларын тякрары вя йа гыса хцласяси дейил. Sаит сяслярин тяляффцзц, вурьу, орфоепийа, орфографийа, бядии тясвир вя Ифадя васитяляри иля баьлы материалларын чоху, демяк олар ки, илк дяфя дярсlikdə geniş şəkildə конкрет нцмуняляр ясасында шярщ едилмиш, лексика, сюз йарадыъылыьы, морфолоэийа, fonetik, leksik, sözün qruluşu, sintaktik təhlillə баьлы мясяляляр мцмкцн гядяр эенишляндирилмиш вя дцрцстляшдирилмишдир.



Дярс вясаитинин щазырланмасы просесиндя Тялябя Гябулу цзря Дювлят Комиссийасынын чап етдийи банк тестляри və siniflər üzrə test kitabçaları диггятля нязярдян кечирилмиш, али мяктяб дярсликляриндян вя диэяр мяхязлярдян истифадя едилмишдир. Мягсяд ондан ибарят олмушдур ки, щям тядрис просеси, щям дя гябул имтащанлары заманы мцбащися доьура биляъяк мясяляляр мцмкцн гядяр минимума ендирилсин. Вясаитдя орта мяктябин щазырки Азярбайъан дили дярсликляринин структуру, ясасян, горунуб сахланылмыш, мцбащисяйя сябяб ола биляъяк нязяри мцлащизяляря мцмкцн гядяр йер верилмямишдир. 1975 –ci ildən orta və ali məktəblərdə dərs deyən, uzun illər ali məktəblərə abituryent hazırlığı ilə məşğul olan bir şəxs kimi problemlərlə kifayət qədər tanış olduğumuzdan, dərsliyi mümkün qədər sadə, anlaşıqlı dildə yazmağa, hər bir nəzəri məlumatı konkret nümunələr əsasında şərh etməyə çalışdıq. Dərslikdə hər mövzuya aid çalışmaların verilməsi imkan xaricində olduğundan, biz hər bölməni əhatə edən testlər verməklə kifayətləndik. Bölmələrə əlavə olunmuş ümumi sayı doqquz yüz əlliyə qədər olan dəyərləndirmə testlərinin içərisində bu və ya digər mənbədən gələn testlərin olması şəksizdir və biz irəlicədən həmin testlərin müəlliflərindən halallıq istəyirik. Orta və ali məktəb dərsliklərini yazmış, bu sahədə böyük təcrübəsi və zəhməti olan həmkarlarıma minnətdarlığımızı bildirir, haqqa qovuşanlara tanrıdan rəhmət, sıralarımızda olanlara isə uca Allahdan salamatlıq və xoşbəxtlik diləyirik. Хейирхаh ниййятля щазырланмыш дярс вясаитинин шаэирд, абитурийент вя орта ихтисас мяктяби тялябяляри иля йанашы, али мяктяблярин филоложи, педагожи вя тяръцмя факцлтяляринин тялябяляри вя орта мяктяб мцяллимляри цчцн дя эярякли олаъаьыны зянн едирик.



İslam Qəribli, filologiya elmləri namizədi 4



ЭИРИШ 1. ДIL VƏ ONUN MAHİYYƏTİ. Инсанлар арасында цнсиййят васитяси олан дил юз характериня эюря иътимаи щадисядир. Гядим инсанлар бирэяйашайыш вя ялбир ямяк просесиндя бир-бириня бир шей демяк ещтийаъыны да дуймуш, бу ещтийаъы юдяйя биляъяк бир васитя, йяни анлашма вя фикир мцбадиляси васитяси олараг дили йаратмышлар. Ибтидаи инсанларын дили лцьят тяркиби етибары иля вя грамматик гурулушуна эюря, тябии ки, чох бясит вя йохсул олмуш, лакин заман кечдикъя, ъямиййят инкишаф етдикъя инсанларын дцшцнъя тярзи дя дяйишмиш, дили дя инкишаф етмишдир. Гядим инсанлар тядриъи тякамцл просесиндя йаратдыглары яшйа вя истещсал аляти цчцн бир ад да тапмыш, ихтира етмиш, беляликля, заман кечдикъя ямяля эялян йениликляри ифадя етмяк ещтийаъы нятиъясиндя дилин дя ифадячилик имканлары артмыш вя дил ващидляринин зянэинляшмяси йолу иля дил системи формалашараг тякмилляшмишдир. Тядриъян вя ардыъыл шякилдя инкишаф едяряк, тябият вя ъямиййят тясирляриндян инсан бейниндя доьан фикирлярин ифадя вя мцбадиляляринин ян йеткин васитяси олан дили бу вя йа диэяр иътимаи гурулуш дейил, ясрляр бойу ъямиййятин тарихинин цмуми просеси йаратмыш вя инкишаф етдирмишдир. Дил ъямиййят цчцн ващид вя ъямиййятин бцтцн цзвляри цчцн цмуми олан цнсиййят васитяси кими йаранмышдыр вя бу сябябдян дя инсанлар арасында цнсиййят васитяси олмаг етибары иля дилин ролу бир синфин, тябягянин зяряриня башга бир синфя вя зцмряйя хидмят етмяк дейил, ъямиййятин бцтцн синифляриня хидмят етмякдир. 2.МÜASİR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ. Ядяби дил нядир? Ядяби дил, ясасян, цмумхалг дили цзяриндя гурулур,лакин цмумхалг данышыг дили иля ядяби дил щеч бир дюврдя там ейниййят тяшкил етмир. Ядяби дил цмумхалг дили цзяриндя сечмя вя явязетмя принсипи ясасында ямялиййат апарма йолу иля йараныр. Ядяби дилин лцьят тяркибинин тяшкили цчцн цмумхалг данышыг дилинин лцьят тяркибиндяки 5



сюзляр сечилир вя ядяби дилин лцьят тяркибиня дахил едилир. Цмумхалг данышыг дилиндя ишлягилян бязи сюзляр ядяби дил цчцн мягбул сайылмыр. Ядяби дили йаратмаг цчцн цмумхалг дилинин фонетик системиндя дя явязетмя вя йа сечмя ямялиййаты апарылыр, сюз вариантлары цмумиляшдирилир, даща чох фонем мащиййятли сюзляр мягбул щесаб олунур. Беля бир сечмя вя явязетмя грамматик гурулушда да апарылыр. Беля ки, цмумхалг дилинин сюзляриндя ишлядилян бир форма ядяби диля эютцрцлцр, диэяри ися мягбул сайылмыр. Бязи бирляшмя цсулу вя ъцмля гурулушу мягбул щесаб олунур, бязиси иsя яксиня, щятта гейри-гануни щесаб олунур вя ядяби диля кючцрцлмцр. Башга бир ъящяти дя гейд етмяк лазымдыр ки, ядяби дилин формалашмасында яъняби диллярин сюз вя бирляшмяляриндян дя истифадя олунур. Беля ки, ядяби дилин лцьят тяркибини зянэинляшдирмя истигамятиндя яъняби диллярдян сюзляр алыныб ядяби дилин лцьят тяркибиня дахил едилир, бязян дя яъняби сюзляр анъаг синоним олараг ядяби дилин лцьят тяркибиня алыныр. Беляликля, ядяби диля беля бир тяриф вермяк олар: Ядяби дил сечмя вя явязетмя ямялиййаты апармагла нормайа салынмыш вя мющкям, тарихян стабилляшмиш, сабитляшмиш гайда вя ганунлара малик олан дилдир. Ядяби дилин шифащи вя йазылы олмаг цзря ики нювц вардыр. Шифащи ядяби дил даща яввял формалашмышдыр. Лакин йазылы ядяби дил йарадылдыгдан сонра да шифащи ядяби дил йазылы ядяби дил иля мцвази, паралел шякилдя йашайыр вя инкишаф едир. Азярбайъан дили Азярбайъан Республикасында вя Ъянуби Азярбайъанда йашайан Азярбайъан тцркляринин доьмa anа дилидир. Азярбайъан Республикасында 8 милйона йахын, Иран Ислам Республикасынын тяркибиня дахил олан Ъянуби Азярбайъанда ися 30 милйона йахын адам бу дилдя данышыр. Бундан башга, дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя йашайан 10 милйона йахын азярбайъанлы да ана дили кими бу дилдян истифадя едир. Азярбайъан дили Азярбайъан Республикасында



6



йашайан, бу торпаьын гядим,язяли вя ядяби сакинляри сайылан талыш, тат, лязэи, кцрд, авар, сахур, уди вя диэяр азсайлы халгларын да цмуми цнсиййят васитясидир. Республикамызда йашайан русларын, эцръцлярин дя бир гисми Азярбайъан дилини билир вя цнсиййят васитяси кими ондан истифадя едир. Дилимиз тарихян тцрк дили, тцркъя ады иля танынмышдыр. XIX ясрин яввялляриндя мялум Эцлцстан (1813) вя Тцркмянчай (1828) мцгавиляляриндян, йяни чар Русийасынын Шимали Азярбайъаны илщагындан сонра рус империйасында вя онун васитясиля Авропада дилимизи татар дили, тцрктатар дили, Азрярбайъан татар дили, татар дилинин Гафгаз лящъяси, тцрк Азярбайъан дили адландырмаьа башладылар. Азярбайъан Демократик Ъцмщуриййяти илляриндя (1918-1920) дилимиз дювлят дили елан олунду вя тцрк дили ады иля ишлянмяйя башлады. 1936-ъы иля гядяр тцрк дили адланан дилимиз 1936-ъы илдян кечмиш ССРИ Конститусийасынын щюкмц иля Азярбайъан дили, миллятимиз ися азярбайъанлы адландырылды. 1992-ъi илин 22 dekabrında Azərбайъан Республикасы Милли Мяълисинин гярары иля тарихи ядалят бярпа олунду вя дилимиз йенидян тцрк дили адландырылды. 1995-ъи ил 12 нойабр ümumxalq сясвермяси иля дилимиз тязядян Конститусийада Азярбайъан дили кими гябул олунду. 1995-ъи илдя гябул едилмиш Азярбайъан Республикасынын Конститусийасынын 21ъи маддясиндя йазылыр: «Азярбайъан Республикасынын дювлят дили Азярбайъан дилидир. Азярбайъан Республикасы Азярбайъан дилинин инкишафыны тямин едир». 3. “АZƏRBAYCAN DİLİ” FƏNNİ VƏ BU FƏNNİNİN ƏSAS ŞÖBƏLƏRİ. «Азярбайъан дили» фянни инди азярбайъанлыларын бцтцн сащялярдя истифадя етдикляри анлашма васитясинин – Азярбайъан ядяби дилинин ясасыны тяшкил едян dil ващидляринин гайда-ганунларыны вя ясас нормаларыны юйрядян фяння дейилир. Бу фяннин ясас шюбя вя бящсляри ашаьыдакылардыр: 1. Фонетика. Фонетикада Азярбайъан ядяби дилинин



фонемляр системиндян, фонетик щадися вя ганунларындан вя парчаларындан бящс олунур. 2. Орфоепийа. Бу шюбядя ядяби дилин тяляффцз нормаларындан вя гайда-ганунларындан бящс олунур. 3. Орфографийа. Мцасир Азярбайъан ядяби дилинин дцзэцн йазы гайдалары бу бюлмядя юйрянилир. 4. Лексиколоэийа. Бу бюлмядя дилимизин лцьят тяркибинддян, сюзлярин мяна нювляриндян бящс олунур. 5. Фразеолоэийада Азярбайъан ядяби дилиндяки фразеоложи ифадялярин типляриндян вя мяна нювляриндян бящс олунур. 6. Морфолоэийада сюзлярин дяйишмяси, nitq hissələri вя грамматик категорийаларын яламятляри юйрянилир. 7. Синтаксисдя сюз бирляшмяляри, ъцмля вя ъцмля цзвляриндян бящс олунур. 8. Söz yaradıcılıği dilçiliyin xüsusi bir bölməsidir ki, bu bölmədə sözlərin hansı üsul və vasitələrlə yaranmasından bəhs olunur. 9. Etimologiyada sözün mənşəyi, nədən törəməsi və əmələ gəlməsi öyrənilir. 10. Lüğətçilik (leksikoqrafiya) dilçiliyin təcrübi sahələrindən biridir. Lüğətlərin tərtib olunma və yaranma prinsipləri burada öyrənilir. 11. Dialektologiya dialekt və şivələri öyrənir. 12. Nitq mədəniyyəti dilçilik elminin praktik sahəsidir və burada dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydaları elmi əsaslarla öyrənilir. 13. Üslubiyyat isə bu və ya digər dilin üslublarını, üslubi imkanlarını öyrənən dilçilik sahəsidir.



7



8



Беляликля, айдын олур ки, “Азярбайъан дили” адланан фянн дцзэцн данышмаг, дцзэцн йазмаг, дцзэцн охумаг вя дейиляни, йазыланы дцзэцн баша дцшмяк цчцн ян мцщцм анлашма васитяси олан дилин нормаларыны, гайда-ганунларыны ясаслы сурятдя тядгиг вя тялим едян бир фяндир.



FОНЕТИКА 1. ДАНЫШЫГ СЯСЛЯРИ ВЯ ОНЛАРЫН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ. Дил щаггында елмин “Фонетика” бюлмясиндя данышыг сясляри юйрянилир. Данышыг сясляринин ямяля эялмясини, онларын бир-бириня мцнасибяти вя физиолоэийасыны, кейфиййят вя кямиййятини, нитг просесиндяки функсийасыны вя с. бу кими бир чох яламятлярин ганунауйьунлугларыны юйрянян дилчилик шюбясиня фонетика дейилир. Fonetika termini yunan mənşəlidir. Yunan dilində fone (phone) səs deməkdir. Bu sözdən yaranmış fonetika isə danışıq səslərinə məxsus olan təlim anlayışını bildirir. İnsan fikirlərini həm şifahi, həm də yazılı formada ifadə edir. Fikrin şifahi ifadə forması danışıq səsləri, yazılı ifadə forması isə hərflərlə həyata keçirilir. Данышаркян тяляффцз етдийимиз сясляр данышыг сясляри адланыр. Azərbaycan dilində 34 danışıq səsi vardır: [a], [b], [c], [ç], [d], [e], [ə], [f], [g], [ğ], [h], [x], [ı], [i], [j], [k], [k`], [q], [l], [m], [n], [o], [ö], [p], [r], [s], [ş], [t], [u], [ü], [v], [y], [y`], [z]. Данышыг сясляри данышыг цзвляри васитясиля ямяля эялир. Данышыг цзвляри ашаьыдакылардыр: 1) аь ъийярляр, 2) няфяс борусу, 3) гыртлаг, 4) сяс телляри, 5) аьыз бошлуьу, 6) дил, 7) додаглар, 8) дишляр, 9) бурун бошлуьу, 10) алт чяня, 11) цст чяня, 12) дамаглар. Danışıq sяслярин формалашмасы просесиндя иштирак едян мцтящяррик цзвляр дил, додаглар вя алт чянядир. Дамаглар, дишляр вя цст чяня ися щярякятсиз цзвляр щесаб олунур. Данышыг сясляринин ямяля эялмясиндя сяс телляри, дил вя додаглар даща фяал иштирак едир. Сюзцн мянасыны вя формасыны дяйишдиря билян ян кичик дил ващиди səs və ya фонем адланыр. Məsələn: var – qar – bar, bağ – dağ – sağ – yağ, bel – tel, yad -yar- yan, göl – göl – gəl, göz – söz – döz və s. Misallardan göründüyü kimi, bir səs, fonem dəyişməklə məna dəyişmiş, tamamilə yeni söz əmələ gəlmişdir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, dil vahidləri müstəqil və qeyri – müstəqil olmaqla iki yerə bölünür. Dilin, danışığın formalaşmasında aparıcı rol oynayan söz, söz birləşməsi və cümlə 9



müstəqil dil vahidləri hesab olunur. Müstəqil dil vahidlərinin formalaşmasında vasitə kimi çıxış edən dil vahidləri isə qeyri – müstəqil dil vahidləri adlanır və fonem belə dil vahidlərindən biridir. Азярбайъан дилиндяки [н] вя [м] сясляриндян башга, йердя галан бцтцн 32 данышыг сясляринин тяляффцзцндя щава ахыны аьыздан чыхыр. Bu səbəbdən də onlara ağız səsləri deyilr və onların sayı otuz ikidir. [Н] вя [м] сясляринин ямяля эялмясиндя ися щава ахыны, ясасян, бурун бошлуьундан чыхыр. Она эюря дя бу сясляря бурун сясляри дейилир. Tərkibində [m] və [n] səsləri işlənmiş bir neçə sözü tələffüz etsək, ağız səsləri ilə burun səslərinin səslənməsindəki fərqli cəhəti asanlıqla ayırd edə bilərik. Məsələn: muncuq, Manna, namus, mədəniyyət, mahnı və s. Сясляри щярфлярля, сюзцн йазылышыны тяляффцзц иля гарышдырмамаг цчцн бюйцк мютяризя [ ] ишарясиндян истифадя олунур. Сяс вя сюзцн тяляффцзцнц эюстярмяк цчцн бюйцк мютяризядян ([а], [айиля]) бир ишаря кими истифадя олундуьу щалда, щярф вя сюзцн йазылышында (а, аиля) бу ишаряйя ещтийаъ олмур. Bir neçə sözün səsləri hərflərdən fərqləndirmək şərtilə yazılış və tələffüzünə diqqət edək. Məs. meşə [meşə] – “em”, “e”, “şe”, “ə”, [m], [e], [ş], [ə]; dəftər [dəfdər] – “de”, “ə”, “fe”, “te”,“ə”, “er”, [d], [ə], [f], [d], [ə], [r]; nənəyə [nəniyə] – “en”, “ə”, “en”, “ə”, “ye”, “ə”, [n], [ə], [n], [i], [y], [ə]; varlı [varrı]- “ve”, “a”, “er”, “el”, “ı”, [v], [a], [r], [r], [ı] və s. 2. DANIŞIQ SƏSLƏRİNİN NÖVLƏRİ. Səslər, əsasən, ağız boşluğunda formalaşır. Hava axınının ağız boşluğunda maneəyə rast gəılməsi, yaxud ağızdan sərbəst çıxması ilə əlaqədar olaraq dанышыг сясляри ики ъцр олур: 1) саитляр; 2) самитляр. Тяляффцз заманы манеяйя раст эялмяйян, heca əmələ gətirə bilən, мусигили тона малик, чох айдын шякилдя сяслянян, дейиляркян щава ахыны аьыздан сярбяст чыхан сясляря саит сясляр дейилир. Дилимиздяки сяслярин доггузу саитдир: а, я, е, ы, и, о, ю, у, ц. Dilimizdəki saitlərin səkkizi ilə (a, ə, e, i, o, ö, u, ü) sözlər başlana bildiyi halda, biri ilə, yəni “ı”saiti ilə söz başlana bilmir. Məs: ata, əmi, elçi, işıq, ocaq, ödəniş, uğur, üzüm və s. Самитлярин тяляффцзцндя щава ахыны аьыз və burun boşluğunda  10 



мцхтялиф манеяляря раст эялир. Бу сясляр манеяли, кцйлц сясляр адланыр. Bəzi samitləri tələffüz edərkən dodaqlar bir-birinə kipləşir ( [b], [p] ), bəzilərini tələffüz edərkən isə dil üst dişlərin arxa hissəsinə toxunur ( [d], [t] ) və s. Samitlərin saitlərdən bir fərqi də onların heca əmələ gətirə bilməməsidir. Samitlərin sayı iyirmi beşdir. Мцасир Азярбайъан дилиндя олан самит сясляр ашаьыдакылардыр: б, п, в, ф, э, к, з, с, ж, ш, ь, х, ч, ъ, г, (к'), д, т, й, (х'), л, р, м, н, щ. [Y] cingiltili samitinin kar qarşılığı olan [x'] və [x] kar samitinin cingiltili qarşılığı olan [ğ] səsləri istisna olmaqla qalan bütün samitlərlə sözlər başlana bilir. Məs: bacı, ceyran, çən, durna, fərəh, gəmi, hündür, xoşbəxt, jurnal, kəklik, komandir, qoca, lalə, mahnı, nənə, pendir, rastlaşmaq, sevinc, tarla, şəfəq, vaxt, yenilik, zəfər və s. 3. САИТ СЯСЛЯРИН НЮВЛЯРИ. Йаранма йериня вя тяляффцз цсулуна эюря саит сяслярин цч нювц вар: 1) Дилин vəziyyətinə, yaxud арха вя юн щиссясиндя дейилмясиня (дилин цфüги вязиййяти) эюря. Бу вязиййятя эюря саитляр ики група айрылырлар: а) галын (дилархасы) саитляр: а, ы, о, у. Məs: ahıl, oyun, qapı, yonqar, çovğun və s. б) инъя (дилюнц) саитляр: я, е, и, ю, ц. Məs: meşəlik, dördüncü, olümsüzlük, üzümçülər və s. Dilin arxa hissəsində deyilən saitlərə qalın, ön hissəsində deyilən saitlərə isə incə saitlər deyilir. 2) Ağız boşluğunun vəziyyəti, yaxud dилин цст дамаьа доьру галхмасы вя алт чянянин нисбятян ашаьы енмясиня (дилин шагули вязиййяти) эюря. Бу вязиййятя эюря саитляр ики ъцр олур: а) гапалы (дар) саитляр: ы, и, у, ц (бу саитлярдян икиси галын (ы, у), икиси инъядир (и, ц)). Məs: düzgün, qızılı, ilxı, çiyin, uzun və s. б) ачыг (эениш) саитляр: а, я, е, о, ю (бу саитлярин икиси галын (а, о), цчц инъядир (я, е, ю)). Məs: baçarmaq, erkən, bölgə, ocaq, göbələk və s. Açıq saitlərin tələffüzündə həm dil, həm də alt çənə nisbətən aşağı enir və ağız boşluğu genəlir. Qapalı saitlərin tələffüzündə isə  11 



dil, eyni zamanda alt çənə yuxarıya doğru qalxır və ağız boşluğu daralır. 3) Додагларын вязиййятиня эюря. Бу вязиййятя эюря саитлярин ики нювц вар: а) додагланан саитляр: о,ю,у,ц (бу саитлярдян икиси галын (о, у), икиси инъя (ю, ц); ейни заманда икиси гапалы (у, ц), икиси ачыгдыр (о, ю)). Məs: öyüd, oyun, quruluş, göyümtül və s. Dodaqlanan saitlər dodaqlanmayan saitlərdən onunla fərqlənir ki, onların tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəli gələrək dairəvi şəkil alır. б) додагланмайан саитляр: а, я, е, ы, и (бу саитлярдян икиси га(а, я, е), лын (а, ы), цчц инъя (я, е, и); ейни заманда цчц ачыг икиси ися гапалыдыр (ы, и)). Məs: arxayın, əkinçilər, evimizdəkilər, işartı və s. Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzündə isə dodaqlar fəal iştirak etmir və tərpənməz qalır. Saitləri yaxşı mənimsəmək üçün onların qarşılaşdırılması qaydasını da bilmək lazımdır. Sait səslər üç prinsip əsasında təsnif edildiyindən onların qarşılaşdırılması da üç qaydada aparılır. 1. Qalın və incə saitlərin qarşılaşdırılması, yaxud qalın saitlərin incə qarşılıqları: Qalın saitlər: a, ı, o, u. İncə saitlər: ə, i, ö, ü, e. 2. Açıq və qapalı saitlərin qarşılaşdırılması, yaxud açıq saitlərin qapalı qarşılıqları: Açıq saitlər: a, ə, o, ö, e. Qapalı saitlər: ı, i, u, ü. 3. Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlərin qarşılaşdırılması, yaxud dodaqlanan saitlərin dodaqlanmayan qarşılıqları: Dodaqlanan saitlər: o, ö, u, ü. Dodaqlanmayan saitlər: a, ə, ı, i, e. Qarşılaşdırmadan göründüyü kimi [e] səsinin tələffüzündə dil neytral vəziyyətdə olduğundan onun nə qalın, nə dodaqlanan, nə də qapalı qarşılığı yoxdur.



 12 



Qeyd: Sonu a və ə saitləri ilə bitən çoxhecalı sözlərə əvvəlində y bitişdirici samiti olan şəkilçilər qoşulduqda tələffüz zamanı həmin saitlər ahəng qanununa uyğun olaraq ı, i, u, ü səslərindən birinə çevrilir, yaxud bitişdirici y samitinin qarşısında gələn açıq saitlər (a və ə) müvafiq olaraq qapalı saitlə əvəzlənir. Məs: nənəyə-nəniyə, arabaya-arabıya, oxşayır-oxşuyur, bölgəyəbölgüyə və s. 4. БЯЗИ САИТЛЯРИН УЗУН ТЯЛЯФФЦЗЦ. Дилимиздя еля сюзляр вар ки, онларда adi, normal danışıqda бязи саитляр узун тяляффцз олунур. Сюзлярдя я, е вя ю саитляринин узун тяляффцз едилдийини билдирмяк цчцн йазыда бязян щямин саитлярдян сонра апостроф ['] ишаряси гойулур. Мясялян: тя'мир, е'лан, шю'бя вя с. Qeyd: Apostrof işarəsi müasir latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasından çıxarılsa da, klassik ədəbi nümunələrdə saxlanıldığından apostrof barədə qeydləri saxlamağı lazım bildik. Узун саитли сюзлярин тяляффцз шяклини эюстяряркян щямин саитлярдян сонра ики нюгтя [:] гойулур. Мяс: ме:мар, нцму:ня, ма:щур вя с. 1) А саити aшаьыдакы мягам вя шяраитдя узун тяляффцз олунур: - Яряб вя фарс дилляриндян алынма сюзлярдя биринъи, ikinci, бязян дə üçüncü щеъадан сонракы щеъада яэяр инъя саитлярдян, хцсусян я, е, и саитляриндян бири эялярся, ондан габагкы щеъада олан “а” азаъыг узун тяляффцз олунур. Мясялян: а:ди, а:лим, а:лям, ка:тиб, са:кит, га:бил, са:щил, ма:тям, ма:не, бяра:бяр, тяра:ня, ляйа:гят, мцща:рибя, мцда:фия, мцга:вимят, müna:sibət, da:hiya:nə вя с. - Яряб вя фарс дилляриндян алынма сюзлярин бязисиндя яслиня уйьун олараг биринъи щеъадакы “а” саити азаъыг узун тяляффцз олунур. Мясялян: а:эащ, а:рам, га:нун, га:мус, ма:щур, на:мус вя с. -Bir sıra sözlərin əvvəlinə artırıla bilən ба-, на- юн шякилчиляриндяки “а” саити узун тяляффцз олунур. Мясялян: ба:щям, ба:щава, на:дürüst, на:саз, на:эащan, на:динъ, на:хяляф, na:kişi вя с. - Рус вя Авропа дилляриндян алынан бязи сюзлярин биринъи щеъасында “а” саити узун əslinə uyğun olaraq тяляффцз олунур. Мяс: ба:за, фа:за, ка:бел вя с.



- Гоша “а” саити иля ишлянян сюзлəрдя saitin biri düşür, digəri isə uzun tələffüz olunur: Мяс: saat- са:т, maaş- ма:ш, camaat- ъама:т, maarif- ма:риф, inşaat- инша:т вя с. - Sözün ikinci hecasında işlənən “a” saitindən əvvəl incə “ə” və “ü” saitlərindən biri gələrsə, bəzən tələffüz zamanı incə saitlər düşür və “a” uzun tələffüz olunur. Məs: müavin- ma:vin, səadət - sa:dət, müalicə- ma:licə, fa:liyət və s. 2) О саити aшаьыдакы щалларда узун тяляфцз олунур: - “ов”, бязян дя “он” фонетик тяркиби иля битян биринъи юртцлц щеъадакы “в”” вя “n” самити дцшцр вя “о” саити узун тяляффцз олунур. Мяс: довьа - до:ьа, ловьа-ло:ьа, довшан- до:шан, човдарчо:дар, совгат- со:гат, сонра-со:ра вя с. - Qoşa “o” ilə yazılan sözlərdə tələffüz zamanı saitlərin biri düşür, digəri isə ya “o”, ya da “a” kimi uzun tələffüz olunur. Məs: zoobaytar- zo:baytar, kooperasiya -ka:perasiya, zoologiyaza:logiya və s. - Алынма терминлярин бир гисминдя, хцсусян “лог” щеъасы иля битян сюзлярдя щямин щеъадан яввял эялян вурьулу “о” саити азаъыг узун тяляффцз олунур. Мяс: фило:лог, техно:лог, лексико:лог (“лоэийа”” морфеминдяки “о” саити вурьу гябул едяряк узун тяляффцз олунур. Мяс: филоло:эийа, фоноло:эийа, морфоло:эийа вя с.). 3) У саитi əряб вя фарс дилляриндян алынмыш бязи сюзлярдя инъя саитля формалашан щеъалардан яввялки щеъада узун тяляффцз олунур. Мяс: цму:ми, хцсу:си, асу:дя, нцму:ня, Фцзу:ли вя с. - Əsilnə uyğun olaraq bязи башга alınma сюзлярдя. Мяс: ту:фан, Ту:ла, ду:ма вя с. 4) Я саити əряб дилиндян алынан бир сыра сюзлярдя узун тяляффцз олунур вя ондан сонра апостроф ишаряси гойулур. Мяс: я:ла, бя:зян, зя:фяран, тя:лим, ня:ря, мя:дян, мя:лум, мя:на, mə:rifət вя с. - Qoşa “ə” ilə yazılan sözlərdə tələffüz zamanı saitlərdən biri düşür və ikinci, yerdə qalan “ə” uzun tələffüz olunur.Məs: təəssüf - tə:ssüf, mənfəət- mənfə:t, mətbəə- mətbə:, mətbəəçimətbə:çi və s. - Bəzi sözlərin ilk hecasında “ə”dən əvvəl “ü” saiti gələndə tələffüz zamanı “ü” düşür və “ə” uzun tələffüz olnur. Məs: müəllim-mə:llim, müəllif- mə:llif, müəyyən-mə:yyən və s.



 13 



 14 



Тякщеъалы сюзлярдя апострофлу “я” узун дейил, ади щалда, айдын мяхряъли вя вурğулу тяляффцз олунур. Мяс: вя`д, ся`й, ля`л вя с. 5) Е саити əряб дилиндян алынан бязи сюзлярдя узун тяляффцз олунур вя ондан сонра апостроф гойулур. Мяс: е:лан, е:дам, е:тираз, ме:мар, исте:фа, ме:йар, е:зам вя с. Бязи алынма сюзлярдя вурьу “е” саитинин цзяриня дцшдцйцндян бир гядяр узун тяляффцз олунур. Lakin bu, saitin uzun tələffüz edildiyini deyil, vurğunun həmin sait üzərinə düşdüyünü bildirir. Мяс: е'ра, е'тика, е'пос, есте'тика вя с. 6) И саити aшаьыдакы щалларда бир гядяр узун тяляффуз олунур: - би- юн шякилчиси иля дцзялян сюзлярдя шякилчинин “i” саити узун тяляффцз олунур. Мяс: би:тяряф, би:савад, би:чаря, би:шяряф, би:щуш вя с. - Бир сыра алынма сюзлярин илк вя орта щеъасында “i” саити узун тяляффцз олунур. Мяс: ши:вя, ни:зя, яги:дя, гяси:дя, си:ма вя с. - Бязи кюмякчи сюзлярин башында ишлянян “i”саити узун тяляффцз олунур. Мяс: и:ди, и:миш, и:кян, и:ся, и:ля вя с. - Qoşa “i” ilə yazılan sözlərdə saitlərdən biri düşür, digəri uzun “i” kimi tələffüz olunur. Məs: təbii- təbi:, təbiilik- təbi:lik, bədii-bədi:, bədiiyat –bədi:yat və s. 7) Ю саити aшаьыдакы щалларда бир гядяр узун тяляффцз олунур: - Яряб дилиндян дилимизя кечян бязи сюзлярдя “ö” саити узун тяляффцз олунур вя бу заман щямин саитдян сонра апостроф ишаряси гойулур. Мяс: шю:бя, шю:ля, мю:тябяр, мю:ъцзя, рю:йа, мю:тяризя вя с. - Мцасир Азярбайъан дилиндя биринъи щеъасы “öv” сясляри иля битян, икинъи щеъасы ися инъя саитлярдян бири, хцсусян “я” саити иля формалашан алынма сюзлярин илк щеъасындакы “v” самити тяляффцз заманы дцшцр вя “ö” саити узун тяляффцз олунур. Мяс: тювбя- тю:бя, нювбя -ню:бя, кювсяр-кю:сяр вя с. Азярбайъан дилиндя “юв” сясляри иля битян бир нечя сюз вар ки, бунлары тяляффцз едяркян “в” самити дцшцр вя “ö” саити бир гядяр узун тяляффцз олунур. Мяс: бцлöv- бцлю:й, косюв- косю:й вя с. 8) Ы вя ц саитляри ися тякидля садаланан сюзлярдя вя суал ъцмляляриндя бир гядяр узун тяляффцз олунур. Мяс: сары:, О бир шей йазы:р?; Сянин эюзцн эюрц:р? вя с. Göründüyü kimi “ı” və “ü” saitləri normal tələffüz zamanı uzun tələffüz oluna bilmir.



Saitlər haqqında qeyd olunanları nəzərə alaraq hər bir özünəməxsus cəhətlərinə diqqət edək: A - qalın, açıq, dodaqlanmayan, incə qarşılığı “ə”, qapalı qarşılığı “ı”, dodaqlanan qarşılığı “o”, əsl Azərbaycan sözlərində sözün əvvəlində (arı), ortasında (dayı), axırında (suya) işlənən, bəzi məqamlarda uzun tələffüz olunan saitdir. Ə- incə, açıq, dodaqlanmayan, qalın qarşılığı “a”, qapalı qarşılığı “i”, dodaqlanan qarşılığ “ö”, milli sözlərimizdə sözün əvvəlində (əmi), sözün ortasında (bərə), sonunda (kürə) işlənən, bəzi məqamlarda uzanan saitdir. I- qalın, qapalı, dodaqlanmayan, incə qarşılığı “i”, açıq qarşılığı “a”,dodaqlanan qarşılığı “u”, sözün ortasında (qış), axırında (qapı) işlənən, normal halda uzun tələffüz olunmayan saitdir. İ- incə, qapalı, dodaqlanmayan, qalın qarşılığı “ı”, açıq qarşılığı “ə”, dodaqlanan qarşılığı “ü”, milli sözlərimizdə sözün əvvəlində (il), ortasında (bilik), axırında (gəmi) işlənən, bəzi məqamlarda uzun tələffüz olunan saitdir. O- qalın, açıq, dodaqlanan, incə qarşılığı “ö”, qapalı qarşılığı “u”, dodaqlanmayan qarşılığı “a”, əsl Azərbaycan sözlərində yalnız sözün ilk hecasında (od, qoca və s.), alınma sözlərdə isə sözün əvvəlində, ortasında və sonunda (opera, toksikoloq, tokkato və s.) işlənən, bəzi məqamlarda uzun tələffüz olunan saitdir. Ö- incə, açıq, dodaqlanan, qalın qarşılığı “o”, qapalı qarşılığı “ü”, dodaqlanmayan qarşılğı “ə”, əsl Azərbaycan və sözlərində yalnız sözün ilk hecasında (döngə, örüş, tökülmək s.), alınma sözlərdə isə sözün əvvəlində və ortasında (övliya, kövkəb, bünövrə və s.) işlənən, bəzi məqamlarda uzanan saitdir. U- qalın, qapalı, dodaqlanan, incə qarşılığı “ü”, açıq qarşılığı “o”, dodaqlanmayan qarşılığı “ı”, milli sözlərimizdə sözün əvvəlində (un, uğur və s.), ortasında (uduş, yuva və s.), axırında (quyu, quzu və s.) işlənən, bəzi məqamlarda uzun tələffüz olunan saitdir. Ü- incə, qapalı, dodaqlanan, qalın qarşılığı “u”, açıq qarşılığı “ö”, dodaqlanmayan qarşılığı “i”, sözün əvvəlində (üz,



 15 



 16 



ülgüc və s.), ortasında (döyüş, üzülmək), axırında (hörgü, ütü, üzgüçü və s.) işlənən, normal halda uzun tələffüz olunmayan saitdir. E- incə, açıq, dodaqlanmayan, qalın, qapalı; dodaqlanan qarşılığı olmayan, əsl Azərbaycan sözlərində sözün yalnız ilk hecasında (ev, gecə, meşə və s.), alınma sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və sonunda (era, epos, oleandr, omeqa, rele və s.) işlənən, ərəb dilindən dilimizə keçən apostroflu sözlərdə uzun tələffüz olunan saitdir. Yuxarıdakı izahlardan göründüyü kimi, əsl Azərbaycan sözlərində saitlərin işlənmə yerləri müxtəlifdir. A, ə, i, u, ü saitləri sözün hər yerində, e, o, ö saitləri sözün yalnız ilk hecasında işlənir. I saiti sözün əvvəlində, e, o, ö saitləri isə şəkilçilərin tərkibində işlənə bilmir. Şəkilçilərdə yalnız a, ə, ı, i, u, ü saitləri iştirak edir. 5. САМИТ СЯСЛЯРИН НЮВЛЯРИ. Tələffüz zamanı ağız boşluğunda maneəyə rast gəlməklə formalaşan danışıq səsləri samit səslər adlanır. Самит сяслярин ики нювц вар: кар самитляр, ъинэилтили самитляр. Tələffüzündə səs telləri fəal iştirak etməyən samitlər kar, səs telləri fəal iştirak edən samitlər isə cingiltili samitlər adlanır. - Кар самитлярin əmələ gəlməsində səs telləri fəal iştirak etmədiyindən bu səslər yalnız кцйдян ibarət olur və bunlara bəzən küylü samitlər də də deyilir. Azərbaycan dilində on bir kar samit vardır. Дилимиздяки кар самитляр ашаьыдакылардыр: п, ф, (к'), т, ч, с, х, к, (х'), ш, щ. - Ъинэилтили самитлярин ямяля эялмясиндя ися сяс телляри fəal иштирак едир. Буна эюря онлар кцйдян вя сясдян ибарят олур. Ъинэилтили самитляр бунлардыр: б, в, г, д, ъ, з, ь, э, й, ж, р, л, м, н. Sayı on dörd olan cingiltili samitlərin özləri də səs tellərinin titrəməsinin səciyyəsindən asılı olaraq iki yerə bölünür. Bəzi cingiltili samitlərin tələffüzü zamanı səs telləri ahəngdar hərəkət edir və bu zaman yaranan samitlərdə saitlərdə olduğu kimi musiqili ton olur, başqa sözlə ton küyə üstün gəlir. Belə samitlər sonor samitlər adlanır. Azərbaycan dilində dörd sonor samit vardır. Bunlar aşağıdakılardır: m, n, l, r. Bəzi cingiltili samitlərin tələffüzü zamanı isə səs tellərinin  17 



titrəməsi qeyri-ahəngdar olduğundan həmin samitlərdə küy üstünlük təşkil edir. Belə samitlər küylü samitlər adlanır. Sayı on olan bu cür cingiltili samitlər aşağıdakılardır: b, c, d, g, ğ, j, q, v, y, z. Kar samitlərin tələffüzündə səs tellərinin iştirakı çox zəif olduğundan onların hamısı küylü samitlər cərgəsinə daxil edilir. Дилимиздяки кар вя ъинэилтили самитлярин чоху ъцтлцк тяшкил едир: б, в, г, д, ъ, з, ь, э, й, ж, р, л, м, н п, ф, (к), т, ч, с, х, к, (х), ш, - - - - щ Р, л, м, н ъинэилтили самитляринин кар гаршылыьы, щ кар самитинин ися ъинэилтили гаршылыьы йохдur. Samitlərin tələffüzünün iyirmi üçündə (b, p, c, ç, d, t, g, k, ğ, x, j, ş, q, k', l, r, v, f, h, y,x', z, s) yumşaq damaq yuxarı qalxıb burun boşluğunun yolunu bağlayır, hava axını tamamilə ağız boşluğuna daxil olur. Bu vəziyyətdə tələffüz olunan samitlər ağız samitləri adlanır. Iki samitin tələffüzündə isə (m, n) yumşaq damaq aşağı enmiş vəziyyətdə olur və hava axının bir hissəsi burun boşluğundan keçir. Bu samitlərə burun samitləri deyilir. Azərbaycan dilindəki samitlərin üçünün tələffüzü zamanı alt dodaq üst dodağa kipləşir və bu zaman səsin tələffüzü üçün tam maneə yaranır. Bunlar aşağıdakılardır: p, b, m. Bu samitlərə qoşadodaq samitləri də deyilir. Qeyd: Tələffüz zamanı kar qarşılığı olan cingiltili samitlər karlaşa, cingiltili qarşılığı olan kar samitlər cingiltiləşə bildiyi halda, qarşılığı olmayan l, r, m, n, h bir qayda olaraq öz məxrəclərində tələffüz olunurlar. Məsələn: dəftər – dəfdər, palıd – palıt, kitab – kitap, səkkiz – səkgiz, doqquz – dokquz, sevinc – sevinç, alma – alma, həsir – həsir, nənə - nənə, varlı-varrı, şənbəşəmbə və s. 6. FONETK HADİSƏLƏR VƏ АЩЯНЭ ГАНУНУ. Dil vahidlərinin fonetik qabığında müxtəlif çalarlıqda təzahür edən hadisələr ümumiləşmiş halda fonetik hadisə adlanır. Müasir Azərbaycan dilindəki fonetik hadisələr, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Uyuşma (assimilyasiya)  18 



2. Səsartımı (proteza) 3. Səsdüşümü (eliziya) 4. Səsfərqləşməsi (dissimilyasiya) 5. Yerdəyişmə (metateza) Sözün tərkibindəki yanaşı səslərin birinin digərinə təsir etməklə məxrəc və akustik cəhətdən həmcinsləşməsinə, yaxud yaxınlaşmasına uyuşma deyilir. Uyuşma elə bir fonetik hadisədir ki, bu hadisə zamanı əslində kar olmalı səs cingiltiləşdiyi kimi, əslində cingiltili olmalı səs də karlaşa bilir. Məsələn: tapmaq tappax, atlı – atdı, yazsa – yassa, anlamaq - annamax, qızlar – qızdar, şəhərli – şəhərri və s. Əsl Azərbaycan sözlərinə xas olan əlamətlərdən biri də budur ki, söz daxilində saitlər, sözün başında və sonunda isə samitlər yanaşı işlənməz. Bir neçə tək hecalı sözdə samitlərin söz sonunda yanaşı işlənməsi istisnadır. Məs: qurd, dörd, türk, alt, üst və s. Buna görə də qrammatik dəyişmədə və alınma sözlərdə belə səs yanaşmaları olduqda həmcins səsləri (yanaşı sait və samitləri) birtişdirmək üçün vasitə lazım olur. Bu zaman müəyyən səsdən vasitəçi halında istifadə olunur ki, bu, dilin fonetik sistemində səsartımı hadisəsi adlanır. Müasir Azərbaycan dilində səsartımı hadisəsinin iki növünə təsadüf olunur. 1) Yazıda sabitləşən səsartımı; 2) Yazıda sabitləşməyən, yəni tələffüz zamanı özünü göstərən səsartımı. Yazıda sabitləşən səsartımında vasitə kimi üç samitdən (n, s, y) istifadə olunur və bu samitlər bitişdirici samitlər hesab olunur. Bitişdirici “n” samiti aşağıdakı hallarda işlədilir: – Saitlə bitən bütün sözlərə ismin yiyəlik və təsirlik hal şəkilçiləri qoşulduqda. Məs: sürü-n-ün, baba-n-ı, qoca-n-ın, qapın-ı və s. – Üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş sözlərə ismin hal şəkilçiləri qoşulduqda. Məs: dəftəri – dəftəri-n-in, dəftəri-n-ə, dəftəri-n-i, dəftəri-n-də, dəftəri-n-dən və s. – O, bu əvəzliklərinə hər cür şəkilçi qoşulduqda. Məs: on-a, o-n-da, o-n-lar, bu-n-un, bu-n-lar, bu-n-dan və s. Bitişdirici “s” samiti saitlə bitən sözlərə üçüncü şəxsin təkini bildirən mənsubiyyət şəkilçisi bitişdirildikdə işlənilir. Məs: ata-s-ı,



darvaza-s-ı, yataqxana-s-ı və s. Bitişdirici “y” samitindən aşağıdakı məqamlarda istifadə olunur: – Saitlə bitən sözlərə ismin yönlük halının şəkilçisi qoşulduqda. Məs: ata-y-a, Bakı-y-a, içəri-y-ə, ordu-y-a və s. – Saitlə bitən fellərə saitlə başlanan şəkilçilər bitişdirildikdə. Məs: anla-y-ır, işlə-y-əcək, oxu-y-ar və s. – Su, nə sözlərinə yiyəlik, yönlük, təsirlik hal şəkilçiləri və ya mənsubiyyət şəkilçiləri qoşulduqda. Məs: su-y-un, su-y-a, su-yu, nə-y-in, nə-y-ə, nə-y-i, su-y-um, nə-y-im və s. – Tale, mövqe, mənbə, mənşə, mənafe tipli sözlərə mənsubiyyət şəkilçiləıri bitişdirildikdə. Məs: tale-y-im, mövqe-yin, mənbə-y-i, mənafe-y-imiz və s. Yazıda sabitləşməyən səsartımı aşağıdakı hallarda müşahidə olunur: – Tələffüz zamanı yanaşı olan müxtəlif saitlər arasına “y” samiti artırılır. Məs: ailə- a-y-ilə, zəif – zə-y-if, radio – radi-y-o və s. Qeyd: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində tərkibində müxtəlif yanaşı sait işlənən bir neçə söz vardır ki, bunların tələffüzündə saitlər arasına heç bir samit artırılmır. Məs: müasir – ma:sir, müəllim – mə:llim, müəyyən – mə:yyən, müalicə - ma:licə, müavin – ma:vin, bəraət – bəraət və s. – Söz başında işlənən yanaşı samitlər kardırsa, canlı danışıq və dialektlərdə sözün əvvəlinə “i” saiti artırılır. Məs: stəkan – istəkan, şkaf – i-şkaf və s. – Yanaşı samitlərdən biri və ya hər ikisi cingiltilidirsə, birinci samitdən sonra ahəng qanununa əsasən sonrakı saitlə uyuşan bir sait artırılır və bu hal orfoepik norma sayılır. Məs: qram- qıram, klub – kulub, üzr – üzür, xlor – xılor, hökm – höküm və s. Çoxhecalı sözü azhecalı söz halına salıb tələffüzü asanlaşdırmaq üçün sözün, yaxud şəkilçinin tərkibindən müəyyən hecanın əsasını təşkil edən sait səs, bəzən sitlə qovuşmuş olan samit səs də ixtisar olunur ki, buna səsdüşümü hadisəsəi deyilir. Səsdüşümü hadisəsi də dilimizdə iki cürdür: 1) Yazıda sabitləşən; 2) Yazıda sabitləşməyən, yəni yalnız tələffüzdə işlənən.



 19 



 20 



Yazıda sabitləşən səsdüşümü özünü həm sözlərədə, həm də şəkilçilərdə göstərə bilir ki, bunlar, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir: – İkinci hecası sait – cingiltili samit birləşməsindən formalaşmış bir qrup əsl Azərbaycan sözlərinə (beyin, çiyin, ağıl, qarın, oğul, ağız, boyun, burun, könül və s.) saitlə başlanan mənsubiyyət şəkilçiləri bitişdirildikdə ikinci hecanı formalaşdıran sait ixtisara düşür, yazılmır və tələffüz olunmur. Məs: çiyin – mənim çiynim, ağız – onun ağzı, oğul - sənin oğlun və s. – Saitartımı əsasında ikihecalı söz halında formalaşmış bir sıra alınma ərəb – fars mənşəli sözlərə (isim, qisim, cisim, nəsil, fəsil, şəkil, səbir, ətir, qədir, sinir, eyib, zehin, izin, sinif və s.) saitlə başlanan hal və mənsubiyyət şəkilçiləri bitişdirildikdə ikinci hecadakı sait ixtisar olunur, yazılmır və deyilmir. Məs: şəkil – şəklin, şəklim; nəsil – nəslin, nəslimiz, nəslə; fikir-fikrin, fikri, fikrim və s. – Feiln indiki və qeyri – qəti gələcək zamanının inkarında inkar şəkilçisinin ( -ma2) saiti ixtisar olunur, yazılmır və deyilmir. Məs: gəlir – gəlmir, görərəm – görmərəm, yazır - yazmır və s. – Sıra sayı düzəltmək üçün saitlə başlanan miqdar saylarına artırılan -ıncı4 şəkilçisinin başındakı sait səs düşür, yazılmır və tələffüz olunmur. Məs: iki- ikinci, altı – altıncı və s. – Eyni sait qoşalığı ilə bitən sözlərn sonuna samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə söz sonundakı samitlərdən biri düşür. Məs: xətt –xətdə, xətlər, xətsiz; sirr- sirlər, sirdən, sirli və s. (sonu qoşa samitlə bitən hiss və küll sözləri istisnalıq təşkil edir). Yazıda tam sabitləşməmiş, şifahi nitqdə isə özünü daha çox büruzə verən səsdüşümü dilimizdə, əsasən, aşağıdakı kimidir: – Məkan, istiqamət anlayışı ifadə etmək üçün işlədilən ora, bura, hara sözlərinə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri bitişdirildikdə sondakı “a” saitini ixtisar etmək olar. Məs: ora – orda, ordan; bura- burda, burdan və s. – İkinci şəxsin cəmində -sınız4 şəkilçisi tələffüzdə, bəzən də yazıda -sız4 variantında işlənir. Məs: gedirsiniz- gedirsiz, alacaqsınız – alacaqsız və s.



– Xəbər şəkilçisinin sonundakı “r” samiti tələffüzdə, bəzən də yazıda ixtisar olunur. Məs: ağıllıdır – ağıllıdı, getməlidir – getməlidi və s. - Söz ortasında üç samitin yanaşı işlənməsi tələffüzü çətinləşdidiindən deyiliş zamanı yanaşı samitlərin biri ixtisar olunur. Məs: turistlər- turislər, neftçilər- nefçilər və s. Sözdəki eynicisli səslərin yazılış və tələffüz zamanı öz məxrəcindən ayrı bir səsin məxrəcinə düşüb onunla həmcinsləşməsinə səsfərqləşməsi deyilir. Səsfərqləşməsi daha çox canlı danışıq və şivələrdə özünü göstərir. Bu hadisəyə uğramış sözlərin ancaq çox ümumiləşmiş nümunələrinə ədəbi dildə rast gəlmək olar ki, bunlar, əsasən aşağıdakılardır: qaralmaq – qararmaq, saralmaq – sararmaq, hambal – hammal, tramvay – tarnvay və s. Söz daxilindəki səslərin qarşılıqlı halda öz mövqelərini dəyişməsi hadisəsinə yerdəyişmə deyilir. Azərbaycan dilində yerdəyişmə, əsasən, söz daxilində yanaşı samitlərdən sonrakının əvvələ keçməsi halında formalaşır. Məs: məşhur – məhşur, yanlış – yalnış və s. Yerdəyişmə hadisəsinə loru danışıqda, xüsusən şivələrdə yer verilir və bir sıra sözlər müxtəlif çalarlıqda yerdəyişmə hadisəsinə uyğun tələffüz olunur. Məs: doğra – dorğa, qeyrət – qiryət, süfrə - sürfə, kirpik – kiprik, torpaq – topraq və s. AHƏNG QANUNU. Сюздя галын вя йа инъя, yaxud eyni cinsli саитлярин бир-бирини излямясиня ащянэ гануну дейилир. Бу гануна эюря инъя саитли щеъа иля башланан сюзлярин сонракы щеъалары да инъя саитли, галын саитля башланан сюзлярин сонракы щеъалары ися галын саитли олур. Мяс: гар-шы-лаш-маг, дур-на-лар-ын (галын);кя-пяняк, ме-шя-чи-лик (инъя) вя с. Ащянэ гануну дилимизин ясас фонетик гануну сайылса да, ейни заманда дилин морфоложи гурулушуну да сяъиййяляндирир. Бу хцсусиййятя эюря дилчилик елминдя ащянэ ганунуну морфоноложи ( йяни щям морфолоэийаны, щям дя fонетиканы бирляшдирян) щадися də сайырлар. Морфонолоэийа termini isə морфолоэийа вя фонетика сюзляринин щиссяляриндян тяшкил олунmuşdur.



 21 



 22 



Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm və sabit olur. Sözə Azərbaycan dilinə məxsus şəkilçi artırdıqda şəkilçi sözün son hecasının ahənginə uyuşur. Məs: yamac-da-kılar-ın, gəmi-çi-lik-dən, su-suz-luq, uşaq-lar-ımız-ın və s. Ahəng qanunu dedikdə birinci növbədə damaq ahəngi (qalın və incə saitlərin bir-birini izləməsi) nəzərdə tutulur və sözün ahəng qanununa tabe olub-olmaması damaq ahəngi ilə müəyyənləşir. Lakin dilimizin bir çox sözlərində dodaq ahəngi də, yəni dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlərin də bir-birini izləməsi mövcuddur. Məs: odun, üzük, quzu, örüş, səhər, inci, qapı və s. Dodaq ahəngi dilimizdə məhduddur və ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Sözün dodaq ahənginə tabe olması hələ sözün tam şəkildə ahəng qanununa tabe olması deil, bunun üçün sözün həm də damaq ahənginə tabe olması zəruridir. Тцрк мяншяли (илтисаги дилляр) диллярдя, хцсусиля Азярбайъан дилиндя бир гайда олараг ащянэ гануну позулмур. Azərbaycan dilində юз дилимизя мянсуб бир сыра сюзляр (ишыг, илан, илдырым, ираг, илхы, инан, elat вя с.) истисна олмагла ащянэ гануну позулмуш олан сюзляр башга диллярдян, ян чох флектив диллярдян дилимизя кечмишдир. Мяс: китаб, фярасят, физика, грамматика, троллейбус, тяййаря вя с. Ahəng qanununa tabe olmayan alınma sözlərin müəyyən bir qismi ahəng qanununun təsiri ilə Azərbaycan dilinə uyğunlaşmışdır. Məs: adəm-adam, qazeta-qəzet, rezina-rezin, proqramma- proqram və s. Əsl Azərbaycan şəkilçiləri bir qayda olaraq ahəng qanununa tabe olur və məhz ahəng qanununun tələbinə görə iki və dörd cür yazılır. Məs: qohum-lar, kənd-lər; tala-dan, vətəndən; meydan-ça, dəftər-çə; qala-nın, çəmən-in, quzu-nun, gül-ün; qapı-çı, qəzet-çi, traktor-çu, üzüm-çü və s. Башга диллярдян дилимизя кечян лексик шякилчиляр ащянэ ганунуна табе олмадыьындан бир ъцр йазылыр. Беля шякилчиляр ясл Азярбайъан сюзляриня гошулдугда да сюзлярдя ащянэ гануну позула билир. Мяс: анам-эил, вятян-даш, чюряк-хана, na-dinc, na-kişi, na-təmiz вя с. 7. ЯЛИФБА. АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИНИН ГРАFİKASI. Дилин фонетик тяркибини тяшкил едян фонемлярин йазыда ифадяси цчцн  23 



истифадя олунан график ишарялярин, йяни щярфлярин мцяййян сыра иля тяртиб олунмуш системи ялифба адланыр. Шифащи дилдя сюзляр сяслярля, йазылы дилдя ися щярфлярля ифадя олунур. Щярф данышыг сясинин йазыдакы шярти ишарясидир. Щярфи ишаряляр ясасында формалашан ялифбаларын, демяк олар ки, щамысында щярфлярин сыраланмасы чох охшардыр. А вя Б беля ялифбаларда илк щярфляри тяшкил едир. Бу ися гядим дюврлярля, илк щярфи йазыларын йарадылмасы дюврц иля ялагядар олараг яняняви щал кими сабитляшмишдир. Буна эюря дя илк щярфлярин адыnın бирляшмясиндян ялифба, русъа aлфавит, инэилисъя, алманъа, франсызъа алпавет, испанъа aлфавет sözləri düzəlmişdir (alfa və betta yunan əlifbasının ilk hərfləridir). Ялифба сюзц яряб дилиндя алфа явязиня ялиф , бетта явязиня ба щярфи адлар бирляшмясиндян дцзялмиш, Азярбайъан дилиня дя яряб дилиндян кечмишдир. Нитг ващидляри олан сясля (дил) щярф (йазы) арасында бир сыра фяргляр вардыр ки, бунлар, ясасян, ашаьыдакылардыр: –Сяс тяляффцз олунур вя ешидилир, щярф ися йазылыр вя эюрцлцр. –Сяс шифащи нитгин, щярф ися йазылы нитгин ян кичик ващидидир. –Дилдя олан сяслярин щамысы йазыда щеч дя ейни иля якс олунмур. Щярфлярин чап (А, а; К, к:, Р, р вя с.) вя яlйазмасы (A,а; K,k R;r, вя с.), бюйцк (B, Д, С вя с.) вя кичик (б, д, с вя с.) шякилляри олур. мцяййян сыра iля йерляшдирилир ки, Ялифбадакы щярфляр буна цмумиляшмиш щалда ялифба сырасы дейилир. Азярбайъанда щазырки эцнляримизя гядяр, ясасян, цч ялифба нювцндян истифадя олунмушдур. 1. Яряб графикасы ясасында формалашан вя саьдан сола йазылан ялифба. Халгымыз бу ялифбадан VII ясрдян 1929-ъу иля гядяр истифадя етмишдир. 2. Латын графикасы ясасында формалашан ялифба. Бу ялифбадан 1929-1939-ъу иллярдя вя 1992-ъи илдян сонра истифадя олунур. 3.Кирил графикалы ялифба. Бу ялифбадан 1940-1992-ъи иллярдя Республикамызда рясми дювлят ялифбасы кими истифадя едилмишдир. Эярякли олаъаьыны нязяря алыб щяр цч ялифбаны дярсликдя вермяйи мягсядяуйьун щесаб едирик.  24 



ЯРЯБ ГРАФИКАЛЫ ЯЛИФБА



Щярфин ады



26



Ц



Цц



19



О



Оо



27



Фе



Фф



Ыы



20



Ю



Юю



28



Хе



Хх



йе



Йй



21



Пе



Пп



29



Ще



Щщ



14



ке



Кк



22



Ер



Рр



30



Че



Чч



Ее



15



эе



Ээ



23



Се



Сс



31



Ъе



Ъъ



Яя



16



ел



Лл



24



Те



Тт



32



Ше



Шш



Сыра



Щярфин ады



İşarəsi



Сыра



Аа



9



же



Же



17



Ем



2



Бе



Бб



10



зе



Зе



18



3



Ве



Вв



11



И



Ии



4



Ге



Гг



12



Ы



5



Ье



Ь



13



6



Де



Дд



7



Е



8



Я



Сыра



А



 25 



I İşaərsi



Сыра



Уу



1



Işarəsi



У



Щярфин ады



25



Ен



М м Нн



İşarəsi



Щярfин ады



КИРИЛ (РУС) ГРАФИКАЛЫ ЯЛИФБА



 26 



Щярфин ады İşarəsi



Сыра



Щярфин ады



Işarəsi



Сыра



Щярфин ады



9



Эе



Эg



17



ге



Гг



25



Се



Сс



10



Ье



Ьğ



18



ел



Лл



26



Ше



Шш



11



Ще



Щщ



19



ем



27



Те



Тт



12



Хе



Хх



20



ен



М м Нn



28



У



Уу



13



Ы



Ыы



21



о



Оо



29



Ц



Цц



14



И



Ии



22



ю



Юю



30



Ве



Вв



15



Йе



Йй



23



пе



Пп



31



Йе



Йй



16



Ке



Кк



24



ер



Рр



32



Зе



Зз



1 2



Бе



3



Ъе



4



Че



5



Де



6



Е



7



Я



8



Фе



А а Б б Ъ ъ Ч ч Д д Е е Я я Фф



I İşaərsi



Сыра



А



Сыра



Щярфин ады İşarəsi



ЛАТЫН ГРАФИКАЛЫ ЯЛИФБА



яввялиня гошулмасы иля дцзялир: ен, ем, ел, ер. 2. Галан диэяр самитлярин щярфи адлары "е" сясинин самит сонуна гошулмасы иля дцзялир (к-ке щярфи бязян к-ка формасында ола биляр): бе, ъе, че, де, фе, ке, ье, ще, же, ке (ка), ге, пе, се, ше, те, ве, йе, зе. Тядрис просесиндя щярф адлары иля сяс адлары фяргляндирилмялидир. Буна эюря дя саитляри билдирян щярфляр щаггында данышаркян щярф сюзцнц, саит сяслярдян данышаркян сяс сюзцнц ифадяйя ялавя етмяк лазымдыр. Мяс: А щярфи, О щярфи, Я щярфи; А сяси, О сяси, Я сяси вя с. Самит сяслярдян вя бунларын щярфи ишаряляриндян данышаркян щярфляри "е" сясинин гошулмасы иля формалашмыш адлары иля, сясляри ися сондан "ы" сясинин гошулмасы иля формалашмыш адлары иля адландырмаг лазымдыр. Беля щалда щярфи вя сяси сюзлярини ифадяйя ялавя етмяк дя олар. Мяс: "бе" щярфи-бе, "бы" сяси-бы, "те" щярфи –те, "ты" сяси-ты, "ер" щярфи –ер, "ры" сяси-ры, "ен" щярфи –ен, "ны" сяси-ны вя с. Азярбайъан ялифбасында график ишаря олан апостроф ишаряси сяси-фонеми дейил, фонемин мцяййян чаларлыгда сяслянмясини билдирмяк цчцн щямин сясин щярфи ишаряси йанында - цстцндя гойулан бир шярти ишарядир вя ялифба сырасында мювгейи сонунъудур (е'лан,мю'тяризя, mö'min, cür`ət вя с).



Мцасир Азярбайъан ялифбасы сяслярин шярти график ишаряляри сайылан щярфляр васитясиля формалашдырылмыш ялифбадыр. Азярбайъан ялифбасы 33 график ишаряляр системиндян ибарятдир ки, бунлардан 32-си щярфи, бири – апостроф (') ишаряси ися орфоепик-орфографик ишарядир. Азярбайъан ялифбасыны тяшкил едян щяр бир щярфин ады вар. Саит сяслярин щярфи ишаряляри (бунларын сайы доггуздур) онларын ади кямиййятдя тяляффцзцня уйьун щалда адланыр: А щярфи, Е щярфи, И щярфи, Я hярфи, Ы щярфи, О щярфи, Ю щярфи, У щярфи, Ц щярфи. Самит сяслярин щярфи ишаряляри ися щярфин билдирдийи сяся "е" саитинин артырылмасы иля дцзялян щеъаларла адланыр. Самитин нювцндян асылы олараг "е" саитинин баша вя йа сона артырылмасы нятиъясиндя щярф адлары ики ъцр формалашыр: 1. Сонор самитлярин щярфи адлары (н, м, л, р) "е" сясинин самит



8. (К1) СЯСИНИН ЙАЗЫДА ИФАДЯСИ. «Ке» щярфи ики ясас сяси ифадя едир: 1) (э) самитинин кар гаршылыьыны – к (кı) сясини. Мяс: тя(к), шя(к)ил, к(юрпц) вя с; 2) (г) самитинин кар гаршылыьыны – к' (кı) сясини. Мяс: мар(к)а, (к)апитан, майа(к) вя с. Əsl Azərbaycan, türk mənşəli və dilimizin fonetik quruluşuna uyğunlaşmış ərəb-fars mənşəli sözlərdə “k” hərfi ilə yazılan sözlərin “k'” səsi ilə tələffüzünə təsadüf olunmur. Bu cür sözlər bir qayda olaraq “g” səsinin kar qarşılığı olan “k” ilə tələffüz olunur. Məs: kitab, kahin, kəndir, kişi və s. Гейд: «Ке» щярфи диэяр щалларда “й” самитинин кар гаршылыьы кими сяслянир вя бу сяс йазыда шярти олараг (х') кими ишаря олунур вя ( x' ) və ya ( y ) кими тяляффцз олунур. Мяс: мяkтяб – мя(х)тяб – мя(й)тяб, цряк – цря(х) – цря(й) вя с. Ялифбамызда «Ке» щярфинин ики ады вар: “ке” вя “ка". Dilimizdəki sözlərin çoxunda K hərfi “k” səsini ifadə etdiyi üçün



 27 



 28 



əlifbamızda bu hərfə “ke” adı verilmişdir. Bir çox alınma, əsasən, Avropa mənşəli sözlərdə “ke” hərfi “k'” səsini bildirir. Belə sözlərdə həmin hərfi “ke” yox, “ka” adlandırmaq lazımdır. Məs: kaset, ekran, ekskavator, kurort, kraxmal, kral, texnik, etika və s. Мигдаръа чох аз олан бязи сюзлярдя “г” щярфи дя (к') сясини ифадя едир; Мяс: нюгсан – ню(к)сан, рягс – ря(к)с, тогга – то(к)га, чаггал – ча(к)гал və s.



mətbuat- mətbuat, qənaət- qəna:ət, qiraət-qira:ət, memuarmemuar, fauna-fauna, sual-sual, raund-raund, xaos-xaos, burjuaburjua, pauza-pauza və s. Əsl Azərbaycan sözlərində iki sait yanaşı gələ bilmir. Dilimizin lüğət fondundadı qoşa saitli sözlərin demək olar ki, hamısı alınma sözlərdir. Saitlə bitən sözə ( bu söz həm əsl Azərbaycan sözü, həm də alınma ola bilər ) saitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda araya bir samit səs əlavə olunur (n, s, y) və artırılan samit “bitişdirici samit” adlanır. Məs: qapı-y-a, ata-n-ın, bibi-s-i, tale-y-im, depo-y-a və s.



9. ГОШАСАИТЛИ СЮЗЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ ВЯ ТЯЛЯФФЦЗЦ. Ики саит bildirən щярфин йанашы ишляндийи сюзляр гошасаитли сюзляр адланыр. Мяс: саат, тяяъъцб, тябии, даиря, зяиф вя с. Беля сюзляр щеч дя йазылдыьы кими дейилмир. Ейниъинсли гоша саитли сюзляр тяляффцз олунаркян гоша саитлярdən biri düşür, digəri isə бир узун саит кими тяляффцз олунур. Мяс: ъамаат – ъама:т, мааш – ма:ш, мятбяя – мятбя:, тябии – тяби:, bədii- bədi:, təəssüf- t:əssüf вя с. Yalnız qoşa yazılan o vurğusuz halda, bəzən də uzadılmış a kimi [a:] tələffüz olunur. Məs: zooloq-zo:loq, zoologiya-za:logiya, kooperasiyaka:perasiya və s. Мцхтялифъинсли гошасаитли сюзлярдяки гоша саитлярин арасына, адятян битишдириъи самитлярдян бирини (н, й, с) артырмагла тяляффцз етмяк тяляб олунур. Мяс: аиля – айиля, зяиф – зяйиф, радио – радийо, poema - poyema вя с. Eyni sait qoşalığı sözün ortasında, bəzən də sonunda ola bilər. Məs: təəccüb, inşaat, bədii, mətbəə və s. Müxtəlif sait qoşalığı isə həm sözün əvvəlində, həm ortasında, həm də axırında ola bilər. Məs: ailə, aeroport, poeziya, müavin, mətbuat, şüa, rübai, faciə, və s. Гейд: Щярфин йанында гойулан гоша нюгтя [:] щямин саитин узун тяляффцз олундуьуну билдирир. Бязи щалларда мцхтялифъинсли гоша саитли сюзлярдя дя саитлярдян бири дцшцб о бири узун тяляффцз олуна биляр. Мяс: мцяллим – мя:ллим, мцяййян – мя:йyян, мцалиъя – ма:лиъя, сяадят – са:дят, фяалиййят – фа:лийят вя с. Bəzən elə qoşasaitli sözlərə təsadüf olunur ki, həmin sözlərin tələffüzü yuxarıdakı qaydaların heç birinə tabe olmur. Dilimizdə az sayda həm öz məxrəcinə uyğun tələffüz olunan, həm də yanaşı gələn saitlərdən birinin uzun tələffüzü ilə fərlənən qoşasaitli sözlər də vardır. Məs:bəraət-bəra:ət, bəraətləndirmək- bəra:ətləndirmək ,



10. ГОШАСАМИТЛИ СЮЗЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ ВЯ ТЯЛЯФФЦЗЦ. Ейниъинсли гошасамитли сюзлярдян бязиляринин йазылышы иля тяляффцзц фярглянир. - Гоша тт, кк, пп щярфляри иля йазылан сюзлярдя кар самитлярдян икинъиси ъинэилтили самит кими тяляффцз олунур. Мяс: щятта – щят(д)а, сяккиз – сяк(э)из, щоппанмаг – щоп(б)анмаx вя с. - Гоша гг щярфляри иля йазылан сюзлярдя ъинэилтили самитлярдян яввялинъиси кар самит кими тяляффцз олунур. Мяс: тогга – то(к)га, диггят – ди(к)гят, доггуз – до(к)гуз, ряггася – ря(к)гася вя с. - Гоша йй щярфляри иля йазылан сюзлярин чоху бир “й” иля тяляффцз олунур. Мяс: хасиййят – (хасийят), вязиййят – (вязийят), ядябиййат – (ядябийат) вя с. Bir çox sözlərin qoşa yy, yaxud bir y ilə yazılışı məsələsı tədris prosesində çətinlik törətdiyindən dilimizdə çox işlənən və qoşa yy ilə yazılan sözlərin siyahısını veririk. Bu sözlər, əsasən, aşağldakılardır: bədiyyat, bələdiyyə, vəziyyət, vəsiyyət, qabiliyyət, qalibiyyət, qərbiyyun, qətiyyət, davamiyyət, e`dadiyyə, e`zamiyyə, ədviyyat, ədviyyə, ədəbiyyat, əziyyət, əksəriyyət, kəşfiyyat, əmniyyə, ətriyyat, zehniyyət, ziddiyyət, insaniyyət, islamiyyət, istiqlaliyyət, ictimaiyyat, keyfiyyət, maliyyə, məziyyət, mə`zuniyyət, məmnuniyyət, mə`muriyyət, məs`uliyyət, məşğuliyyət, müvəffəqiyyət, müəyyən, nailiyyət, nəzəriyyə, nəzmiyyə, niyyət, riyaziyyat, ülviyyət, ümumiyyət, ünsiyyət, xeyriyyə, xeyriyyəçi, xəfiyyə, xasiyyət, xüsusiyyət, hərbiyyə, hədiyyə, hürriyyət, cəmiyyət, cərrahiyyə, ciddiyyət, cinsiyyət, cismaniyyət, şeiriyyət, şirniyyat.



 29 



 30 



Qoşa yy ilə yazılan yuxarıdakı sözlər bir y ilə tələffüz olunur. Qoşa yy ilə yazılan sözlərin bir çoxunda qoşa samitlər yazıldığı kimi tələffüz olunur. Məs: təyyar- təyyar, təyyarətəyyarə, təhəyyür-təhəyyür, səyyar-səyyar, səyyarə-səyyarə, səyyah-səyyah, səyyad-səyyad, xəyyam- xəyyam, əyyam-əyyam, əyyar-əyyar, əyyaş-əyyaş, müzəyyən-müzəyyən və s. Dilimizdə bir sıra sözlər vardır ki, onlar bir y ilə yazılır və bir y ilə də tələffüz olunur. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardır: ziqiymət, mərsiyə, tərbiyə, təhkiyə, tövsiyə, himayə, cariyə. Диэяр ейниъинсли гошасаmитли сюзлярdə ися qoşa samit йазылдыьы кими тяляффцз олунур. Мяс: ряссам – ря(сс)ам, аддым – а(дд)ым, тяяссцф – тя: (сс)цф, təcəssüm-təcə(ss)üm, təəccüb-tə:(cc)üb, əlliə(lı)i, əvvəl- ə(vv)əl, xürrəm- xü(rr)əm, təərrüz-tə:(rr)üz (sığinma, qorunma), təhəmmül- təhə(mm)ül (səbr etmək, dözmək) , şəffafşə(ff)af вя с. 11. СОНУ ЕЙНИЪИНСЛИ ГОША САМИТЛЯ БИТЯН СЮЗ КЮКЛЯРИНИН ЙАЗЫЛЫШЫ. Дилимиздя еля тякщеъалы сюзляр вар ки, онларын сону ейниъинсли гоша самитля битир. Беля сюзляря самитля башланан шякилчи гошулдугда щямин самитлярдян анъаг бири йазылыр. Мяс: хятт – хятдя, сирр – сирли, щязз – щяздян вя с. Бу гайда тякъя щисс вя кцлл сюзляриня аид дейил, чцнки щямин сюзляр бир “с” вя йа “л” иля йазылдыгда башга мяна, щис, тцстц вя кцл, торпаг мянасы верир. Бу ъцр сюзляря саитля башланан шякилчи гошулдугда сюз кюкцндяки саитляр йериндя галыр. Мяс: хятт-хяттин, сирр-сирримиз, fənn – fənnin вя с. Eynicinsli qoşa samitlərlə bitən sözlər alınma sözlərdir və bunlar təkhecalı olurlar. Əsl Azərbaycan sözləri də qoşa saşitlə bitə bilər, lakin bu samitlər eynicinsli yox, müxtəlifcinsli olurlar. Гоша самитля битян əsl Azərbaycan сюзлярi бир гайда олараг тякщеъалы олур. Мяс: alt, üst, дюрд, тцрк, гянд, bənd, кянд вя с.



йахуд ъинэилтили олдуьуну (т, йохса д; ч, йохса ъ; п, йохса б вя с.) щямин сюзя саитля башланан шякилчи артырмагла мцяййян етмяк олар. Мяс: полад – полад-ын, кярпиъ – кярпиъ-я, ъораб – ъораб-ы, китаб – китаб-а вя с. Azərbaycan dilindəki 14 cingiltili samitdən yeddisi tələffüz zamanı söz sonunda karlaşa bilir. Bu samitlər aşağıdakılardır: b, c, d, g, q, v, z. Məs: papaq – papax, söyüd – söyüt, qulunc – qulunç, ahəng – ahənk, yarpaq – yarpax, aktiv – aktif, bəkməz – bəkməs və s. Гейд: B, c, d, g, q, v, z samitləri ilə битян сюзляря самитля башланан шякилчи артырылдыгда вя йа самитля башланан сюз гошулдугда b самити p кими, c samiti ç kimi, d samiti t kimi, g samiti k kimi, q samiti əsl Azərbaycan sözlərində x`, alinma sözllərdə k` kimi, v samiti f kimi, z samiti isə s кими тяляффцз олунур. Мяс: kitab – kitaplar, kitab cildi – kitap cildi; палыд-палытда, палыд гозасы – палыт гозасы; yamac – yamaçlar, yamac boyu – yamaç boyu; əhəngdir – əhənkdir, əhəng kürəsi – əhənk kürəsi; yarpaqlar – yarpax`lar, yarpaq tökümü – yarpax` tökümü, şəfəqlər – şəfəklər, şəfəq sökülür – şəfək` sökülür; kollektivdə- kallektifdə, kollektiv şəkildə - kollektif şəkildə; atlazdan – atlasdan, atlaz parçası – atlas parçası və s. Yuxarıda adları qeyd olunan samitlərlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçi, yaxud söz qoşulduqda həmin samitlər öz məxrəcində, yəni yazıldığı kimi, q samiti isə əsl Azərbaycan sözlərində ğ kimi, alınmalarda isə q kimi yazılır və tələffüz olunur. Məs: dolabın, dolab aldım; kərpicin, kərpic ovuntusu; sənədin, sənədin əsli; pələngin, pələngin döşü, topağın, torpağın rəngi, Rəfiqin, Rəfiqin bacısının; aktivin, aktiv oyunçu; palazın, palaz alındı və s.



12. СЮЗЛЯРИН СОНУНДА ЪИНЭИЛТИЛИ САМИТЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ ВЯ ТЯЛЯФФЦЗЦ. Сюзцн сонундакы самитин кар,



13. СОНУ Г ВЯ K ИЛЯ БИТЯН ЧОХЩЕЪАЛЫ СЮЗЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ ВЯ ТЯЛЯФФЦЗЦ. Сон сяси (х) вя йа (ь) кими тяляффцз олунан чохщеъалы сюзляр “г” иля йазылыр. Щямин сюзляря саитля башланан шякилчиляр гошулдугда “г” самити “ь” самитиня кечир. Мяс: йатаг – йата(ь)ын, узаг – уза(ь)а, отаг – ота(ь)ын, ота(ь)а вя с. Сон сяси (й) вя йа й самитинин кар гаршылыьы (х) кими тяляффцз олунан чохщеъалы сюзляр “к” иля йазылыр. Беля сюзляря саитля башланан



 31 



 32 



шякилчи гошулдугда “к” самити “й” самитиня кечир. Мяс: эюйчяк – эюйчя(й)ин, чичяк - чичя(й)ин, чичя(й)я вя с. Bu qayda, yəni “q”, “k” ilə biitən çoxhecalı sözlərin son samitinin “x” və ya “ğ”, yaxud “y” kimi tələffüz edilməsi əsl Azərbaycan və türk mənşəli sözlərə aiddir. Əgər söz alınmadırsa, söz sonundakı “q” samiti “k'” kimi, “k” samiti yenə də “k” kimi tələffüz olunacaq. Məs: natiq- natik, rəfiq-rəfik, texnik-texnik və s. “Q” və “k” ilə bitən çoxhecalı alınma sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda “q”nın “ğ”ya, “k”nın “y”ya çevrilməsi baş vermir. Məs: Namiq-Namiqin, Şəfəq-Şəfəqin, mexanik-mexanikin və s. Əgər sonu “q” və “k” iıə yazılmış sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda “q-ğ” və “k-y” əvəzlənməsi baş verərsə, bu sözlər, əsasən, Azərbaycan, yaxud türk mənşəli sözlərdir. Məs: yataq-yatağın, köynək-köynəyin və s. 14. ЩЕЪА. СЮЗЦН СЯТИРДЯН - СЯТРЯ КЕЧИРИЛМЯСИ ГАЙДАЛАРЫ. Тяляффцз заманы сюзлярин асанлыгла бюлцня билян щиссяляриня щеъа дейилир. Сюзлярдяки щеъаларын сайы онда ишлянян саитлярин сайы гядяр олур. Мяс: гящ-ря-ман-лыг, А-зяр-бай-ъан, и-йир-ми вя с. Азярбайъан дилиндя щеъаларын ясас типляри ашаьыдакылардыр: 1) Саф щеъа. Саф щеъа бир саит сясдян ибарят олур. Мяс: а-та, о-ьул, я-зиз вя с. Саф щеъалар саф-юртсцз щеъалар да адланыр. 2) Юртцсцз гапалы щеъа. Бу ъцр щеъалар саитля башланыр, самитля битир. Мяс: ал, от, ич, ун, алт, цст вя с. 3) Юртцлц-ачыг щеъа. Бу тип щеъалар самитля башланыб саитля битир. Мяс: бу, ня-ня, ба-ла, йе-ни, бо-ру вя с. 4) Юртцлц-гапалы щеъа. Бу ъцр щеъалар самитля башланыр вя самитля дя битир. Мяс: эял, бир, ъан, ган вя с. Бязи сюзлярдя самитлярдян сонра апостроф ишарясинин гойулмасы онларда щеъа бюлцмцнц билдирир. Мяс: сцр`-ят, сцн`-и, Кян`-ан, Ян`-я-ня, мяс`-ул вя с. Саит сяслярдян сонра апосторф ишарясинин ишлянмяси саитин узун тяляффцзцнц эюстярмякля йанашы, щеъа бюлцмцнц дя билдирир. Мяс: ме` – мар, мю `– тя – ри – зя вя с.Hecanın yuxarıda qeyd  33 



olunan növləri olsa da, tədris prosesində onları iki adla adlandırmaq məsləhətdir: a) açıq heca, b) qapalı heca. Saitlə bitən heca açıq heca ( gə-mi-çi, ba-ba-sı və s.), samitlə bitən heca isə qapalı heca (əl-cək, şən-lik-dən və s.) kimi nəzərdə tutulmalıdır. Hecanın əsasını saitlər təşkil etdiyindən və sözdəki hecaların sayı sait səslərin sayından asılı olduğundan heca bir saitdən də ibarət ola bilər. Hecaların quruluşu isə sözdə işlənən samitlərin iştirakı ilə müəyyənləşir. Milli, əsl Azərbaycan sözlərində hecaların əvvəlində iki samit yanaşı işlənə bilməz. Başqa dillərdən dilimizə keçən sözlərdə belə hecalar vardır. Məs: trak-tor, snay-per, blok-not, qlo-bus və s. Onların bəzilərində iki samitin yanaşı işlənməsi tələffüz zamanı aradan qaldırılır. Məs: Rza-Riza, qrup-qurup, klub-kulub, stəkan-istəkan və s. Azərbaycan dilində samit səs, əsasən, özündən sonrakı saitin əmələ gətirdiyi hecaya daxil olur. Məs: ya-na-şı, qo-vu-şuq, çə-mən-lik vəı s. Əgər iki samit səs sait əhatəsindədirsə, o zaman birinci samit əvvəlki hecaya, ikincisi isə sonrakı hecaya daxil olur. Məs: baş-maq, tor-paq, dib-çək, söz-lər və s. Söz ortasında üç samit yanaşı gələrsə, birinci və ikinci samit əvvəlinci saitə, üçüncüsü isə sonrakı saitə qoşulur. Məs: gənc-lik, alt-da, bənd-dən və s. Sözün daxilində yanaşı gələn dörd samitdən ikisi əvvəlinci, ikisi isə sonrakı saitə qoşularaq heca əmələ gətirir. Məs: transkripsiya, abs-trakt və s. Sözə şəkilci artırmaqla hecalarln yerini dəyişmək mümkündür. Məc: qar-daş, qar-da-şim, qar-da-şı-mın, çi-çək, çiçə-yin və s. Сюзляр сятирдян- сятря щеъаларла кечирилир. Лакин бир щярфдян ибарят олан щеъаны сятрин сонунда сахламаг вя йа йени сятря кечирмяк олмаз. Мяс: и-няк, сцн-и вя с. Eynicinsli qошасамитли və ya qoşasaitli сюзляр сятирдян - сятря кечириляркян самитлярдян бири сятирдя сахланылыр, диэяри ися йени сятря кечирилир. Мяс: ад-дым, эцл-ля, ял-ли, щят-та, сяк-киз, тог-га, sa-at, cama-at, ma-aş вя с. Sözü hecalara ayırıb sətirdən-sətrə keçirməkdə kök və şəkilçinin rolu yoxdur.  34 



Azərbaycan dilində hecanın quruluşunu təsvir etmək üçün “V” və “C” işarələrindən istifadə olunur. V latınca vokal (sait) sözünün, C isə consonat (samit) sözünün ilk hərfləridir. Dilimizdə sözlərin hecalanmasında və sətirdən-sətrə keçirilməsində bir sıra istisnalar vardır ki, onlar, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Bəzən iki sait arasında gələn üç samitdən birincisi əvvəlinci saitə, ikincisi və üçüncüsü isə sonrakı saitə qoşulmuş halda hecalanır və sətirdən-sətrə keçirilir. Məs: a-pos-trof, konkret, ok-tyabr, sen-tyabr və s. 2. Bəzi sözlərdə iki sait arasında olan tək samit özündən sönrakı saitlə deyil, özündən əvvəlki saitlə bir hecaya daxil olur və bunu göstərmək üçün apostrof işarəsindən istifadə olunur. Məs: bid`-ət, hey`-ət, məs`-ul, məs`-ud, nəş`-ət, Kən`-an, Sən`-an, ən`ənə, vüs`-ət, sün`-i, cür`-ət, sür`-ət və s. 3. Rəqəmlə yazılan saylara aid şəkilçiləri rəqəmdən ayırıb yeni sətrə keçirmək olmaz. Məs: 1954- cü, 5- ə, 50- yə və s. 4. Rəqəmlə yazılan miqdar sayının yanındakı ixtisarı və faiz əlamətini yeni sətrə keçirmək olmaz. Məs: 25 kq, 15 ha, 120 km, 10 m2, 5 % və s. 5. Soyad, təxəllüs və ləqəblərin yanında olan qısaltmaları sətrin sonunda saxlayıb təkcə soyadı təzə sətrə keçirmək olmaz. Məs: M. Şəhriyar, M. S. Ordubadi, M. Fəttayev, E. Ramazanlı, M. P. Vaqif, Ü. Hacıbəyli, Ə. Nicat və s. 6. Mürəkkəb adların ixtisarlarını hecalara ayırıb sətirdənsətrə keçirmək olmaz. Məs: A-ME-A, AD-PU, AK-TA və s. 7. Mürəkkəb sözlərin tərkibindəki birinci sözün tərkibindəki son samitini ikinci sözün yalnız bir saitdən ibarət olan ilk hecasına qoşub yeni sətrə keçirmək, eyni zamanda ikinci sözün bircə saitdən ibarət olan ilk hecasını birinci sözün son samitinə qoşub vahid heca şəklində sətrin sonunda saxlamaq olmaz. Hər bir söz sadə söz kimi hecalara bölünməli və sətirdənsətrə keçirilməlidir. Keçirmək olar Keçirmək olmaz Sabir-abad Sabi-rabad, Sabira-bad kək-lik-otu kəkli-kotu, kəkliko-tu Əziz-ağa Əzi-zağa, Əziza-ğa  35 



15. ВУРЬУ. Сюздя щеъалардан биринин о бириня вя йа о бириляриня нисбятян гцввятли дейилмясиня вурьу дейилир. Цзяриня вурьу дцшян щеъа вурьулу щеъа адланыр. Azərbaycan dilində vurğulu hecanın saiti vurğusuz hecalardakı saitlərdən üç əlaməti – yüksək səs tonuna malik olması, qüvvətli deyilməsi və nisbətən uzun tələffüz olunması ilə fərqlənir. Vurğu sait səsin üzərinə düşür və həmin sait hansı hecanın tərkibibindədirsə, həmin heca vurğulu heca adlanır. Yazıda vurğulu hecanı digər hecalardan fərqləndirmək üçün üzərində vurğu işarəsi (`) qoyulur. Azərbaycan dilində vurğunun üç növü vardır.: heca vurğusu, məntiqi vurğu, həyəcanlı vurğu. Sözlərdəki hecalardan birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli tələffüz olunması heca vurğusu adlanır. Məs: meşə', ka'mera, mar'şal və s. Cümlədəki sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli tələffüz olunması məntiqi vurğu adlanır. Məs: Şahin Bakıya getdi. Bakıya Şahin getdi. Şahin Bakıya getdi? Hiss və həyəcanları ifadə etmək üçün cümlədə, yaxud abzasda sözün və ya ifadənin qeyri-adi şəkildə tələffüz olunmasına həyəcanlı vurğu deyilir. Məs: Şahım! Elçilərimiz əliböş geri qayıtdılar və s. Бизим дилимиздя вурьу чох заман сюзцн ахырынъы щеъасынын цзяриня дцшцр. Лакин яввялинъи щеъаларында вурьусу олан сюзляр дя аз дейил. Ясл Азярбайъан сюзляриндя, демяк олар ки, вурьу щямишя сюзцн сонунда олур. Мяс: ата', чичяк', чичяклик', сюйля', йазы' вя с. Вурьусу сон щеъайа дцшян сюзляр мцасир дилимизин лцьят тяркибиндяки сюзлярин тяхминян 90%-ни тяшкил едир. Беля сюзляри, ясасян, ашаьыдакы шякилдя груплашдырмаг олар: 1) Азярбайъан дилинин юз сюзляри: баба', няня', гардаш', будаг', цряк', булаг', гайа', йарпаг', бармаг' вя с. 2) Мцхтялиф диллярдян мцхтялиф йолларла Азярбайъан дилиня кечиб чохдан ишлянян вя Азярбайъан дилинин фонетик нормаларына аз-чох уйьунлашмыш сюзляр. Мяс: ямял', лящъя', шиддят', мяктяб', тяляффцз', шяраит', тялябя', саат', лампа', сухары', чайник', памбыг', бякмяз', дястяк' вя с. 3) Вурьусу сон щеъада олан алынма сюзляр. Мяс: щава', бяхтявяр', дярйа', чямян', зямин', асиман', азад', кцчя', каьыз',  36 



вагон', файтон', агроном', актив', прогрессив', монолит', вулкан', автомат', институт', телефон', партизан', програм', проблем', гязет', аптек' вя с. Вурьусу сон щеъайа дцшмяйян сюзляр дилимиздя азлыг тяшкил едирляр. Lakin, ancaq, dünən, yalnız, sonra və s. bu kimi əsl Azərbaycan sözləri istisna olmaqla, bу сюзлярин, демяк олар ки, щамысы алынма сюзлярдир. Бунлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: 1) Бязи ъоьрафи адлар. Мяс: Авро'па, А'сийа, Аме'рика, Австра'лийа, Аф'рика, Ру'сийа, Тцр'кийя, Щоллан'дийа, Фран'са, Алма'нийа, Инэил'тяря, Лон'дон, Пра'га вя с. 2) Рус вя Авропа дилляриндян алынма терминляр. Мяс: пое'ма, коме'дийа, морфоло'эийа, дел'та, дикта'тура, тех'ника вя с. 3) Яряб вя фарс дилиндян кечмиш бязи зярф, баьлайыъы вя ядатлар. Мяс: хцсу'сян, мя'сялян, щяги'гятян, бя'зи, бя'зян, бял'кя, ам'ма, щя'мишя, ла'кин вя с. Азярбайъан дилиндяки шякилчилярин чоху вурьу гябул едян шякилчилярдир. Вурьу гябул едян шякилчиляр сюзя битишдирилдикдя, сюздяки вурьу шякилчилярин цзяриня кечир. Мяс: сюйля-сюйляйир', охут-охутмаг', чичяк-чичяклик' вя с. Мцасир дилимиздя еля шякилчиляр вардыр ки, онлар вурьу гябул етмир. Бу шякилчиляр сюзя артырылдыгда вурьу щямин шякилчилярин цзяриня кечмир. Бу шякилчиляр, ясасян, ашаьыдакылардыр: 1) Инкар шякилчиляри -м, ма2. Мяс: сил'-мя, чалыш'-м-ыр, охутдур'-ма вя с. Qeyd: Qeyri-gələcək zamanın inkarında inkar şəkilçisi –m olduqda vurğu –m işlənən hecaya düşür: yaza`ram, deyə`rəm təsdiqdə; yazma`ram, demə`rəm – inkarda. 2) Суал шякилчиляри –мы4. Мяс: алаъаг'-мы, эюрдцн'-мц, эялир'ми вя с. 3) Бирэялик билдирян –ла2 və müqayisə məzmunu ifadə edın – 2 ca qoşmaları . Мяс: атам'-ла, эцл'-ля, баъым'-ла, yol boyun`-ca, uşaq`-ca və s. 4) Fellərin mürəkkəb şəkillərinin şərtini düzəldən –са2 (-ися щиссяъийинин шякилчиляшмиш формасы) шякилчиляри. Мяс: алмыш'-са, эюрцр'ся, галар'-са, алаъаг'-са вя с. 5) Зярф ямяля эятирян –ъа2 və -casına2шякилчиləri. Мяс: мязмун'-ъа, аьыл'-ъа, мян'-ъя, mərd`-cəsinə,igid`-cəsinə вя с.



6) Тяркибиндя инкар шякилчиси олан фели баьлама шякилçisiч – мадан2. Мяс: оху'-мадан, бил'-мядян, саламlam`-madan, эюр'мяdən вя с. 7) Фели баьлама дцзялдян – arкян шякилчисиnin ikinci hecası. Мяс: олар'-кян, эедяр'-кян, билмиш'-кян вя с. 8) Fel şəkillərinin hekayətini düzəldən –ды4 (-иди щиссяъийинин гысалдылмыш формасы) шякилчиси. Мяс: охуйар'-ды, эяляъяк'-ди, эюрцр'дц вя с. 9) Felin nəqli keçmiş, iндики вя эяляъяк замандан сонра ишлянян шяхс сонлуглары. Мяс: эюрцр'-ям, алыр'-сан, охуйур'-сунуз, охуйур'-лар, эяляъяк'-ляр вя с. 10) Хябяр шякилчиляри –дыр4. Мяс: эюрцб'-дцр, алмыш'-дыр, şagird'-dir вя с. 11) Fel şəkillərinin rəvayətini düzəldən -мыш4 (-имиш щиссяъийинин гысалдылмыш формасы) шякилчиляри. Мяс: билир'-миш, алар'-мыш вя с. 12) Ямр шяклинин II шяхс ъям шякилчиляри –ын4, -ыныз4. Мяс: ал'ын, гур'-ун, галдыр'-ыныз, билдир'-иниз вя с. 13) Нясил, тайфа, фамилийа мянсубиййяти билдирян –эил шякилчиси. Мяс: Яли'-эил, анам'-эил, бибим'-эил вя с. 14) Адлара (исим, сифят, сай, явязлик) битишяряк хябяр дцзялдян шякилчиляр: -ам2, -ыг, -ик, -сан2, -сыныз4, -дыр4, -дырлар4. Мяс: шаэирд'ям, ялачы'-йыг, сян'-сян, ъаван'-сыныз, саф'-дыр, ушаг'-дырлар вя с. 15) Фамилийа дцзялдян –ов, -йев шякилчиси. Мяс: Щцсейн'-ов, Яли'-йев вя с. 16) –lar2 şəkilçisi. Bu şəkilçi şəxs-kəmiyyət şəkilçisi kimi işlənəndə vurğu qəbul etmir. Məs: gəli`r-lər, alaca`q-lar, deyə`rlər və s. Qeyd: 1. -lar2 ismə qoşulduqda vurğu qəbul edir: uşaq-la`r, kitab-la`r, meşə-lə`r və s. 2. Şühudi keçmiş zamanda, əmr və şərt şəkillərində də -lar2 vurğu qəbul edir: gəldi-lə`r, yazdı-la`r, alsınla`r, görsün-lə`r, desə-lə`r, bilsə-lə`r və s 17) Fikrin mənbəyini bildirən modal sözlərdəki –ca2. Məs: mən`cə, zənnim`cə, biz`cə və s.



 37 



 38 



12.



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



1. Dilçiliyin danışıq səslərindən bəhs edən şöbəsi necə adlanır? A) morfologiya B) sintaksis C) fonetika D) leksika E) söz yaradıcılığı



Cümlədə ahəng qanununa tabe olmayan sözlərin sayını müəyyənləşdirin: “Azərbaycan dünyanın ən zəngin diyarlarindan biridir və bu torpaq yetişdirdiyi nadir insanlarla həmişə fəxr etmişdir”. A) 3 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8



13. Neçə sözdə qalın saitlərin ahəngi var?



2. Hansı cərgədəki samitlərin kar qarşılığı yoxdur? A) m, c, v, y B) m, n, r, l C) m, q, d, v D) m, j, v, b E) m, b, r, l



qarı,məktəbli,şəhadət,Siyamək,sonra,hacı,hündür,arxalıq, kolluqda A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



3. Hansı danışıq səslərinin əmələ gəlməsində hava axını, əsasən, burun boşluğundan çıxır? A) l, r B) s, ş C) p, b D) n, m E) v, f



14. Aşağıdakı sözlərdən hansında iki müxtəlif sait bir uzun sait kimi



4. Qalın saitlərin cərgəsini göstərin.



15. Vurğusu ilk hecaya düşən sözü seçin: A) diliacı B) karandaş C) dənizçi D) katib



A) a, ı, ə, i B) a, o, u, ü C) a, ı, o, u D) e, ə, i, ö, ü



E) o, u, ö, ü



deyilir? A) səadət B) şairanə C) ailəcanlı



D) zəiflik



E) maaş E) marşal



16. Sait səslərədən neçəsi dodaqlanandır?



5. Dodaqlanmayan saitlərdən ibarət cərgəni göstərin: A) ı, ü, o, ə, ö B) ə, e, i, a, ı C) ü, i, ö, ə, a D) u, o, i, e, ü E) o, ü, e, i, ö



A) 3



6. Dodaqlanan saitlərdən ibarət cərgəni göstərin:



17. Kar samitlərdən birinin cingiltili qarşılığı düzgün verilməmişdir? A) p – b B) ç – c C) ş – j D) t – d E) k – y



A) i, ö, ü, o B) a, ı, ə, u



C) e, ə, i, ö



D) o, ü, u, ö E) ə, a, o, ü



C) [j] - [ş] D) [z] - [s]



C) 4



D) 2



E) 6



18. Sözlərdən birində səslərin sayı hərflərin sayından azdır?



7. Cərgələrin birində cingiltili samitin kar qarşılığı düzgün verilməmişdir: A) [q] - [x] B) [v] - [f]



B) 5



A) əllilk



E) [g] - [k]



B) minnət C) hökmdar D) dürüstlük E) addımbaşı



19. Yalnız dodaqlanan saitlərdən ibarət olan cərgəni göstərin:



8. Neçə sözdə dodaqlanan sait var?



A) a, ı, ə, i B) o, u, ö, ü C) ə, i, ö, ü



darı, kömür, bildiriş, ductaq, Orxan, Sabir A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



20. Yalnız kar samitlərdən ibarət olan cərgəni göstərin:



9. Yalnız dodaqlanmayan qapalı saitlərdən ibarət sözü göstərin:



A) p, f, x, t, q, y B) p, t, ş, s, x, f D) k, z, g, ç, h, j E) x, b, t, v, ş, ğ



A) mətanət



B) sildırım



C) kəndir



D) qaraltı



E) qürur



D) a, ı, o, u E) ə, ü, ö, e, i



C) l, m, ş, s, n, d



10. Hansı sözdə [q] samitinin kar qarşılığı vardır? A) çürük B) daraq C) tank D) kənd E) qaranlıq



21. Aşağıdakı sözlərdən hansının tərkibində ancaq dodaqlanan saitlər iştirak edir? A) qiraət B) yorğun C) dodaqdəyməz D) meydança E) yolçular



11. Sonu qoşa samitli sözlər neçə hecalı olur? A) iki B) üç C) dörd D) bir E) belə sözlər müxtəlif hecalı ola bilər



22. Yalnız cingiltili samitlərdən ibarət cərgəni göstərin:



 39 



A)ş, d, l, h, b B)q, t, s, m, n C)b, ğ, d, j, c D)s, r, j, h, n E) ş, ç, k, s, p  40 



33. Sözlərin birində səslərin və hərflərin sayı bərabərdir: A) açar B) hökmdar C) üzrlü D) zəif E) neftçi



23. “Müəllim” sözündə neçə səs və neçə hərf var? A) 7 səs, 7 hərf D) 5 səs, 6 hərf



B) 6 səs, 6 hərf E) 4 səs, 5 hərf



C) 6 səs, 7 hərf



34. Vurğusu dəyişməklə mənası dəyişən sözlər cərgəsini göstərin: A) alma, əkin B) baxış, görüş D) bulama, sarı E) gəlmə, yazı



24. Hansı sözdə səs və hərflərin sayı bərabərdir? A) neftçi B) biabır



C) bəraət



D) təbii



E) səlahiyyət



25. Vurğusu dəyişməklə mənası dəyişən sözlər hansılardır? 1.qandır 2. sərin 3. qanlı 4. yazdır 5. qoyun 6.gəlsin A) 1,2, 4, 5 B) 1,3,5,6 C) 2,3, 4, 6 D) 2, 4, 5,6 E) 1,3,4, 5



26. “Yaz (maq)” felinə hansı şəkilçilər qoşulduqda vurğu birinci hecaya düşür? A)–dır, -ıl B)–sın, -aq C)–ım, -ar



D)–ın, -madan



E)–ır, acaq



27. Hansı sözdə səslərin sayı hərflərin sayından azdır? A) ağaclıqda B) qaçan C) ədəbiyyat D) müsəddəs



C) əyin, gülüş



35. Bütün samitləri cingiltili olan sözü göstərin: A) dənizçilər B) qoruycular C) bilgisayar D) atıcılıar E) məsuliyyət 36. Vurğusu ilk hecaya düşən terminlər cərgəsini göstərin: A) lirika,kafedra,opera B) tangens, benzol, molekul C) metonimiya, analiz, atom D) morfologiya, reaksiya, etika E) reduksiya, mexanika, sulfat 37. Vurğusu son hecaya düşən sözü göstərin.



E ) faciə



A) məsələn B) sanki C) demokratiya D) meşəlikdəki E) şipşirin



28. Hansı cərgədəki sözlər hecalara düzgün bölünməyib? A) mü-hən-dis, Rüf-ət B) şö-lə, e-ti-bar C) Kə-nan, mə-sud D) A-zər-bay-can, sa-at E) də-vət, sür-ət



38. “Biləcəksənsə” sözündə vurğu neçənci hecanın üzərinə düşür?



29. Hansı sözdə dodaqlanmayan incə saitlərin ahəngi var? A) dənizçilik B) istiqlal C) yapışdırmaq D) quzuların E) vəfasızlıq



Kamil, namuslu, şagirddir, qupquru, forma, şahin A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1



30. Əvvəlində və sonunda cingiltili samit olan sözlər cərgəsini



40. “Görüşdürdülər” sözünün vurğusu hansı hecadadır?



E) beşinci



C) üçüncü



D) dördüncü



E) beşinci



C) Adil, etiqad, qənimət, mötərizə D) qara, müavin, müalicə, sazış E) qohum, müasir, qovun, bədii



32. “Gətirilməmışdır” sözündə vurğu hansı hecaya düşür? D) beşinci



D) dördüncü



41. Cərgələrdən biri bütövlükdə uzun saitli sözlərdən ibarətdir: A) Xiyabani, Şəhriyar, Səhənd, Sahir B) sənaye, cinayət, qayda, təsirli



31. Sıraların birində incə saitlərin hamısı işlənmişdir: A) meyvəli, ölçü B) sürüşkən, enli C) sinə, kömür D) bildirçin, zəmi E) məqcəd, deyingən C) dördüncü



C) üçüncü



39. Neçə sözdə vurğu sonuncu hecaya düşmür?



A) birinci B) ikinci



göstərin: A) yaylıq, rahat, almaz B) namərd, qonaq, bayraq C) çətir, qəzet, naxır D) barmaq, qoruq, gülab E) yenidən, qurucular, normal



A) ikinci B) üçüncü



A) birinci B) ikinci



42. Uzun saiti birinci, vurğusu son hecada olan sözü göstərin:



E) altıncı



A) bəzən B) qəsidə  41 



C) qalibiyyət



D) sonra



E) nümunəvi  42 



43. Ahəng qanununun pozulduğu uzun saitli sözü müəyyənləşdirin: A) qanun B) dərya C) səliqə



D) ticarət



E) dərman



44. “Müəyyənlik” sözündə neçə səs var? A) 6



B) 7



C) 9



D) 8



54. Sözlərin neçəsində vurğunun yerini dəyişməklə məna dəyişir?



E) 10



əkin, bulud, sağın, bədbin, məsul, qalın, çiçək, gözlə A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



45. Yalnız kar samitlərin iştirak etdiyi sözü göstərin: A) doqquz



B) fabrik



C) durğu



53. Uzun saiti birinci, vurğusu son hecaya düşən söz hansıdır? A) bildirçin B) xəyanət C) nümunə D) dilavər E) lovğa



D) mübtəda



55. Sözlərin neçəsində cingiltili samitlər yanaşı gəlmişdir?



E) taxt



46. Sözlərin neçəsində vurğu birinci hecaya düşür?



mətləb, xəncər, oğru, üzgəc,ətli, tüfəng, şaqqıltılı, solğun A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



Epos, oçerk, məktəb, çünki, səhər, lirika, etika A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6



56. Sözlərin neçəsində kar samitlə cingiltili samit yanaşı gəlmişdir?



47. Hansı sözlərdə səslərin sayı hərflərin sayından bir vahid çoxdur?



seçki, əlli, sözlük, ista, qadınlar, Səttar, pambıq A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



1. zəif 2. dairə 3. iyirmi 4. şkaf 5. stansiya A) 1, 2 B) 1, 4, 5 C) 3, 5 D) 3, 4, 5 E) 2, 5



48. Sözlərdən neçəsində vurğu birinci hecaya düşür?



57. Hansı sözlərdə vurğu ilk hecaya düşür? 1. kənd 2.opera 3.sakit 4.sanki 5.şair 6.etika 7.kamil A) 1, 2,4 B) 2,3, 5 C) 2, 4, 6 D) 4, 6, 7 E) 2,4, 7



Fabrik, sahib, kamil, aid, sanki, heca, hesab, məcaz, macəra, cəbhə, müdafiə, qupquru A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6



58. Vurğusu son hecaya düşən sözü göstərin: A) qapqara B) yenə C) lirika D) dənizçi E) yazmayacaq



E) ədəbiyyat



59. “Kərpic” sözünə hansı şəkilçi artırıldıqda vurğu sözün son hecasına düşmür? A)-in B)-lər C)-də D)-dir E)-dən



C) sinə, alt, era



60. Hansı sözdəki qalın, dodaqlanan, qapalı sait uzin tələffüz olunur? A) novruz B) nümunə C) quzular D) soyuqdan E) turşməzə



49. Sözlərin birində səslərin sayı hərflərin sayına bərabərdir: A) radio



B) mətbuat C) təbii



D) poeziya



50. Uzun saitli sözlər cərgəsini göstərin: A) inşa, bənna, ağız D) açar, Nazim,xaqn



B) sahil, aləm, adət E) sitat, təlim, sabun



51. “Ərk” sözünə saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda nə üçün “k” samiti “y” samitinə keçnir? A) Azərbaycan mənşəli söz olduğu üçün. B) İki samit yanaşı gəldiyi üçün. C) Təkhecalı olduğu üçün. D) Samit səslə başladığı üçün. E) Söz sonundakı “k” samiti cingiltili “g” kimi tələffüz olunduğu üçün. 52. Neçə sözdə vurğu axırıncı hecaya düşmür? Şahin, məsud, elçi, ahəng, nümunə, sahil, hökmən, vəfadar. A) heç birində B) 1 C) 2 D) 3 E) 4  43 



 44 



ОРФОЕПИЙА ORFOЕPİYA dilçilik eiminin ədəbi dilin tələffüz normalarından və qayda-qanunlarından bəhs edən bir bölməsidir. Orfoepiya yunanca “düzgün”,“dürüst” mənasında olan orthos sözü ilə “danışıq”, nitq” mənasında olan epos söpzünün birləşməsindən əmələ gələn bir termindir. Дилимизин лцьят тяркибиня дахил олан сюзлярин мцяййян групу йазылдыьы кими тяляффцз едилмядийи кими, яксиня, дейилдийи кими дя йазылмыр. Мяс: китаб (китап), баьлайыр (баьлыйыр), игтидар (иктидар), щиккя (щикэя), сяъдя (сяждя), шящярли (шящярри), мяхфи (мяхви) вя с. “Фонетика” бюлмясинdə бязи saitlərin uzun tələffüzü, (k) səsinin yazıda ifadəsi, qoşa saitli və qoşa samitli sözlərin yazılışı və tələffüzü, sözlərin sonunda cingiltili самитлярин йазылышы вя тяляффцзц, сону г вя к иля битян чохщеъалы сюзлярин йазылышы вя тяляффцзц барядя мцфяссял мялумат верилдийиндян, биз дцзэцн тяляффцз цчцн ваъиб олан бир сыра хцсусиййятляри эюстярмякля кифайятляняъяйик. 1. “Й” самити юзцндян яввял эялян ачыг саитляри гапалы саитляря чевиря билдийиндян шякилчилярдя “y” самитиндян яввял эялян (а) вя (я) сясляри тяляффцз заманы (й) сясинин тясири иля гапалы (ы, u) вя (и, ü) сясляриня чеврилир. Мяс: арабайа (арабыйа), алмайаъаг (алмыйаъах), дявяйя (дявийя), динляйяр (динлийяр), oynayır (oynuyur), bölgəyə (bölgüyə) вя с. 2. “Г” самити сюзцн ортасында кар самитдян яввял йанашы эяляндя, тякщеъалы сюзлярин сонунда, чохщеъалы алынма сюзлярин сонунда кар гаршылыьы олан (к) кими тяляффцз олунур. Мяс: рягс (рякс), мяшг (мяшк), мягсяд (мяксяд), ирг (ирк), ашиг (ашик), натиг (натик), филолог (филолок) вя с. Чохщеъалы ясл Азярбайъан сюзляринин, еляъя дя дилимизин фонетик системиня уйьунлашмыш бир сыра алынма сюзлярин сонунда (г) сяси (х) чаларында тяляффцз олунур. Мяс: узаг (узах), торпаг (торпах), чанаг (чанах) вя с. 3. Сюз ортасында кар самитдян яввял эялян (ь) сяси карлашмыш щалда, (х) чаларында тяляффцз олунур. Мяс: баьча (бахча), саьсаьан (сахсаьан) вя с.  45 



4. “К” самити сюз ортасында кар самитля битян щеъадан сонра эялян щеъа башында ъинэилтили гаршылыьы олан “э” кими тяляффцз олунур. Мяс: тяшкил(тяшэил), кцскцн(кцсэцн), юткцн (ютэцн), битки (битэи) вя с. Сюз ортасында “ф”, “щ” самитляри иля битян щеъадан сонракы щеъанын башындакы (к) сяси йазылдыьы кими тяляффцз олунур. Мяс: мющкям (мющкям), мящкум (мящкум), яфкар (яфкар) вя с. Сюз ортасындакы юртцлц щеъадан яввялки, гапалы щеъаnın сонундакы (к) сяси “й”нын кар гаршылыьы олан (х') кими тяляффцз олунур. Мяс: кяклик (кях'лик), Якбяр (Ях'бяр), тяклиф (тях'лиф) вя с. 5. “Э” самити сюз ортасында ики саит арасында (саитлярдян бири вя йа щяр икиси инъя олмалыдыр) “й” мяхряъиндя тяляффцз олунур. Мяс: иэид (ийид), яэяр (яйяр), мяэяр (мяйяр) вя с. Сюз сонунда “н” самити иля бирликдя эялян “э” самити бир гядяр кар, “к” чаларында тяляффцз олунур. Мяс: зянэ (зянк), тцфянэ (тцфянк), гяшянэ (гяшянк), кцлцнэ (кцлцнк) вя с. 6. “Т” самити ясл Азярбайъан сюзляринин, еляъя дя дилимизин фонетик хцсусиййятляриня уйьунлашмыш алынма сюзлярин дахилиндя кар самитдян сонра йанашы эяляндя (д) кими тяляффцз олунур. Мяс: ахтар (ахдар), уста (усда), дяфтяр (дяфдяр), мцхтясяр (мцхдясяр) вя с. Рус вя Авропа дилляриндян дилимизя кечян сюзлярдя ися “t” самити йазылдыьы кими, юз мяхряъиндя тяляффцз олунур. Мяс: актив (актиф), трактор (трактор) вя с. Эери ассимилйасийа (уйушма) нятиъясиндя сюз кюкцнцн ахырында эялян “t” самити бязян “ч” самити кими тяляффцз олунур. Мяс: ъцтчц (ъцччц), нювбятчи (нювбяччи) вя с. 7. Сону “д” иля битян сюзлярdə бу сюзлярдян сонра самитля башланан шякилчи вя йа сюз эялдикдя (д) сяси (т) кими, карлашмыш щалда тяляффцз олунур. Мяс: полад (полат), сюйцдляр (сюйцтдяр), палыд кютцйц (палыт кютцйц) вя с. Бязян иряли ассимилйасийа нятиъясиндя шякилчинин биринъи сяси олан (д) (н) сяси иля явяз олунур. Мяс: ялимдян (ялимнян), сяндян (сяннян), йериндян (йериннян), эедяндян (эедяннян) вя с. 8. “З” самити ашаьыдакы мягам вя шяраитлярдя бир гядяр карлашмыш чаларлыгда (с) кими тяляффцз олунур: - тякщеъалы сюзлярдя “з” дян яввял йанашы кар самит оларса. Мяс:мящз (мящс),ляфз (ляфс) вя с.  46 



- чохщеъалы сюзлярин сонунда. Мяс: алмаз (алмас), бякмяз (бякмяс), айаз (айас) вя с. - сону “з” иля битян чохщеъалы сюзляря самитля башланан шякилчи вя йа сюз гошулдугда. Мяс: алмаздан (алмасдан), Араз чайы (Арас чайы) вя с. - эери ассимилйасийа нятиъясиндя “-маз” шякилчисинин сонунда эялян (з) сяси карлашыр вя чох заман (с) кими тяляффцз олунур. Мяс: сатмазсан (сатмассан), эюрмязсян (эюрмяссян) вя с. 9. Сюз ортасында самитля башланан щеъадан яввялки щеъанын сонундакы “ч” самити азаъыг “ш” чаларында тяляффцз олуна биляр. Мяс: гачгын (гашгын), кечди (кешди), гачды (гашды) вя с. 10. Сюзцн ортасында “ъ” иля битян щеъадан сонракы щеъа ъинэилтили самитля башланарса вя тякщеъалы сюзлярин сонунда “ъ” дан яввял саит варса, (ъ) сяси (ж) сяси кими тяляффцз олунур. Мяс: виъдан (виждан),яъдад (яждад),сяъдя(сяждя), эиъ (эиж) вя с. “Ъ” самити чохщеъалы сюзлярин сонунда, тякщеъалы сюзлярин сонунда “ъ”дан яввял самит сяс оланда, сону “ъ” иля битян чохщеъалы сюзляря самитля башланан шякилчи вя йа сюз гошулдугда карлашмыш щалда, (ч) кими тяляффцз олунур. Мяс: аьаъ (аьач), чякиъ (чякич), тунъ (тунч), кцнъ (кцнч), ялаъсыз (ялачсыз), горхунъ щадися (горхунч щадися) вя с. 11. “Н” самити эери ассимилйасийа нятиъясиндя сюзцн ортасында вя ахырында (м) сяси иля явяз олунур. Мяс: зянбил (зямбил), сцнбцл (сцмбцл), шянбя (шямбя), эцнбяз (эцмбяз), бяйянмир (бяйяммир) вя с. 12. “Т”, “д”, “с” , “з”, “ш” самитляри иля битян сюзляря (л) сяси иля башланан шякилчиляр гошулдугда (л) сяси (д) сяси иля явяз олунур. Мяс: атлар (атдар), адлы(адды), арвадлар (арваддар), сясляр (сясдяр), гызлар (гыздар), гышлаг (гышдаь), гушлар (гушдар) вя с. “л” самити иля башланан “Р” самити иля битян сюзляря шякилчи гошулдугда (л) сяси (р) кими тяляффцз олунур. Мяс: варлы (варры), нарлар (наррар), шящярли (шящярри) вя с. “Н” самити иля битян сюзляря “л” самити иля башланан шякилчи гошулдугда (л) сяси (н) кими тяляффцз олунур. Мяс: оьланлар (оьланнар), айдынлыг (айдынныь), кинли (кинни) вя с. 13. Фелин индики вя гейри-эяти эяляъяк заманынын III шяхсин ъяминдя –лар2 шякилчисиндян яввял эялян (р) сяси (л) кими тяляффцз олунур.Мяс: алырлар(алыллар), эялярляр(эялялляр), билярляр(билялляр) вя с.



14. Орфоепийа гайдаларына эюря сюздя ики кар самит йанашы ишляняндя самитлярдян икинъиси ъинэилтили чаларда тяляффцз олунмалыдыр. Буна эюря дя сюз ортасында гоша “ф”дан яввял йанашы кар самит олдугда (ф) сясини ъинэилтили чаларда, (в) кими тяляффцз етмяк олар. Мяс: кяшфиййат (кяшвийат), асфалт (асвалт), мяхфи (мяхви) вя с. 15. “В” самити чохщеъалы сюзлярдя сюз ортасында кар самитдян яввял эяляндя, тякщеъалы сюзлярдя кар самитдян сонра вя яввял йанашы ишляндикдя карлашыр вя (ф) кими тяляффцз олунур. Мяс: автобус (афтобус), тавтолоэийа (тафтолоэийа), сювт (сюфт), мящв (мящф), сящв (сящф) вя с. Ики вя икидян артыг щеъалы алынма сюзлярин сонундакы – тив морфеминдяки “в” самити (ф) кими тяляффцз олунур. Мяс: актив (актиф), коллектив (коллектиф) вя с. 16. “Б” самити ашаьыдакы мягам вя шяраитдя азаъыг карлашмыш, йяни “п” самити чаларлыьында тяляффцз олунур: - чохщеъалы сюзлярин сонунда. Мяс: китаб (китап), мяктяб (мяктяп) вя с. - тякщеъалы сюзлярин сонунда самитля йанашы ишляняндя. Мяс: кясб (кясп), гясб (гясп), гялб (гялп) вя с. - сюз ортасында кар самитля башланан щеъадан яввялки щеъанын сонунда. Мяс: мцбтяда (мцптяда), ибтидаи (иптидаи) вя с. - сюз ортасында вя сюз сонунда кар самитдян яввял онунла йанашы эяляндя. Мяс: абстракт (апстракт), абсис (апсис), щябс (щяпс) вя с. - сону “б” иля битян сюзляря самитля башланан шякилчи вя йа сюз гошулдугда. Мяс: китаблар (китаплар), мяктуб йетишмяди (мякдуп йетишмяди) вя с. 17. Икинъи шяхсин ъям шякилчиси олан –сыныз4 шякилчисинин йазылышы иля тяляффцзц фярглидир. Мяс: гардашымсыныз (гардашымсыз), эедяъяксиниз (эедяъяксиз) вя с. Гейд: Йухарыда гейд олунанлары мянимсядикдян сонра щямин гайдалары шякилчилярин тяляффцзцня тядбиг етмякля шякилчилярин бцтцн нювлярини дцзэцн вя асанлыгла тяляффцз етмяк олар. 18. ИЛЯ (-ла, -ля) гошмасы йазылышындан фяргли олараг самитля битян сюзлярдян сонра –нан (-нян), саитля битян сюзлярдян сонра ися –йнан (-йнян) шяклиндя тяляффцз олунур. Мяс: ня аьылла (ня аьылнан), ат иля (атнан), гузу иля (гузуйнан) вя с.



 47 



 48 



19. ЦЧЦН гошмасы йазылышындан фяргли олараг тяляффцздя гошулдуьу сюзля битишик щалда, -чын4 шяклиндя тяляффцз олунур. Мяс: онун цчцн (онунчцн), юзцм цчцн (юзцмчцн), сянин цчцн (сянинчин) вя с. 20. ИДИ, ИМИШ щиссяъикляри самитля битян сюзляря артырылдыгда тяляффцз заманы – ды4 , -мыш4 шяклиндя, саитля битян сюзлярдя ися – йды4, -ймыш4 кими дейилир. Мяс: мцяллим иди (мяллимди), аьаъ имиш (аьаъмыш), дюйцшчц иди (дюйцшчцйдц), тялябя имиш (тялябяймиш) вя с. Гейд: Сюзцн йазылышы вя тяляффцзц, щярф вя сяс тяркиби фонетик тящлилин ясас щялгяляриндян бирини тяшкил етдийиндян орфоепийа гайдаларынын юйрянилмяси ваъиб вя зярури тяляблярдян биридир. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



9. “T” ilə yazılıb [d] ilə tələffüz edilən sözlərin cərgəsini göstərin? A) dəctə, fıstıq, yastı B) stadion, doktor, xətt C) taxta, avtomat, material D) mütəkkə, bitki, nöqtə E) otuz, metal, həyat 10. Verilmiş saylardan biri yazılışından fərqli tələffüz olunur: A) on üç B) əlli C) səkkiz D) on bir E) yetmiş 11. Tələffüzü səhv verilən sözü göstərin: A) [torpax] B) [sənnən] C) [dokquz] D) [qonax] E) [montyor] 12. Sözlərdən birinin tələffüz şəkli düzgün göstərilməmişdir: A) [cama:t] B) [şö:bə] C) [Sətdar] D) [aylə] E) [səlis] 13. Düzgün tələffüz qaydaları hansı terminlə ifadə olunur? A) əlifba B) qrafika C) orfoqrafiya D) orfoepiya E) fonetika



1. Verilmiş sözlərdən hansının deyilişi ilə yazılışı fərqlənmir? A) qonaq B) ləçək C) kürək D) türk E) yarpaq



14. K hərfi hansı sözdə [y] samitinin kar qarşılığını ifadə edir? A) külçə B) əkinçi C) kötək D) komacıq E) əmlak



2. Yazılışı ilə deyilişi fərqlənən sözü göstərin: A) növbə B) sənət C) dava D) qarğa E) çalğı



15. “O” ilə yazılıb [a] ilə tələffüz olunan sözlər cərgəsini göstərin: A) samovar, kolxoz, konvert B) kobra, opera, oktyabr C) stadion, radio, Ostankino D) avtobus, doktor, opera E) rejissor, diktor, komitə



3. Neçə sözün yazılışı ilə deyilişi fərqlənir? açar, məşğələ, tüfəng, qoruq, sarışın, ailə A) 3 B) 2 C) 4 D) 5 E) 1 4. Hansı sözün tələffüz şəkli düzgün göstərilməyib? A) [otlamax] B) [küsgün] C) [baytar] D) [gümannı] E) [dərd]



16. Söz birləşmələrinin hansında asılı sözün son samiti kar tələffüz olunur? A) palıd ağacı B) ürək ağrısı C) kənd yolu D) rəssam ömrü E) kitab alıclsı



5. Yazılışı ilə deyilişi fərqlənməyən sözləri göstərin: 1.üzvlük 2.müsibət 3.qaynayır 4.içalat 5.gömgöy 6.aşıqlar A) 1,4,5 B) 3,4,5 C) 2,4,5 D) 2,4,6 E) 1,3,5



17. “Dumanlıq və şaxtalı bir gecə idi” cümləsində neçə yerdə yazılışdan fərqli tələffüz məqamı var? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) belə məqam yoxdur



6. Yalnız birinin deyilişi ilə yazılışı eynidir: A) idealist B) inşaat C) əlavə D) əlacsız E) saat



18. Hansı sözdə “u” saiti uzun tələffüz olunur? A) Qulu B) xüsusi C) xoruz D) quzu E) quyruq



7. Hansı sözün yazılışı ilə tələffüzü fərqlənmir? A) hökmdar B) səcdə C) radio D) tövbə E) səyahət



19. “Sən” və “o” işarə əvəzlikləri hansı halda fərqli şəkildə tələffüz olunur? A) yiyəlik B) yönlük C) təsirlik D) yerlik E) çıxışlıq



8. Verilmiş bəndlərin hansında orfoepiya qaydasına əməl edilməmişdir? A) [dırmaxlıyır] B) [topluyur] C) [bəsləyir] D) [bağlıyır] E) [qatdıyır]  49 



20. Tələffüzü səhv göstərilən sözü göstərin: A) [bitginnix] B) [bannamaq] C) [ma:licə] D) [nənəmnən] E) [varrı)  50 



21. Hansı sözlərdə son samit [x'] kimi tələffüz olunmur? 1.kürək 2.sadiq 3.pencək 4.türk 5.mexanik 6.pencək A) 1,4,5 B) 1,6 C) 2,3,6 D) 3,6 E) 2,4,5



ОРФОГРАФИЙА



22. Hansı sözlərdə cingiltili samit özünün kar qarşılığı kimi tələffüz olunur? 1.möhkəm 2.çəkicdən 3.şəhərli 4.kitabdır 5.füsnkar A) 2,4,5 B) 1,2 C) 3,4,5 D) 1,4 E) 2,4 23. Hansı say yazılışından fərqli tələffüz edilir? A) yeddi B) altı C) on beş D) doqquz E) on üç 24. Hansı sözdə şəkilçinin tələffüzü yazılışından fərqlənir? A) küsmüşəm B) gəlirsən C) görərdin D) bilirsiniz E) gəlmisən 25. Neçə sözün yazılışı ilə tələffüzündə fərq vardır? palıd, tikmək, poema, parafin, planşet, torpaq, süzgün A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 26. Hansı sözün tələffüzü düzgün göstərilməmişdir? A) [dannamaq] B) [kitap] C) [sönməx] D) [bitgü] E) [təbi:] 27. Hansı sözdə uzun saitlə vurğulu heca üst-üstə düşür? A) şahid B) sonra C) nəzarət D) Rəna E) sabiq 28. Səslərin sayı hərflərin sayından az olan sözü göstərin: A) tarix B) lövbər C) güzəşt D) bazar E) faciə 29) Cərgələrdən birindəki sözlərdə qapalı sait uzun tələffüz olunur: A) şirin, Şiraz, şivə B) tarix, qasid, irfan C) bişərəf, nümunə, əqidə D) innabı, asiman, asudə E) daimi, şura, sima 30) –lar2 aşağıdakı sözlərdən neçəsinə artırılarkən onun yazılışı ilə tələffüzü arasında fərq olur? Kəniz, məktəb, ləçək, yasəmən, qaz, tağ, məktub, dəmir A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5



 51 



1. ОРФОГРАФИЙА йазылы нитгдя дил ващидляринин йазылышыны тянзимляйян гайдалар системидир. Орфографийа йазылы нитгин нормаларыдыр ки, бу нормаларын конкрет дил ващидляриня эюря гануниляшдирилмиш мцхтялиф тязащüрляри орфографийанын гайдаларыны тяшкил едир. Мцасир Азярбайъан дилинин орфографийа гайдалары, ясасян цч принсип – фонетик, морфоложи вя тарихи яняняви цзяриндя гурулмушдур. Азярбайъан дилинин юз сюзляринин вя шякилчиляринин йазылышында ашаьыдакылары эюзлямяк лазымдыр: Сон сяси “д”, щям дя “т” иля дейилян сюзляр “д” иля йазылыр. Мяс: булуд, гурд, кянд, полад вя с. Сон сяси “к”, “э”, “й” иля дейилян икищеъалы вя чохщеъалы сюзляр “к” иля йазылыр. Мяс: бюйцк, кяпяняк, щюрцмчяк, чичяк, чюряк вя с. Сон сяси “ь”, “х”, “г” иля дейилян икищеъалы сюзляр “г” иля йазылыр. Мяс: булаг, гашыг, гонаг, йарпаг вя с. Сон сяси “ъ”, “ч”, “ж” вя йа “ш” иля дейилян сюзляр “ъ” иля йазылыр. Мяс: аьаъ, гылынъ, динъ, кярпиъ, эеъ, сцзэяъ, саъ, эцъ вя с. Alınma sözlər a və o ilə deylilməsindən asılı oımayaraq, o ilə yazılır. Məs: avtomat, velosiped, kollektiv, kombinat, obyekt, poema, problem, solist, motor, polkovnik və s. Birinci hecasındakı samiti həm n, həm də m ilə deyilən sözlər n ilə yazılır: anbar, qənbər, zənbil, günbəz, sünbül, şənbə (kombayn, kombinat, kömbə, pambiq) sözləri istisnadır. Tərkibində qeyri, əks, küllü, anti, eks, vitse, kontr, ober, super sözləri işlənən mürəkkəb sözlər defislə yazılır: qeyri-adi, əksinqilab, küllü-ixtiyar, vitse-admiral, kontr-admiral, oberleytenant, super-market. Tərkibində izafət olan sözlər defislə yazılır: tərzi-hərəkət, nöqteyi-nəzər, həddi-buluğ, tərcümeyi-hal. -mı, -mi, -mu -mü sual ədatı da, də ədatından və bağlayıcılarından ayrı yazılır: Sən də mi gedirsən? O, yenə də mi danışacaq? Bu gün Əli də mi dərsə gəlmişdi? və s. Mirzə, hacı, şeyx, seyid, soltan, ağa, bəy, xan, xanım və s.  52 



rütbə, ləqəb və titul bidirən sözlər qoşulduğu sözlərdən əvvəl gələndə böyük, sözlərdən sonra gəldikdə isə kiçik yazılır: Mirzə Fətəli, Hacı Qara , Seyid Əzim. Şah İsmayıl, Soltan Mahmud, Abbas mirzə, Nadir şah, Abbasqulu ağa, Fətəli xan, Heyran xanım və s. Aşağıdakı sözlər bu qayda ilə yazılır: abreviyatura, anten, heyif, hissiz-duyğusuz, hospital, hotel, Höte, hüsncamal, hüsnrəğbət, hüsntəvəccöh, kompyuter, meyil, şeir, şillə, tuyuq. 2. АПОСТРОФ ИШАРЯСИ. Апостроф сюзц йунанъа aрostroрhes (“чеврилиш”, “чюнцк”) сюзцндян дцзялдилмиш бейнялхалг терминдир. Apostpoflu sözlər dilimizə ərəb dilindən keçmişdir. Яряб дилиндян дилимизя кечян бязи сюзлярин биринъи, бязян дя икинъи щеъасында ə, e, ö saitlərinin uzun tələffüzünü göstərmək вя йа сюзцн birincisi самитля битян və ikincisi саитля башлайан щеъаları arasında ayrıc və saitin айдын тяляффцз олмасыны билдирмяк цчцн бу ишарядян истифадя олунур. Мяс: тя'кид, е'зам, исте'дад, шю'ля, яш'ар, мя'шял, мяс'уд, мял'ун, ъцз'и, гит'я вя с. Саитлярдян сонра ишлянян апостроф ишаряси щям щямин саитин узун тяляффцз едилдийини, щям дя щеъа айрыъыны, самитлярдян сонра ишлянмяси ися йалныз щеъа айрыъыны билдириr. Apostrof işarəsindən hazırda əlifbamızda orfoqrafik işarə kimi istifadə edilməcə də, apostpoflu sözlərin klassik əsərlərin dilində işləndiyini və nitqimizdə bu sözlərdən istifadə olunduğunu nəzərə alaraq apostrof işarəsi ilə bağlı məlumatları saxlamaqla yanaşı, apostpoflu sözlərin siyahısını da kitabda verməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Dilimizdə işlənən apostroflu sözlər, əsasən, aşağıdakılardır: bə'zən, bə'zi, bid'ət, vüs'ət, də'vət, e'dadi, e'dadiyyə, e'dam , e'zaz, e'zamiyyət, e'lam, e'lan, e'mal, e'tibar, e'tiqad, e'tidal, e'tila, e'tina, e'tiraz, e'tiraf, ə'za, ə'yan, ə'la, əl'an, ən'am, ən'ənə, zə'f, zə'fəran, zilqə'də, iste'dad, iste'fa, yə'ni, yə's, Kə'bə, kəme'tibar, kəmcür'ət, lə'l, lə'n, lə'nət, me'mar, me'rac, mə'bəd, mə'bud, mə'də, mə'dən, mə'zun, mə'zuniyyət, mə'zur, mə'yus, mə'kulat, mə'kus, mə'lum, məl'un, mə'mul, mə'mur, mə'na, mə'nəvi, mə'nən, mə'nidar, mə'rəkə,  53 



mə'rifət, mə'ruz, mə'ruf, məs'ud, məs'ul, mə'sum, məş'əl, mə'şuq, mə'şum, mö'bid, mö'min, mö'təbər, mö'tədil, mö'tərizə, mö'cüz, mö'cüzə, nə'rə, nəstə'liq, nə'ş, nə'şə, nəş'ət, rə'd, rə'y, rə'na, sə'ləb, Sən'an, sün'i, sür'ət, süstrə'y, tə'bir, tə'qib, tə'diyə, tə'yin, tə'kid, təl'ət, tə'nə, tə'rif, tə'sir, tə'sis, tə'xir, tə'cil, tə'cili, fe'l, fe'lən, xariqül'adə, hey'ət, cür'ət, şə'ban, şər`ən, şər'i, şə'şəə, şə'şələmək, şö'bə, şö'lə. Qeyd: Yuxarıdakı sözlərdən düzələn yüzdən yuxarı apostroflu söz vardır ki, onları məhz həmin sözlərdən düzəldiyi və tələffüz şəkilləri qeyd olunan sözlərlə eyni olduğu üçün siyahıya salmağa lüzum görmədik. 3. ДЕФИС ИШАРЯСИ. Латынъа “айырма” мянасыны верян divisio сюзцндян олан дефис ( - ) ишаряси йазыда истифадя олунан ян гыса цфцги хятдир. Азярбайъан йазысында бу ишарядян ашаьыдакы мягамларда истифадя олунур: - Мцряккябляшмиш сюзлярин вя ифадялярин йазылышында. Мяс: ала-бязяк, аз-аз, гейри-рясми, якс-щцъум, дост-таныш, йер-эюй вя с. - Сюз щиссяляри арасында: а) сятирдян сятря кечирмядя (ишля-йир, динлямиш-дир) вя с; б) айрыъа йазылан шякилчилярин яввялиндя (дан2,-лар2, -чы4, -даш вя с.; ъ) рягямля йазылан сайлара битишян шякилчилярля рягям арасында (5-ъи, 9-ъу) вя с. Гейд: Нитг щиссяляри щаггында данышыларкян онларын йазылыш гайдалары барядя ятрафлы мялумат вериляъяйиндян дефисля йазылан мцряккяб сюзляр барядя бурада эениш шярщя ещтийаъ эюрмцрцк. 4. НЮГТЯ ИШАРЯСИНДЯN ОРФОГРАФИК ИСТИФАДЯ. Ясасян дурьу ишаряси кими ишлянилян нюгтя мцхтялиф мягамларда орфографик ишаря щалында да ишляндийиндян, орфографийа гайдалары сырасында нюгтянин дя орфографик мягамлары гейд олунмалыдыр. Бунлар, ясасян ашаьыдакылардыр: - Сыра билдирян рягям вя щярфлярдян сонра нюгтя гойулур. Мяс: 1., 2., А., В. вя с. - Шяхс ады гысалтма йолу иля анъаг баш щярфля йазыланда баш щярфдян сонра нюгтя гойулур. Мяс: М. Рясулзадя, Я.Елчибяй, С.Ъ.Пишявяри, С.Вурьун, М.Ибращимов, М.Мцшвиг. Р.Рза вя с.  54 



- Цмуми сюзлярдян ихтисар йолу иля дцзялдилян вя анъаг йазыда ишлядилян гысалтмаларын сонунда нюгтя гойулур. Мяс: б.к. (бу кими), е.д. (елмляр доктору), вя с. (вя саиря), акад. (академик), йол. (йолдаш) вя с. 5. DURĞU İŞARƏLƏRİ. Şifahi nitqdə səsin intonasiyasını, ucalıb-alçalmasını, fasiləni yazıda əks etdirən işarələrə durğu işarələri deyilir. Azərbaycan dilinin yazısında aşağıdakı durğu işarələrindən istifadə edilir: vergül (,), nöqtə (.), tire ( - ), nöqtəli vergül (;),qoşa nöqtə (:),sual (?), nida (!), mötərizə ( ),dırnaqlar (“ “). Vergül işarəsindən, əsasən, aşağıdakı məqamlarda istifadə olunur: - Sadalanma intonasiyası ilə deyilən həmcins üzvlər arasında. Məs: Firidun, Rza Qəhrəmani və Kürd Əhməd dünən Təbrizə yola düşdülər. - Mübtəda rolunda çıxış edən o və bu əvəzliklərindən sonra ( bu zaman o və bu əvəzliklərindən sonra fel, qoşma, bağlayıcı və ədat işlənərsə, vergülə ehtiyac olmaz). Məs: Bu, qartaldır. O, məğrur quşdur və s. - Cümlənin ortasında işlənən lakin, amma, ancaq bağlyıcılarından əvvəl. Məs: Zəng çalındı, amma (ancaq, lakin) heç kəs yerindən tərpənmədi və s. - Təkrarlanan ya, həm, gah, nə bağlayıcılarında birincisi istina olmaqla sonrakılardan əvvəl. Məs: Dünən həm Qədir, həm Şakir, həm də Turan dərsə gecikmişdi. Kəndə ya piyada, ya da atla qalxmaq lazım idi və s. - Cümlənin əlavəsindən sonra işlənən yəni bağlayıcısından əvvəl. Məs: Gecə, yəni meşədə yanğın baş verəndə mən rayon mərkəzində olmuşam və s. - Sonuncusu istisna olmaqla təkrarlanan da, də bağlayıcılarından əvvəl. Məs: Qoca da, cavan da, uşaq da bu səsin sehrinə düşmüşdü və s. - Çünki, ona görə ki, yoxsa bağlayıcılarından əvvəl. Məs: Sevər məclisdə çox qalmadı, çünki (ona görə ki) başı ağrıyırdı. İmtahanları vaxtında ver, yoxsa kursda qalarsan və s. - Ki bağlayıcısından sonra. Məs: Dedi ki, gəlirəm və s.  55 



- Bağlayıcısız tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında. Məs: Külək kəsdi, şədırğı yağış yağmağa başladı və s. - Tabeli mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında. Məs: Kim vaxtında gəlsə, qabaq cərgələrdə özünə yer tapa bilər və s. - Xitab və nidalardan sonra. Məs: Tərlan, biz ancaq sənə inanıriq. Paho, bu lap ağ oldu və s. - Modal və ara sözlərdən əvvəl və sonra. Məs: Kamran, şübhəsiz, ağllı oğlandır. Biz, əlbəttə, qalib gələcəyik və s. Nöqtə işarəsindən durğu işarəsi kimi, əsasən, nəqli cümlələrin və sakit intonasiya ilə deyilən əmr cümlələrinin sonunda istifadə olunur. Məs: Məmmədzadənin rayona gəldiyi üç gün idi. Götürdüyünüz kitabları qaytarın və s. Tire işarəsindən aşağıdakı məqamlarda istifadə olunur: - Əlavələrdə. Məs: Hüseyn – bu arıq uşaq hamının gözünün odunu almışdı və s. - Ümumiləşdirici söz həmcins üzvlərdən sonra gələndə. Məs: Bağ, bostan, zəmilər – hər şey yanıb külə dönmüşdü və s. - Əlavə cümlələrin hər iki tərəfində. Məs: May ayının beşi – babası həmin gün anadan olmuşdu – Nigar üçün bayram idi və s. Dialoqda iki və ya daha artıq şəxsin danışığı verildikdə. Məs: - Sabah toya gedəcəksənmi? - Yox. Bəs sən? - İmkan olsa, gedərəm və s. - Vasitəsiz nitq işlənmiş cümlələrdə vasitəsiz nitq ilə müəllif nitqi arasında. Məsələn: Həzrət Əli buyurmuşdur: - Hər kəs öz dilinin altinda gizlənib. Vağzala sür, - dedi, - orada bilərsən və s. Nöqtəli vergüldən aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini təşkil edən cümlələrin ikincisisində vergül işarəsi olduqda istifadə olunur. Məs: Hərə bir iş ilə məşğul idi; oğlanlar ağacların dibini belləyir, qızlar su daşıyır, müəllim isə artıq budaqları kəsirdi və s. Qoşa nöqtədən aşağıdakı hallarda istifadə edilir: - Ümumiləşdirici söz həmcins üzvlərdən əvvəl gələndə. Məs: İçəridəkilələr – arvad, uşaq, qız, gəlin səs-səsə verib ağlaşırdılar və s. - Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında. Məs: Qəşəmin işi yüngül və sərfəli idi: o, indi evlərə məktub daşıyırdı və s.  56 



- Müəllif nitqindən sonra gələn vasitəsiz nitqlə müəllif nitqi arasında. Məs: Məhəmməd peyğəmbər demişdiur: - Bir saat elm öyrənmək altmış illik ibadətdən əfzəldir və s. Sual işarəsindən sual cümlələrində istifadə olunur. Məs: Bir yerin ağrımır ki? və s. Nida işarəsindən nidalardan, nida cümlələrindən, bəzən də bəli, xeyr sözlərindən sonra istifadə olunur. Məs: Aha! Hərif gözə kül üfürür. Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz! Xeyr! Onu eşitməyəcəyəm! və s. Əlavə cümlələri fərqləndirmək üçün tire işarəsindən istifadə olunduğu kimi, mötərizədən də istifadə edilir. Məs: Bacım (Fəttah anasını belə çağırırdı) biz evə yığışana qədər çayı dəmləməzdi və s. Dırnaq işarəsindən vasitəsiz nitqli cümlələrdə və sitatlarda istifadə olunur. Belə ki, əksər hallarda vasitəsiz nitq dırnaq içərisində, sitatlar isə bir qayda olaraq dırnaq içərisində verilir. Məs: Fərmanı görən kimi sifətinə xoş bir təbəssüm yayılar: “ Xoş gördük, gözəl bala!”,- deyə uşağın başını sığallayardı. Akademik Əziz Mirəhmədov yazır: “Məhəmməd Hadi milli Azərbaycan romantizminin yaradıcılarından biri və bu ədəbi cərəyanın başçısıdır”.



-варi. Мяс: галхан-варi, йцнэцл-варi вя с. -дар. Мяс: ев-дар, ямяк-дар вя с. -даш. Мяс: силащ-даш, вятян-даш вя с. -и (-ви). Мяс: ингилаб-и, гярб-и, сыра-ви, даиря-ви вя с. -кар. Мяс: хилас-кар, тяляб-кар вя с. -эил. Мяс: бабам-эил, баъым-эил вя с. -стан (-ыстан). Мяс: Эцръц-стан, Даь-ыстан вя с. -кеш. Мяс: мала-кеш, ъяфа-кеш вя с. - Фели баьлама дцзялдян –кян шякилчиси. Мяс: эедяр-кян, охуйур-кян вя с. -Мякан исми билдирян-лаг шякилчиси. Мяс:гыш-лаг, чай-лаг вя с. -Юн шякилчиляри на-, би-, ба- вя с. Мяс: на-мярд, би-савад, бамязя вя с. Гейд: Диэяр орфографик гайдалар барядя дярслик бойу конкрет мювзуларла баьлы олараг мцфяссял мялумат верилдийиндян бурада онлары бир даща садаламаьа лцзум эюрмядик. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Sözlərin düzgün yazılış qaydaları hansı terminlə ifadə olunur? A) əlifba B) orfoqrafiya C) orfoepiya D) leksika E) fonetika



6. ШЯКИЛЧИЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ. Азярбайъан ядяби дилиндя ишлянян шякилчиляр ащянэ ганунуна уйьун олараг йазылышъа ики ъцр олурлар: а) ащянэ ганунуна табе оланлар; б) ащянэ ганунуна табе олмайанлар. Ащянэ ганунуна табе олан шякилчиляр ясл Азярбайъан шякилчиляридир ки, тяркибиндяки саитин ачыг вя йа гапалы олмасы иля баьлы олараг бунлар ики вя дюрд ъцр йазылыр. Тяркибиндя ачыг “а” вя “я” саитляри олан шякилчиляр гошулдуьу сюзцн ащянэиня уйьун олараг ики ъцр, тяркибиндя гапалы “ы”, “и”, “у”, “ц” саитляри олан шякилчиляр ися дюрд ъцр йазылыр. Мяс: -да, -дя, лар, -ляр, -ын, -ин, -ун, -цн, -чы, -чи, -чу, -чц вя с. Сюз кюкцня гошулараг ащянэ ганунуна табе олмайан шякилчилярин чоху алынмадыр вя бунлар бир ъцр йазылыр. Ики вя дюрд ъцр йазылан шякилчиляр щям йени сюз дцзялдя, щям дя сюзцн формасыны дяйишя билдикляри щалда, бир ъцр йазылан шякилчиляр, ясасян, сюз дцзялтмя габилиййятиня маликдирляр. Бунлар, ясасян, ашаьыдакылардыр:



5. Hansı sıradakı sözlərə saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda “q” “ğ”ya, “k” “y”ya keşmir? A) ətək, balıq B) texnik, bioloq C) köynək, daraq D) çörək, yaraq E) kələk, quyruq



 57 



 58 



2. Verilmiş sözlərdən hansı səhv yazılmışdır? A) Əliağa B) sarı təhər C) qeyri kafi D) dümağ E) gəlhagəl 3. Sözə bitişik yazılan ədatları göstərin: 1. bəs 2.ca 3. da 4.di 5. ki 6. sana 7. mı 8. məgər 9.kaş A) 1, 2 ,6 B) 2, 6, 7 C) 3, 4, 7 D) 5, 6 ,9 E) 2, 5, 8 4. Hansı isim səhv yazılmışdır? A) Əfqanstan B) Pakistan C) Türküstan Hindistan



D) Qobustan



E)



6. Saitlə başlanan şəkilçi artırıldıqda hansı sözdə k-y əvəzlənməsi baş vermir? A) ürək B) dilək C) Malik D) ətək E) kərənək 7. Səhv yazılmış zərfləri müəyyənləşdirin: 1.qəhramancasına 2.aşıqsayağı 3.üzbəüz 5.xayincəsinə 6. ildən ilə A) 2,4,6 B) 1,3,4 C) 2,4,5 D) 4,5,6 E) 1,5,6



4.dabanbasma



E) nəslin ağbirçəyi



17. Yazılışında səhvə yol verilmiş sözü göstərin. A) hökmdar B) üzürlü C) fərziyyə D) mühasibat E) səyyarə 18. Səhv yazılmış sözü göstərin: A) mərsiyyə B) səlahiyyət C) mənəviyyat D) ilahiyyat E) tərbiyə 19. Sözlərdən birinin yazılışında səhvə yol verilmişdir: A) avtamat B) peşman C) bənövşəyi D) fakültə E) səlahiyyət



8. Hansı sözün yazılışı səhvdir? A) atlaz B) ülvüyyət C) qumbara D) birdəfəlik E) birbəbir 9. Mürəkkəb sözlərin neçəsi defislə yazılmalıdır? Qohum*əqrəba, dost*tanış, dəvə*dabanı, eniş*yoxuş, yanba* yan, kol*kos A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 10. Sözlərdən hansının yazılışında səhvə yol verilib? A)başa salmaq B)gileygüzar C)Uzaq Şərq D)çoxbucaqlı E)açıq – aşkar 11. Hansı sözdə nöqtələrin yerinə “ğ” yox, “q” yazılmalıdır? A) torpa..da B) darama...ı C) yayla...a D) toyu...un E) balı...a 12. İki cür yazılan şəkilçilərin cərgəsini göstərin: A)–lar, -dakı, -laş, -lan B)–ma, -lıq, -qın, -çı C)–lıq, -da,-daş, -ma D) –ça, -sız, -ım, -ın E) –ağan, -qan, -ıq, ıcı 13. Səhv yazılmış sözü göstərin: A) Səttar B) toppuz C) mütəkgə D) aşpaz E) iqtidar 14. Səhv yazılmış sözü göstərin: A) sarışın B) yamyaşıl C) tündqırmızı D) ağqımtıl E) yaxşıraq 15. Sözlərdən neçəsinin yazılışında səhv var? həyəcan, pambıq, inqilabi, kimyəvi, qap-qara, məhşur, məksəd, seçgi, dahiyanə, ümüdvar A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 16. Orfoqrafik səhv hardadır? A) alimin beyni B) beyinin sirri



D) sənin şəklin



20. Hansı şəkilçilər bir cür yazılır? A)–in,-da,-lar,-caq B)-çı,-cıl,-an,-casına D) bi, na,-keş,-acaq E) –pərəst, ba, -ca



21. Verilmiş sözlərdən neçəsinin yazılışı səhvdir? hörgü, bölgə, bitki, əskər, vurğun, səpgi, küsgün A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 22. Səhv yazılmış sözləri göstərin: 1.fərziyyə 2.tövsiyyə 3.təhkiyyə 4.mədhiyyə 5.fəxriyyə 6.mərsiyyə A) 1, 2 B) 2,3,6 C) 3,4,6 D) 2,3,5 E) 1,3,5 23. Bunlardan birinin yazılışı səhvdir: A) cəhalət B) xarüqüladə C) fərziyə D) cəfəngiyyat E) məfkurə 24. “Mətin, şucaətli və qorxmas insanlar nəfisli olmazlar” cümləsində neçə sözdə orfoqrafik səhv var? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 25. Səhv yazılmış sözü göstərin: A) tövsiyyə B) kirpik C) nailiyyət D) açıq-yaşıl E) məşhur 26. Sözlərdən birinin yazılışı səhvdir: A) laməkan B) rəsmxətt C) mühacirət D) materialist E) üzgəc 27. Sözlərdən birinin yazılışı səhvdir: A) sui-qəsd B) tövsiyyə C) külliyyat D) peşmançılıq E) məftil 28. Hansı sözün yazılışı səhvdir? A) müdrük B) təəccüb C) iştirak



C) şəkilin yaxşısı  59 



C)-daş,-baz,-gil,-kar



D) əjdaha E) olimpiada  60 



29. Hansı variantda mürəkkəb adın yazılışında səhvə yol verilmişdir? A) Güney Azərbaycan B) Abbasqulu ağa Bakıxanov C) Azərbaycan milli elmlər akademiyası D)Həbib Sahir E) Azərbaycan Respublikasının xalq artisti 30. Hansı sözün yazılışı səhvdir? A) məcarə B) kinofilm C) iştirak D) cəmiyyət



E) istehza



ФONETİK TƏHLİLİN QAYDALARİ Сюзц фонетик ъящятдян неъя тящлил етмяли? Фонетик тящлил билаваситя фонетик щадися вя ганунлар, хцсусиля ащянэ гануну, сяс дцшцмц, сяс артымы иля, щеъа вя вурьу, орфоепик вя орфографик нормаларла баьлы олдуьундан, гейд олунанлары мцкяммял шякилдя нязяри ъящятдян мянимсямякля ашаьыдакылара ямял етмяк лазымдыр. 1. Сюзцн сяс вя щярф тяркиби. Бу заман сюзцн щярф вя сяс тяркибинин ейни вя йа мцхтялиф олмасына фикир вермяк лазымдыр. Еля сюзляр вардыр ки, онларда сяслярля щярфлярин сайы, йазылышы вя тяляффцзц арасында щеч бир фярг олмур. Мясялян: гялям, ачар, журнал вя с. Биринъи сюздя беш сяс (г,я, л,я, м) вя беш щярф (ге, я, ел,я,ем), икинъи сюздя дюрд сяс (а,ч,а,р) вя дюрд щярф (а, çе,а,ер), цчцнъц сюздя ися алты сяс (ж,у,р,н,а,л) вя алты щярф (же,у,ер,ен,а,ел) вардыр. Эюрцндцйц кими бу гялибдян олан сюзлярдя сяс вя щярфляр там ейниййят тяшкил едир вя беля сюзляр йазылыш вя тяляффцзъя фярглянмяйян сюзляр адланыр. Еля сюзляр дя вардыр ки, онларда сяс вя щярфлярин сайы ейни олса да, тяркибляри арасында фярг олур. Мясялян: биткин, китаб, йарпаг вя с. Биринъи сюздя алты сяс (б,и,т,э,и,н) вя алты щярф (бе, и,те,ке,и,ен), икинъи сюздя беш сяс (к,и,т,а,п) вя беш щярф (ке,и,те,а,бе), цчцнъц сюздя ися алты сяс (й,а,р,п,а,х) вя алты щярф (йе,а,ер,пе,е,ге) вардыр. Беля сюзляр тяляффцз вя йазылышына эюря фярглянян, лакин сяс вя щярфлярин сайы ейни олан сюзлярдир. Еля сюзляр дя вардыр ки, онларда щям сяслярля щярфлярин сайы, щям дя тяркиби арасында фяргляр олур. Мясялян: достлуг, зяиф, маариф вя с. Щяр цч сюзцн тяляффцзц иля йазылышы арасында фярг вардыр: достлуг [дослух], зяиф [зяйиф], маариф [ма:риф]. Биринъи сюздя алты сяс(д,о,с,л,у,х) вя йедди щярф (де,о,се,те,ел,у,ге), икинъи сюздя беш  61 



сяс (з,я,й,и.ф) вя дюрд щярф (зе,я,и,фе), цчцнъц сюздя ися беш сяс (м,а,р,и,ф) вя алты щярф (ем,а,а,ер,и,фе) вардыр вя сонунъусунда «а» сяси узун тяляффцз олунур. 2. Сюзцн тяляффцзц иля йазылышы арасында фярг. Мясялян: şüşə [şüşə], мцтяккя [мцтякэя] вя с. Биринъи сюзцн йазылышы вя тяляффцзц ейни олса да, икинъи сюзцн йазылышы иля тяляффцзц арасында фярг вардыр. 3. Сюздя ишлянян саит сясляр вя онларын нювляри. Мясялян: гойун, эавалы вя с. Биринъи сюздяки «о» саити галын, ачыг вя додагланан, «у» саити ися галын, гапалы вя додагланандыр. Икинъи сюздяки «а» саити галын, ачыг вя додагланмайан (сюздя ики «а» сяси-саити ишлянмишдир), «ы» саити ися галын, гапалы вя додагланмайан саитлярдир. 4. Сюздя узанан саит вармы? Мяс: мцгавимят [мцга:вимят], мютяризя [мю:тяризя] вя с. Биринъи сюзцн икинъи hecasındakı «а», икинъи сюзцн биринъи щecasındakı «ю» саити узанан саитдир. 5. Самит сясляр (кар вя ъинэилтили). Мясялян: щамар, дяфтяр. Биринъи сюздя цч самит (щ,м,р) ишлянмишдир. «Щ» самитинин ъинэилтили, «м», «р» самитляринин ися кар гаршылыьы йохдур. Икинъи сюздя цч ъинэилтили (д,д,р) вя бир кар (ф) самит ишлянмишдир. «Д,д» самитляринин кар гаршылылы «т,т» «ф» кар самитинин ъинэилили гаршылыьы ися «в» самитидир. «Р» ъинэилтили самитинин ися кар гаршылыьы йохдур. 6. Сюздя ащянэ гануну эюзлянилибми? Мясялян: чешмядяки, баъымэил вя с. Биринъи сюздя ащянэ гануну позулмамыш (бцтцн щесалардакы саитляр инъядир: чеш-мя-дя-ки), икинъи сюз ися ащянэ гануна табе дейил (ба-ъым-эил; биринъи вя икинъи щесаблардакы саитляр«а» вя «ы» галын, сон щесабдакы «и» саити ися инъядир). 7. Сюзцн щесалары. Мясялян: китабхана, снайпер вя с. Биринъи сюздя дюрд щеъа (ки-таб-ха-на), икинъи сюздя ися ики щеъа (сынайнер) вардыр. Сюзляр щеъалара дцзэцн бюлцнмцшдцр вя онлары сятирдян-сятиря кечирмяк олар. Яэяр сюз щеъайа дцзэцн айрылмайыбса вя ону сятирдян-сятиря кечирмяк олмурса, ону да гейд етмяк лазымдыр. Мясялян: язиз, оьул (яз-из, оь-ул). Бу сюзляр щеъалара я-зиз вя о-ьул шякилиндя бюлцнцр вя онлары сятирдян-сятиря кечирмяк олмаз 8. Сюздя вурьу щара дцшцр? Мясялян: техника, чюряк вя с. Биринъи сюздя вурьу биринъи щеъанын (те'хника), икинъи  62 



sözдя ися сон щеъанын (чюряк') цзяриня дцшцр. Фонетик тящлил заманы сюзцн йазылыш формасы дейил, тяляффцз шякли тящлил олунур. Лакин щеъа вя вурьуйа эюря тящлил сюзцн йазылыш формасы ясасында апарылыр. Гейд олунанлара ясасланараг бир нечя сюзцн фонетик тящлилиня диггят едяк: 1. Aйаггабы. Сюздя сяккиз сяс (а,й,а,к,г,а,б,ы) вя сяккиз щярф (а,йе,а,ге,ге,а,бе,ы) вардыр. Сяс вя щярфлярин сайы ейни олса да, тяркибъя мцхтялифдир. Сюзцн йазылышы иля дейилиши фярглянир (айаггабы[айакгабы]). Сюздя дюрд саит («а»,«а»,«а», «ı») ишлянмиш, саитлдярин щамысы галындыр. «А» саитляри ачыг, додагланмайан, «ы» саити ися гапалы, додагланмайан саитдир. Сюздя узанан саит ишлянмямяишдир. Сюздя дюрд самит ишлянмишдир: «й», «к», «г» «б». Самитлярдян цчц («й», «г», «б») ъинэилтили, бири ися («к») кардыр. Ъинэилтили самитлярин кар гаршылыьы «х», «к», «п», «к» кар самитин ъинэилтили гаршылыьы ися «г» самитидир. Сюздя галын саитлярин (а,а,а,ы) ащянэи эюзлянилмишдир. Дюрд щеъалы сюздцр вя щеъа гурулушу белядир: а-йаг-га-бы. Вурьу сюзцн сон щеъасы цзяриня дцшцр (айаггабы') 2. Гящряманъасына. Сюздя 14 сяс (г, я, щ, р, я, м, а, н, ъ, а, с, ы, н, а) вя он дюрд щярф (ге, я, ще, ер, я, ем, а, ен, ъе, а, се, ы, ен, а) вардыр. Сюзцн дейилиши иля йазылышы фярглянмир. Сюздя алты саит (я,я,а,а,ы,а) вя сяккиз самит (г,щ,р,м,н,ъ,с,н) ишлянмишдир. Саитлярдян икиси инъя-дилюнц, ачыг, додагланмайан (я,я), дюрдц ися дилархасы, галын (а,а,ы,а) саитидир. Галын саитлярин цчц (а,а,а) ачыг, додагланмайан, бири ися (ы) гапалы, додагланмайан саитдир. Самитлярдян икиси (щ,с) кар, алтысы ися ъинэилтили (г,р,м,н,ъ,н) самитдир. «Щ» саитинин ъинэилтили, « р », « м », « н », « н » samitinin ися кар гаршылыьы йохдур. «С» кар самитинин ъинэилтили гаршылыьы «з», «г» вя «ъ» самитляринин ися кар гаршылыьы «к» вя «ч» сясляридир. Сюздя ащянэ гануну позулмушдур. Сюзцн щеъа бюлцмц белядир: гящря-ман-ъа-сы-на. Зярф дцзялдян «ъасина» шякилчиси вурьу гябул етмядийиндян вурьу сюзцн цчцнъц щеъасынын цзяриня дцшмцшдцр. 3. Мютябяр. Сюздя йедди сяс (м,ю,т,я,б,я,р) вя йедди щярф (ем, ю, те, я, я, бе, ер) вардыр. Йазылышы иля дейилиши фярглянмир, сяс вя щярф тяркиби ейнидир. Биринъи юртцлц-ачыг щеъаdan сонракы апостроф ишаряси щям «ю» саитинин узун тя ляффцзцнц, щям дя щеъа айрыъыны билдирир. Цч щеъалы сюздцр: мю-тя-бяр. Сюздя цч инъя (ю,я,я)саит иш 63 



лянмишдир. Саитлярин щамысы ачыгдыр. «Ю» саити додагланан, «я», «я» сясляри ися додагланмайандыр. Сюздяки «м», «б», «р» самитляри ъинэилтли, «т» самити ися кардыр. «Б»нын кар гаршылыьы «п», «т»нын ъинэилтили гаршылыьы ися «д» самитидир. «М» вя «р» самитляринин кар гаршылыьы йохдур. Сюз ащянэ ганунуна табедир вя вурьу сюзцн сон щеъасына дцшцр. 4. Кяшфиййатчыдыр. Сюздя он цч сяс (к,я,ш,в,и,й,а,т,ч,ы,д,ы,р) вя он дюрд щярф (ке, я,ше,фе,и,йе,йе,а,те,ъе,и,де,и,ер) ишлянмишдир. Сяс вя щярф тяркиби мцхтялифдир. Йазылышы тяляффцзцндян фярглидир. Кяшфиййатчы [кяшфийатчы]. Сюздяки «я», «ы» саитляри дилюнц-инъя, додагланмайан, «а», «ы», «ы» саитляри ися галын-дилархасы саитляридир. Самитлярин дюрдц кар (к,ш,т,а), дюрдц ися (в,й,д,р) ъинэилтилидир. Сюз ащянэ гануна табе дейил вя щеъалар ашаьыдакы кимидир: kяш-фий-йатчы-дыр. Вурьу дюрдцнъц щеъанын цзяриня дцшцр. Гейд: Дярс вясаитинин мцвафиг «Фонетика», «Орфоепийа» вя «Орфографийа» бюлмяляриндя верилян нязяри мялуматлары вя йухарыда гейд олунанлары мянимсядикдян сонра, чятинлик чякмядян истянилян сюзц тящлил етмяк олар. Тапшырыг: Верилмиш сюзляри фонетик ъящятдян тящлил един: мцвяффягиййят, шящярли, совгат, щюкмдарлар, мцбтяда, тавфолоэийа, ялаъсыз, мцхтясяр, ушагдырлар, мятбяя. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. A) B) C) D) E)



“Şənbə” sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır? Beş səs, beş hərfdən ibarətdir [ə] incə, açıq, dodaqlanmayan saitdir. Sözdəki [ş] kar, [n], [b] isə cingiltili samitlərdir. İkihecalıdır, vurğu ikinci hecanın üzərinə düşür. Yazılışı ilə deyilişi fərqlənir.



2. “Bitki” sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır? A) [i]- incə, qapalı, dodaqlanmayan saitdir. B) [t ] - kar samitdir, cingiltili qarşılığı [d ] samitidir. C) [k ] – kar samitdir, cingiltili qarşılığı [g ] samitidir. D) İkihecalıdır: bit-ki E) Vurğu ikinci hecaya düşür. 3.



“Bostan” sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır?  64 



A) Sözün səs və hərf tərkibi fərqlənmir. B) [o] qalın, açıq, dodaqlanan, [a] qalın, açıq, dodaqlanmayan saitdir. C) Vurğusu ikinci hecanın üzərinə düşür. D) Qalın saitlərin ahəngi var. E) 3 cingiltili və 1 kar samit işlənmişdir. 4. A) B) C) D) E)



“Yastıq” sözünün fonetik təhlili ilə bağlı səhvi göstərin. Yazılışı və tələffüzü fərqlənir. İki cingiltili, iki kar samit işlənmişdir. İki qalın, dodaqlanmayan sait işlənmişdir. İkihecalıdır, vurğu birinci hecaya düşür. Sözdə qalın saitlərin ahəngi gözlənilmişdir.



5.



“Yanaq” sözünün fonetik təhlilində hansı mərhələdə səhvə yol verilmişdir? Sözdə 5 səs, 5 hərf vardır. [a] qalın, açıq, dodaqlanmayan saitdir. [y], [n], [q]- cingiltili samitlərdir. İki hecalıdır, vurğu 2-ci hecaya düşür. Sözdə qalın saitlərin ahəngi vardır.



A) B) C) D) E)



6. “Bədii” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin. A) Sözdə 5 hərf, 4 səs vardır. B) [ə] incə,açıq,dodaqlanmayan, [i] incə,qapalı,dodaqlanmayan saitdir. C) Üçhecalıdır. D) [b] və [d] cingiltili samitdir. E) Vurğusu birinci hecaya düşür. 7. A) B) C) D)



„Pambiq“ sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır? İkihecalıdır. Sözdə 6 hərf, 6 səs vardır. Vurğu ikinci hecaya düşür. [a]qalın,açıq,dodaqlanmayan,[ı]qalın,qapalı,dodaqlanmayan saitdir. E) Sözdəki [p] kar, [m], [b], [q]] cingiltili samitlərdir. 8. „Taxtsız“ sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır? A) 7 hərf, 7 səsdən ibarətdir. B) Vurğusu son hecaya düşür.  65 



C) [t ], [ x], [s], kar, [z] cingiltili samitdir. D) [a]qalın,dodaqlanmayan,açıq,[ı]qalın,dodaqlanmayan,qapalı saitdir. E) Ahəng qanununa tabedir. 9. “Faciə” sözünün fonetik təhlili ilə bağlı səhv hardadır? A) Sözdə 6 səs, 5 hərf vardır. B) [f] kar, [c] cingiltili samitdir. C) Vurğu üçüncü hecaya düşür. D) Sözdə ahəng qanunu pozulmuşdur. E) [a] qalın, açıq, dodaqlanmayan, [ə] incə, açıq, dodaqlanmayan saitlərdir. 10.“Yarpaq” sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır? A) Sözdə iki sait, dörd samit səs var. B) [a] qalın, açıq, dodaqlanmayan saitdir. C) [p] kar samitdir, cingiltili qarşılığı [b] samitidir. D) [q] cungiltili samitdir, kar qarşılığı [k ]samitidir. E) İkihecalıdır, vurğu ikinci hecaya düşür. 11.“Nailə” sözünün fonetik təhlilində səhv hardadır. A) 5 səs, 5 hərfdən ibarətdir. B) [a] qalın, açıq, dodaqlanmayan, [i] incə, qapalı,dodaqlanmayan, [ə] incə, açıq, dodaqlanmayan saitdir. C) [n], [y ] və [l] cingiltili samitlərdir. D) Üçhecalıdır və vurğu 3-cü hecaya düşür. E) Sözdə ahəng qanunu pozulmuşdur. 12. “Toplayırıq” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin? I. Yazılışı ilə tələffüzü fərqlənir. II. Qalın saitlərin ahəngi gözlənilmişdir. III. Sözdəki samitlərdən ikisi kar, dördü cingiltilidir. IV. Iki açıq, iki qapalı sait vardır. V. Vurğu üçüncü hecanin üərindədir. A) I, V B) II, V C) III, IV D) I, III, V E) I, II, III 13.“Mədəniyyət” sözünün fonetik təhlilindəki səhv haradadır? A) 9 səs və 9 hərfdən ibarətdir. B) [ə]incə,dodaqlanmayan,açıq,[i]incə,dodaqlanmayan,qapalı saitdir. C) [m], [d] , [n] və [y] cingiltili, [t] kar samitlərdir.  66 



D) Dörd hecalıdır və vurğu dördüncü hecaya düşür E) Sözdə ahəng qanunu pozulmamışdir 14.” Fikirli” sözünün fonetik təhlili ilə bağı düzgün fikirləri seçin. 1. Yazılışı ilə deyilişi fərqlənir. 2.İki kar , iki cingiltili samit işlənib. 3. Vurğusu ikinci hecaya düşür. 4. Ahəng qanunu pozulmuşdur. 5. Sözdə yalnız qapalı saitlər işlənib. 6. Sözdəki [f], [k] samitləri kar, [r] və [l] cingiltili samitlərdir. A)1,2,6 B)2,4,6 C)1,2,5 D)2,4,5 E)1,3,4 15. “Məqsud” sözünün fonetik təhlilində harada səhvə yol verilmişdir? A) 6 hərf, 6 səsdən ibarətdir. B) Yazılışı ilə deilişi fərqlənir. C) [ə] saiti incə, açıq, dodaqlanmayan, [u] isə qalin, qapalı, dodaqlanan saitdır. D) [s] samiti kar, qalan üç samit-[m], [q], [d] isə cingiltilidir. E) Sözün hecaları: məq-sud, vurğu ikinci hecaya düşür. 16. “Bitkin” sözünün fonetik təhlilində səhv haradadır? A) Sözdə 6 hərf, 6 səs vardır. B) Deyilişi ilə yazılışı fərqlənir. C) [i] incə, qapalı, dodaqlanmayan saitdir. D) Sözdəki samit səslərdən ikisi kar, ikisi cingiltilidir. E) Sözün vurğusu ikinci hecaya düşür. 17. “Aidə” sözünün fonetik təhlilindəki səhvi göstərin. A) 4 səs və 4 hərfdən ibarətdir. B) Üçhecalıdır. C) Vurğu üçüncü hecaya düşür. D) [a] qalın, açıq,dodaqlanmayan, [ə] incə, dodaqlanmayan, açıq, [i] incə, dodaqlanmayan, qapalı saitdir. E) Sözdə [y] və [d] cingiltili samitlərdir. 18. “Nöqtə” sözünün fonetik təhlilində səhv haradadır? A) 5 səs və 5 hərfdən ibarətdir. B) [ö] incə, açıq, dodaqlanan; [ə] incə, dodaqlanmayan saitdir. C) [n] və [q] cingiltili, [t] kar samitdir. D) İkihecalıdır. E) Vurğu ikinci hecaya düşür.  67 



19.“Dəftər” sözünün fonetik təhlilində səhv haradadır? A) 6 səs və 6 hərfdən ibarətdir. B) [ə] incə, dodaqlanmayan, açıq saitdir. C) Sözdə 2 kar, iki cingiltili samit var. D) Vurğu ikinci hecaya düşür. E) [d] samitinin kar qarşılığı [t] yoxdur, [f] səsinin cingiltili qarşılığı isə [v] samitidir. 20. “Sürtkü” sözünün fonrtik təhlilindəki səhvi göstərin. A) 6 hərf, 6 səsdən ibarətdir. B) Deyilişi ilə yazılşı fərqlənmir. C) [ü] incə, qapalı, dodaqlanan saitdir. D) Samitlərin ikisi cingiltili, ikisi də kardır. E) İki hecalıdır, vurğu sonuncu hecaya düşür.



LEKSİKA 1. СЮЗ ВЯ ОНУН ЛЕКСИК МЯНАСЫ. Сюз дилин ясас ващидидир. Дилдяки сюзлярин щамысы бирликдя онун лцьят тяркибини тяшкил едир. Dilimizdəki sözlər iki qrupa bölünür: 1) leksik mənası olan sözlər (buraya əsas nitq hissələri və frazeoloji vahidlər daxildir); 2) leksik mənası olmayan sözlər (buraya köməkçi nitq hissələri daxildir). Leksikologiyada leksik mənası olan sözlər öyrənilir. Дилин лцьят тяркибиндян бящс едян елмя лексиколоэийа дейилир. Лексиколоэийа йунанъа lixikos -лцьят вя loqos – тялим сюзляринин бирляшмясиндян ямяля эялмиш дилчилик терминидир. Leksikologiyanın əsas məqsədi dilin lüğət tərkibini bir sistem kimi öyrənməkdən, sözün mahiyyətini, sözlərin mənasını və çoxmənalılığını aydınlaşdırmaqdan, sözlərin mənaca qruplarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Leksikologiyanın tərkib hissəsini təşkil edən frazeologiyada frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsi, inkişafı və istifadə yollarından bəhs olunur. Сюзляр яшйалары, щярякяти, яламяти, мигдары ифадя етмяйя хидмят едир. Sözün leksik mənası onun məzmununu əks etdirir. Щяр бир сюзцн ифадя етдийи мянайа онун лексик мянасы дейилир. Лексик  68 



мяна одур ки, щямин сюзц дейяркян няйи баша дцшцрцк. Сюзлярин лексик мянасы изащлы лцьятлярдя юз ифадясини тапыр. Мясялян: дюйцш (isim) - вурушма, чарпышма, вуруш, дава; зарафат (isim) – эцлмяк, яйлянмяк вя дилхошлуг цчцн дейилян сюз вя йа едилян щярякят; dağınıq (sifət) - uçuq, sökük, uçulmuş, sökülmüş, xaraba halına salınmış, nizamsız halda tökülmüş, pərişan, aydın olmayan, yayğın; diri (sifət) – diri olan, canlı, sağ, yaşayan, yaxşı bişməmiş, çiy, qüvvətli, çevik; əhəmiyyət (isim) – mühümlük, qiymətlilik, rol, dəyər вя с. Сюзцн лексик мянасы иля йанашы, грамматик мянасы да олур. Qrammatik məna sözlərin hansı nitq hissələrinə aid olmsı və həmin nitq hissəsinə xas olan xüsusiyyətləri ifadə etməsi ilə müəyyənləşir. Мяс: изин сюзцнцн иъазя мянасы онун лексик мянасы, исим олмасы, адлыг щалда ишлянмяси ися онун грамматик мянасыдыр. Sözün bütün qrammatik xüsusiyyətləri (quruluşu, şəkilçilərlə və sözlərlə əlaqəyə girməsi və s.) onun qrammatik mənasını təşkil edir. Sözlərin morfoloji quruluşu (sadə, düzəltmə, mürəkkəb) və qrammatik xüsusiyyətləri sözün qrammatik təbiətindən ibarətdir. Гейд: Изащлы лцьятлярдя сюзлярин лексик мянасы, орфографийа лцьятиндя дцзэцн йазылышы, орфоепийа лцьятиндя ися дцзэцн тяляффцз гайдалары ящатя олунур. Лцьятлярин щамысында сюзляр ялифба сырасы иля дцзцлцр. Sözün leksik mənasını müxtəlif yollarla izah etmək olar. Bunlar, əsasən aşağıdakılardır: 1) Həmin sözə yaxın mənalı söz seçməklə (ürək-qəlb-könül, dünya-cahan-kainat, oturmaqəyləşmək və s.); 2) Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə (ucaboy-boyu hündür olan adam, yüyürmək- qaçmaq və ya teztez, sürətlə yerimək və s. ); 3) Sözün hissələrinin mənasını açmaqla (güldan- gülün, çiçəyin saxlanıldığı yer, meşəbəyi- meşə gözətçisi və s.). Əsas nitq hissələrini təşkil edən bütün sözlər (isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf) leksik və qrammatik mənaya malik olur. Köməkçi nitq hissələri isə ancaq qrammatik məna daşıyır. Sözün leksik mənası onun məzmununu əks etdirdiyi, bildirdiyi halda, qrammatik məna nitq hissələrinə xas olan xüsusiyyətləri ifadə edir.  69 



2. СЮЗЦН ЩЯГИГИ ВЯ МЯЪАЗИ МЯНАSI. Bir çox sözlər həm həqiqi, həm də məcazi mənaya malik olurlar. Сюзцн щягиги мянасы дедикдя онун яшйа, щярякят, яламят вя мигдары ифадя етмяйя хидмят едян лцьяви, лексик мянасы баша дцшцлцр. Sözün həqiqi mənasına dominant məna, yəni ilkin məna deyilir. Sözün tarixi inkişaf prosesində qazandığı yeni məna isə məcazi məna adlanır. “Гызыл цзцк” – дейяндя цзцйцн гызылдан дцзялдилмяси нязярдя тутулурса, “гызыл адам” – дейяндя адамын йахшы хасиййятя малик олмасы билдирилир. Мцяййян яламят вя кейфиййятляри даща габарыг шякилдя нязяря чарпдырмаг цчцн çox zaman инсанлара мяхсус мцяййян щярякятляр ъансыз яшйалар цзяриня кечирилир вя беляликля сюзцн мяъази мянасы йараныр. Мяс: iti balta, iti söz; şirin çay, şirin söz; uşaq yatdı, külək yatdı; çiy ət, çiy söz və s. Мисаллардакы ити балта, ширин чай, ушаг йатды, чий ят бирляшмяляри щягиги, ити сюз, ширин йуху, кцляк йатды, чий сюз бирляшмяляри ися мяъази мяналы сюзлярдир. Сюзлярин мяъази мяна кясб етмясиндя яшйа, щадися, щярякят, кейфиййят вя с. арасында мякан, заман, васитя вя хцсусян бянзяйиш кими мцхтялиф ялагялярин варлыьы ваъиб шяртлярдяндир. Сюзцн щягигi вя мяъази мяналары арасында узаг вя йахын ялагялярин олмасы зяруридир. Мяъаз йалныз ики мянанын (щягиги вя кючцрмя) мювъудлуьу ясасында йараныр. Sözün məcazi mənası daha çöx insanlara məxsus müəyyən hərəkətin cansız əşyalara aid edilməsi zamanı meydana çıxır. Мяъази мяналы сюзлярдян ян чох бядии ясярлярдя истифадя олунур. Sözün məcazi mənada işlənməsi obrazlılığın, bədiiliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 3. ТЯКМЯНАЛЫ ВЯ ЧОХМЯНАЛЫ СЮЗЛЯР. Тякмяналы сюзлярин йалныз бир лексик мянасы олур. Мяс: кянд, мешя, автобус, моруг вя с. Ейни лексик мяна иля баьлы бир-бириня йахын мцхтялиф мяналары билдирян сюзляря чохмяналы сюз дейилир. Мяс: гаш – цзцйцн гашы, даьын гашы, адамын гашы; диш – мишарын диши, пялянэин диши, дараьын диши вя с. Чохмяналы сюзляр бу вя йа диэяр ъящятдян бир-бириня охшар яшйалары, йахуд охшар яламят вя щярякяти билдирир. Мяс: каьыз сюзц  70 



цч мянада ишлянир: а) каьыз – цзяриндя йазы йазылан материал; б) каьыз – щяр ъцр рясми сяняд; ъ) каьыз – мцхтялиф яшйалар щазырламаг цчцн ишлядилян материал. Чохмяналы сюзлярдя онун дашыдыьы мяналардан бири юз конкрет ифадясини анъаг мятнин дахилиндя алыр. Сюз юз илк мцстягим, щягиги мянасындан айрылыб чохмяналылыг кясб едяндя мяъази мяна дашыйыр. Аьыз сюзцнц нязярдян кечиряк. Бу сюз “адымын аьзы” ифадясиндя щягиги мянада, “газанын аьзы”, “гапынын аьзы”, “топун аьзы”, “бычаьын аьзы” ифадяляриндя ися мяъази мяна дашыйараг чохмяналылыг ямяля эятирмишдир. Чохмяналы сюзлярдя mənaların biri əsas, digəri isə ondan törəmə olur, yəni sözün əsas mənasının məcazlaşması yolu ilə yaranır. Bu o deməkdir ki, çoxmənalı sözlərdə мяна чаларлыьы ня гядяр чох олурса-олсун, бунлардан бири мцтляг онун илк щягиги, мцстягим мянасыны тяшкил едир. Башга мяналары ися илк мянайа аз вя йа чох йахын олдуьуна бахмайараг, онун сонрадан тюрянмиш мяналары кими юзцнц эюстярир. Əgər sözün mənaları arasında heç bir bağlılıq yoxdursa, bu sözlər çoxmənalı söz deyil, ayrı-ayrı leksik vahidlər, yəni omonimlərdir. Məs: əqrəb (saatın əqrəbi, vaxt göstəricisi) - əqrəb (zəhərli həşərat), şam (axşam yeməyi) – şam (piydən, yaxud digər maddələrdən hazırlanmış işıqlandırma vasitəsi)- şam (ağac növü), yar(sevgili, dost)- yarmaq(bölmək, doğramaq) və s. Чохмяналы сюзлярдя сюзцн мяна чаларлыгларындан ясас мянасы щягиги, икинъи вя сонракы мяналары ися мяъази мяна адланыр. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Ашаьыдакы сюзляри чохмяналы сюзляря мисал эюстярмяк олар: бурун, диш, гол, аьыз, kök, цз, эюз, машын (тикиш машыны, миник машыны) вя с. 4. ОМОНИМЛЯР. Дейилиши иля йазылышы ейни олан, лакин лексик мяналарына эюря тамамиля фярглянян сюзляря омонимляр дейилир. Omonim sözü yunan dilindən olub oxşar(homos) ad(onoma) deməkdir. Əgər eyni cür yazılan və eyni şəkildə tələffüz olunan sözlərin leksik mənaları arasında heç bir bağlılıq yoxdursa, bunlar ayrı-ayrı leksik vahidlər, yəni omonimlərdir  71 



Омоним сюзляр ики вя йа даща чох, бязян мянтигъя йахын (ай (пейк ады, астрономик термин) - ay (30 эцн); бязян дя щеч бир мянтиги йахынлыьы олмайан (биз (биринъи шяхс явязлийинин ады) - biz (чякмячиликдя истифадя олунан алят), fokus (linzanın fokusu) – fokus (sirkdə hərəkət), kompaniya (şirkət, təşkilat) – kompaniya (qonaqlıq) və s. мцхтялиф мяфщумлары ифадя едир. Омонимлик щям ейни, щям дя мцхтялиф нитг щиссяляриня аид олан лексик ващидлярдя юзцнц эюстяря билир. Мяс: дцз (исим, сифят, фел), сач (исим, фел), газ (исим, исим, фел), сары (сифят, фел) вя с. Fel olmayan başqa nitq hissələrinə aid sözlərə -maq(-mək) məsdər şəkilçisi artırmaq olursa, həmin sözlər fellərlə omonimlik təşkil edirlər. Məs: ov (isim)-ovmaq (fel), saç(isim)-saçmaq (fel), sarı (sifət)-sarımaq (fel), min (say)-minmək (fel), qırx (say)qırxmaq (fel), az (zərf, say)-azmaq (fel) və s. Omonimliyi doğru-dürüst başa düşmək üçün bir neçə nümunəyə diqqət edək: bel- insan, yaxud heyvan bədəninin arxa hissəsi (isim), torpağı qazmaq üçün istifadə edilən alət(isim); dil ağızda olan ət parçası (isim), insanlar arsında ünsiyyət vasitəsi (isim); dolu- su ilə dolu qab (sifət), göydən yağan buz dənələri (isim); boğaz- baş ilə bədəni birləşdirən hissə (isim), iki dənizi birləşdirən dar keçid (isim), qarnında balası olan heyvan (sifət); qabaq- ön tərəf (zərf), tərəvəz məhsulu (isim); balaq- şalvarın və ya donun aşağı hissəsi (isim), camışın balası (isim); ağıl- mal-qara saxlanılan yer, tövlə (isim, azərbaycanca), düşüncə, anlama qabiliyyəti (isim, ərəbcə); aşıq- topuq sümüyü (isim, azərbaycanca), sazla oxuyub şeir söyləyən (isim, ərəbcə); dadmaddənin dilimizdə hiss olunan əlaməti (isim, azərbaycanca), fəryad, fəğan (isim, farsca); bal- arıların istehsal etdiyi şirin maddə (isim, azərbaycanca), şənlik gecəsi (isim, rusca); qaz- quş növü (isim, azərbaycanca), qazmaq (fel, azərbaycanca), yanan maddə (isim, rusca) və s. Дилимиздя еля сюзляр вардыр ки, онлар щям омоним, щям дя чохмяналы сюз кими ишляня билир. Мяс: гол (имза, гапыйа вурулан топ – омоним; адамын голу,чайын голу – чохмяналы сюз), кюк (кюк адам, битки ады – омоним; аьаъын кюкц, дишин кюкц, няслин кюкц – чохмяналы сюз) вя с. Bu cür sözlərə aşağıdakıları misal  72 



göstərmək olar: burun, boğaz, yar, say, al, at, inci, quru, ağrı, dil, tut, bel, yay, qaş, qol, dolu, yol, düz... Йазылышы ейни, вурьусунун йерини дяйишмякля сяслянмяси, тяляффцзц мцхтялиф олан сюзляр омоним сайылмыр. Мяс: гойун, баьлама, алма, сярин, эялин вя с. Бу сюзлярдя вурьу сюзцн сонунда оланда щямин сюзляр исим, шякилчилярдян яввял оланда ися фел кими ишлянир. Беля сюзляр омограф адланыр. Бу гябилдян олан сюзляря бязян тясадцфи омонимляр дя дейилир ки, беля сюзляр вурьунун вя граматик шякилчилярин кюмяйи иля йараныр. Демяли, бу йолларла йаранмыш йазылышы ейни олан сюзляри омоним щесаб етмяк олмаз. Bundan başqa aşağıdakı sözlər də omonim kimi götürülə bilməz: 1. Ümumi və xüsusi isimlər: yasəmən, lalə (gül adları); Yasəmən, Lalə (insan adları). 2. Yazılışı və tələffüzü eyni olan, lakin kökləri müxtəlıf olan sözlər: Külək əsir; Düşmən əsgəri əsir götürüldü. 3. Xüsusi isimlər: Təbriz, Xəzər, Araz (yer, dəniz, çay adı); Təbriz, Xəzər, Araz (insan adı). Dilimizdə elə sözlər vardır ki, onlar yalnız bir səs fərqi ilə bir-birindən seçilir. Bu cür sözlərə paronimlər deyilir. Məs: mətn (əsərin müəyyən hissəsi, mətni)- mətin (cəsarətli, qorxmaz, iradəli); nəfs (tamah)- nəfis (incə, yaxşı hazırlanmış); zərf (məktubu, yaxud digər əşyanı yola salmaq üçün vasitə)- zərif (incə, gözəl) və s. Чохмяналы сюзлярдян фяргли олараг омонимляр ейни лексик мяна иля баьлы мцхтялиф мяналары дейил, тамамиля башга-башга лексик мяналары ифадя едир вя лцьятлярдя айры-айры сюзляр кими онларын цзяриня сыра нюмряляри гойулур. Мяс: газ1 (гуш), газ2 (йанан майе.), газ3 (торпаьы газмаг) вя с. Ашаьыдакы сюзляр омонимдир: ягряб (саат ягряби, щяшəрат); диван (отурмаг цчцн аваданлыг, ъяза вермяк); дон (палтар, шахта); бал (ары, бал, рягс); кюк (йеркюкц, тосгун, кюк адам); şam (axşam yeməyi, işıqlandırma vasitəsi, ağac növü); bağ (ayaqqabının ipi, meyvə ağacları olan yer) вя с. Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq omonimlər yalnız həqiqi mənada olur.



5. СИНОНИМЛЯР. Йазылышы вя дейилиши мцхтялиф олан, лакин ейни вя йа йахын мяналары билдирян сюзляря синонимляр дейилир. Sinonim yunan sözü olub, eyniadlı deməkdir. Məs: yüksəkhündür, böyük-iri-yekə, görkəmli-tanınmış-məşhur, kobud-qaba, sındırmaq-qırmaq, müxtəsər-qısa və s. Синонимляр ейни мяфщумун анъаг чох йахын вя нисбятян фяргли мяnaларыны ифадя етмяк хцсусиййятляриня маликдир. Ядяби дилдяки синонимляр бядии цслубда ясас йер тутдуьундан, синонимляр бядии дилин ясас ифадя васитяляриндян сайылыр. Нитгдя тякрара йол вермямяк, мянаны даща дягиг ифадя етмяк, охуъу вя динляйиъидя емосионал-експресив щисс йаратмаг, сюзцн мянасыны айдынлашдырмаг цчцн синонимлярдян эениш истифадя олунур. Sinonimlər eyni, yaxud yaxın mənanı bildirsə də, onların nitqdə işlənməsində incə fərqlər vardır. Məs: hündür, yüksək sinonimləri eyni əlaməti bildirsə də, onlardan birincisini rütbə sözünə (hündür rütbə), ikincisini isə ağac sözünə (yüksək ağac) aid etmək mümküm deyil. Bu səbəbdən də dilimizdəki sinonimlərin bəziləri bir-birini əvəz edə bildiyi halda (eynək-çeşmək-gözlük, ötürmək-yola salmaq, dünya-kainat-cahan-aləm və s.), bəziləri isə yalnız mətn daxilində sinonimlik yaradır və mətndən çıxarıldıqdan sonra biri digərini əvəz edə bilmir (yurd-yuvaməskən, gözəl-göyçək-zərif, yekə-zorba-böyük-iri-nəhəng və s.). Синонимляри тяшкил едян сюзляр ейни бир нитг щиссясиня аид олур və bu sözlərə bütün nitq hissələrində, ən çox isə isim,sifət,fel və zərflərdə təsadüf olunur. Мяс: гачмаг – йцйцрмяк, тулламаг – атмаг, доланмаг – дюнмяк (фел), эюзял – эюйчяк – гяшянэ, зяриф – инъя, галын – сых (сифят), чешмяк – ейняк – эюзлцк, арзу – истяк – кам, сяадят – хошбяхтлик – аь эцн, ел – оба (исим), чох – хейли, бир аз – бир гядяр (сай), бири – ким ися, щеч кяс – щеч ким (явязлик), ащястя – йаваш-йаваш, пясдян – алчагдан (зярф), айры –башга – савайы, габаг – яввял (гошма), амма – анъаг – лакин, вя йа – йахуд (баьлайыъы), гятиййян – ясла (ядат), şəksiz- şübhəsiz(modal söz), яфсус – щейиф (нида) вя с. Dilimizdə elə sinonimlər vardır ki, onlar dan biri əsl Azərbaycan sözü, digəri isə alınma sözlər hesabına formalaşmışdır. Məs: qanacaq (azərbaycanca)- mərifət (ərəbcə),



 73 



 74 



anlamaz (azərbaycanca)-nadan (farsca), yeni (azərbaycanca)-təzə (farsca), qara(azərbaycanca)-siyah(farsca) və s. Dilimizdə elə sinonimlərə təsadüf olunur ki, həmin sözlərin hamısı başqa dillərdən diliməzə keçmişdir. Məs: naz (farsca)- işvə (ərəbcə), insan (ərəbcə)- adam (ərəbcə), hərb (ərəbcə)- dava (ərəbcə), sitayiş (farsca)- səcdə (ərəbcə), fağır (ərəbcə)- kasıb (ərəbcə) və s. Bir məna qrupunu ifadə edən sözlər sinonimik cərgə adlanır. Sinonim cərgələrdə iştirak edən sözlərin miqdarından asılı olaraq onların dairəsi geniş və ya dar olur. Sinonimik cərgədə sözlərdən biri dominant-aparıcı olmaqla əsas mənanı dolğun ifadə edir. Məs: Hanı o əvvəlki əqidə, məslək, Əgər fikri yoxsa, özü sağmıdır? Yaşamaq xətrinə fikri dəyişmək, Məsləki dəyişmək-yaşamaqmıdır? Bu bənddə əqidə, məslək, fikir sözləri sinonimlərdir. Əsas aparıcı söz isə məslək sözüdür. Ona görə də burada sinonimik cərgə belədir: məslək-əqidə-fikir. Sinonimlər barədə təsəvvürlərimiz genişlənsin deyə aşağıdakı nümunələrə diqqət edək: uca-qəlbi-hündür, qayışkəmər-toqqa, boş-mənasız, qol-imza, başlıq-sərlöhvə, ahıl-yaşlıqoca, varlı-dövlətli, xəstə-naxoş-nasaz, geri- dalı-dalı, üz-üzəqabaq-qabağa, qanacaq-mərifət, naz-işvə, sitayiş-səcdə, əqidəməslək, müharibə-hərb-dava-vuruş, məhzun-mükəddər-qəmlidərdli-məyus-kədərli, pulsuz-məccani-müftə və s. 6. АНТОНИМЛЯР. Мянаъа бир-биринин якси олан сюзляря антонимляр дейилир. Antonim sözü yunanca olub anti-əks və onoma –ad sözlərindən törəmişdir Антонимляри тяшкил едян сюзляр ейни бир нитг щиссясиня аид олур. Мяс: арыг-кюк, дяря-тяпя, йахшы-пис, истисойуг, гаранлыг-айдынлыг, хейир-зяряр, мярщямят-гязяб, саф-чцрцк, аьыр-йцнэцл, эялмяк-эетмяк, кцсмяк-барышмаг, хейли-бир аз, чохлу – бир гядяр, иряли- эери, тез-эеъ, яввял-ахыр вя с.



 75 



Мцгайися вя гаршылашдырма йолу иля ашкар едилян мцхтялиф тязадлы щадисяляр якс гцтблярдя дуран лексик ващидляр олан антонимляр васитяси иля шярщ олунур. Antonimlərin tərkibində həm Azərbaycan dilinin öz sözlərinə, həm də başqa dillərdən dilimizə keçmiş sözlərə təsadüf olunur. Bu cəhətdən antonimləri üç yerə bölmək olar: 1. Ancaq Azərbaycan sözlərindən ibarət olan antonimlər: isti-soyuq, gec-tez, böyük-kiçik, yığmaq-dağıtmaq, əkin-biçin və s. 2. Biri Azərbaycan dilinə məxsus, digəri başqa dillərdən gəlmiş antonimlər: aydınlıq (azərbaycanca)-zülmət (ərəbcə), bacarıqlı (azərbaycanca)- aciz(ərəbcə), sağlam (azərbaycanca)xəstə (farsca) və s. 3. Başqa dillərdən dilimizə gəlmiş antonimlər: avam-mədəni (ərəbcə), mərhəmət-qəzəb (ərəbcə), mərd-namərd (farsca), bədbəxt (farsca)- məsud (ərəbcə), maksimum-minimum (rusca) və s. Синонимляр кими антонимляр дя мцтляг вя нисби мяналары ифадя едир. Belə ki, antonimlərin bəzilərində biri digərinin tam ziddiyyətini təşkil etdiyi halda, bəzilərində bu ziddiyyət nisbi bir tərzdə ifadə olunur.Məs: artıq-əskik, almaq-vermək, ağıllı-dəli, ağ-qara antonimləri tam ziddiyyəti, azarlı-sağlam, avaraişgüzar, atlı-piyada, zarafatyana-ciddi antonimləri nisbi ziddiyyəti ifadə edir. Antonimlərə əsas nitq hissələrinin ,demək olar ki, hamısında təsadüf olunur. 1) İsim olan antonimlər: qaranlıq-aydınlıq, sülh-müharibə, mərhəmət-qəzəb, qıtlıq-bolluq, xeyir-zərər və s. 2) Sifət olan antonimlər: bərk-boş, qoca-cavan, ağıryüngül, saf-çürük, ağlağan-güləyən və s. 3) Say olan antonimlər: az-çox, xeyli-bir az, çoxlu-bir qədər və s. 4) Fel olan antonimlər: gəlmək-getmək, küsmək-barışmaq, susmaq-danışmaq, açmaq-bağlamaq və s, 5) Zərf olan antonimlər: irəli-geri, birdən-tədricən, qabaqca-sonra, səhər-axşam, əvvəl-axır və s.  76 



Bəzən sözün məzmununda inkar şəkilçisi (-ma,-mə,-m) və digər şəkilçilər hesabına üslubi antonimlik yaranır ki, bu morfoloji antonimlik şərti, üslubi xarakter daşıyır. Bu cur dəyişmələr sözün məzmununda müvəqqəti inkarlıq yaradır və belə sözlər dilin lüğət tərkibində qeydə alınmır.Belə sözlərdə inkarlıq bildirın şəkilçilır düşən kimi sözdə inkarlıq da itir və belə sözlər antonim sayılmır.Məs: yaz-yazma, gülür-gülmür, alacaqalmayacaq, duz-duzsuz, könül-könülsüz və s. 7. ЦМУМИШЛЯК СЮЗЛЯР ВЯ ЦМУМИШЛЯК ОЛМАЙАН СЮЗЛЯР. Дилимизин лцьят тяркибиндяки сюзлярин яксяриййяти щамы цчцн мялум вя щамы тяряфиндян баша дцшцлян сюзлярдир. Биз эцндялик нитгимиздя, ясасян, беля сюзлярдян истифадя едирик ки, беля сюзляр цмумишляк сюзляр адланыр. Мяс: чюряк, су, ата, охумаг, ев, йахшы, йазмаг вя с. Дилимиздя еля сюзляр дя вардыр ки, онлардан щамы юз нитгиндя истифадя етмир və onların işlənmə dairəsi məhduddur. Беля сюзляр цмумишляк олмайан сюзляр адланыр. Ясас нювляри ашаьыдакылардыр. 1) Диалект сюзляри. Йалныз бязи район вя кяндлярдя ишлядилян сюзляря диалект сюзляри дейилир. Мяс: щанъары (неъя), доггаз (кцчя), лапдан (бирдян), нимдяр (дюшякчя), беъид (тез), айама (лягяб), ciyi(ana), yelpənək(xiyar), peyğəmbəri(qarğıdalı), ciyə(kəndir, ip), bej(çırpı), yeralma(kartof), məhrəba(əl-üz dəsmalı), qəməlti(iri bıçaq), qut(tumurcuq), beccə(balaca), dıqqan(bır tikə), dızqax(qorxaq), ləm(artırma), kanbağı(kəndır), zeh(rəf), deşdəbəkur(tısbağa) və s. 2) Терминляр вя йа ихтисас сюзляри. Мцхтялиф ихтисас вя пешя сащяляри иля ялагядар олан сюзляря терминляр вя йа ихтисас сюзляри дейилир. Məs: oçerk, valıdol, akvarel, isgənə, solo, fonem və s. Ихтисас сюзляриндян, йяни терминлярдян елми цслубда даща чох истифадя олунур. Bu, həmin üslubu digər üslublardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir. Терминлярдян бязян бядии ясярлярдя дя истифадя олунур. Бу, щямин ясярлярдя адамлары, онларын мяшьулиййятини даща дягиг шякилдя тясвир етмяйя кюмяк эюстярир. Terminlərin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: a) yığcamlıq, b) yeni söz yaratmaq qabiliyyətinə malik olmaq,  77 



c) emosionalliğın olmaması, ç) çox vaxt sinoniminin olmaması, d) məcaziliyin olmaması Щяр елм сащясинин юзцнямяхсус терминляри олур: Мяс: дилчиликдя – синоним, антоним, мцбтяда, хябяр вя с; рийазиййатда – интеграл, тянлик, теорем вя с; ядябиййатда – роман, гафийя, вязн, сцжет вя с; fizikada-reostat, ampermetr, voltmetr, at qüvvəsi və s; kimyada-hidrogen, sintez, hallogenlər və s; coğrafiyada-materik, relyef, fauna, flora və s; tarixdə-era, xronologiya, inqilab, monarxiya və s. Дилимиздя еля сюзляр вардыр ки, онлар щям цмумишляк сюз, щям дя термин кими (сифят – адамын цзц (цмумишляк сюз), нитг щиссяси (термин); пярдя – пянъяря юртцйц (цмумишляк сюз), мусиги алятиндя пярдя (термин) вя с.; еля сюзляр дя вардыр ки, йалныз термин кими (релйеф, мередиан, кулминасийа, фонем, морфем вя с) ишлянирляр. 3) Vulqar sözlər. Dildə işlənən kobud ifadələr, nalayiq söyüşlər vulqar sözlər adlanır. Məs: tıxmaq, gəbərmək, dəmdəməki, cüvəllağı, qurumsaq, binamus, qoduq, itin balası, eşşəkdən süd əmən və s. Dialekt sözlərindən və vulqar sözlərdən ədəbi dildə istifadə yolverilməz hesab edilsə də, obrazları fərdıləşdirmək üçün müəllif tipun dilində bəzən bu sözlərdən də istifadə edir. 8. ƏSL AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ BƏ АЛЫНМА СЮЗЛЯР. Дилимизин лцьят тяркибиня дахил олан сюзлярин бюйцк яксяриййятини ясл Азярбайъан сюзляри тяшкил едир. Хцсусян явязлик, sadə сифят, сай (həştad, milyon, milyard istisna olmaqla) вя sadə феллярин, демяк олар ки, щамысы тцрк мяншяли сюзлярдир. Мяс: мян, сян, отурмаг, цряк, дяниз, алты, доггуз вя с. Dilimizdə düzəltmə sifət və düzəltmə fellərin içərisində alınmalara da təsadüf olunur.Məc: bivəfa (adam), tarixi (hadisə), naxələf (övlad), salamlaşmaq, məlumatlandırmaq, maliyyələşdirmək və s Əsl Azərbaycan sözlərinə xas olan cahətlər, əsasən aşağıdakılardir: - Sözlərin kökü əsas etibarı ilə təkhecali olur. İkihecalı söz köklərinə az, üçhecalılara icə nadir hallarda təsadüf olunur.  78 



İki və üçhecalı sözlər əslində təkhecalılardah törəmiş, zaman keçdikcə düzəltmə söz funksiyasını itirərək hazırkı mərhələdə sadə söz kimi işlənməkdədirlər. Məs: tox , toxa, toxmaq, toxumaq; qar, qarmaq, qarğı, qartmaq və s. - Təkhecalı sözlərin əksəriyyəti samit, sait və samitli (düz, süd, xal, gəl və s.), həm də sait və samitli olur (ot, ay, il, ol, ev və s.). Az miqdarda sözlər isə samit və saitdən (su, bu, ye və s.), sait və iki samitdən (alt, üst, and və s.), samit, sait və iki samitdən ibarət olur(kənd, qurd, türk, dörd və s.). - İki və üçhecalı sözlərdə ya qalın, ya da incə saitlər iştirak edir. Bu saitlərin ikisinin də eyni sözün tərkibində işlənməsinə təsadüf edilmir. Məs: qaya, durna, bacı, bibi, belə, meşə və s. -K və q ilə bitən zözlərin sonunda incə saitlərdən sonra həmişə “k” samiti(inək, sönük, dirrik, üzük və s.), qalın saitlərdən sonra isə “q” samiti işlənir (ayaq, daraq, donuq, boğuq və s.). Ащянэ гануну, шякилчилярин sözün sonuna артырылмасы вя вурьунун сюзцн сон щеъасына дцшмяси də дилимизин юз сюзляриня хас олан башлыъа ъящятлярdənдир. Бцтцн дцнйа дилляриндя олдуьу кими, бизим дилимиздя дя чохлу алынма сюзляр вардыр. Бу сюзляр ики група айрылыр: 1) Яряб-фарс дилляриндян алынма сюзляр: сащиб, ганун, щюкм, китаб, мцалиъя, шцур, мцдафия, елан, шюбя, яламят вя с. 2) Авропа дилляриндян алынма сюзляр: велосипед, трактор, прожектор, снайпер вя с. Ərəb dilindən dilimizə keçən sözlərin çoxu İslam dini, dini elmlər və təhsillə bağlı olan sözlərdir. Bunlardan başqa şəxs adlarının da müəyyən qismi dilimizə ərəb dilindən keçmişdir. Məs: din, mələk ,molla, aqibət, vəhdət, qiyamət ,axır, aləm, alim, qabil, qələm, kitab, hökm, hakim, şair, şeir, vaiz, Məhəmməd, Əli, Fatimə, Həsən, Hüseyn, Əkbər, Əsgər, Musa, Mustafa, Xəlil, Səməd, Zeynəb, Gülsüm, Heydər, Zərifə, İlham, İslam, İsrafil, Cəbrayıl, Afət və s. Qoşasaitli sözlərin əksəriyyəti və apostroflu sözlər də dilimizə ərəb dilindən keçmişdir. Məs: rübai, ailə, mətbəə, müəllim, zəif, mömin, məlum, şöbə və s. Fars dilindən dilimizə keçən sözlərin bir qrupu adlardan, digər qrupu isə poetik ifadə və sözlərdən ibarətdir. Məs: dilbər,



nazənin, bülbül, gül, pələng, qəşəng, nəhəng, dilsuz, kaşanə, asayiş, canişin, Zərnigar, Firuz, Sənubər, Nuridə, Rüxsarə, Nüşabə və s. Ərəb dili zaman-zaman fars dilinə də təsir göstərdiyindən bu dillərdən dilimizə keçən bir çox sözlər lüğət fondumuzda ərəbfars sözləri adı ilə sabitləşmişlər. Bu cür sözlərdə sözün tərkibində olan komponentlərdən hərəsi bir dilə mənsub olur. Məs: “dəstxət” sözündə dəst farsca, xətt ərəbcədir; “ibrətəngiz” sözündə ibrət ərəbcə, əngiz farscadır. Fars dilindən keçən bir çox sözlər Azərbaycan dilinin fonetik və morfoloji prinsiplərinə uyğunlaşdığından ahəng qanununa tabe olur və belə sözləri əsl türk mənşəli sözlərdən ayırmaq bir qədər çətinləşir (çəmən, pəncərə,çarpayı, qəşəng, sərsəri, azad və s.). Ərəb dilindən dilimizə keçən sözlər isə, əsasən, ahəng qanununa tabe olmur (adət, zahir, həkimanə, mübariz, istixarə, mətbuat, Nailə və s.). Avropa dillərindən dilimizə keçən sözləri, əsasən, aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: - Rus dilindən keçmiş sözlər: samovar, paraxod, paravoz, vedrə, telefon, stul, fabrik, asfalt, fotoqraf, tank, polk və s. - Latın dilindən keçmiş sözlər: akademiya, senat, respublika, auditoriya, qonorar,diktator, dekan, rektor, notarius,klinika və s. - Yunan dilindən keçmiş sözlər: omonim, sinonim, qrammatika, dram, ideya, kafedra, poema, dialektika, atom və s. - Fransız dilindən keçmiş sözlər: avanqard, adres, albom, artist, bloknot, balet, büro, depo, janr, roman və s. - İngilis dilnidən keçmiş sözlər: blok, vağzal, rels, tramvay, klub, futbol, boks, mitinq, lider və s. - Alman dilindən keçmiş sözlər: lift, mundir, orden, ştab, veksel, molbert, kurort, qalstuk və s. - İtalyan dilindən keçmiş sözlər: ariya, opera, liberetto, tenor, arka, balkon, kvartet, konsert, novella və s. - Holland dilnidən keçmiş sözlər: matros, rupor, vımpel, kompas, reyd və s. Дилимиздяки алынма сюзлярин бир гисми дцнйа дилляринин чохунда ишлядилир (парламент, депутат, фирма, фонетика вя с.). Беля сюзляр бейнялмилял сюзляр адланыр.



 79 



 80 



Alınma sözlərin bir çoxunun Azərbaycan dilində qarşılığı olsa da, bu, nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Elmi, bədii, publisistik və rəsmi- işgüzar üslablarda alınma sözlərdən istifadə məqbul hesab edilsə də (daha çox termin kimi), canlı danışıqda , məişət üslubunda onlardan istifadəyə bir o qədər də ehtiyac yoxdur. Alınmalardan istifadə nitqi zənginləşdirərək onu dəqiq və ifadəli edir, lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa aparıb çıxarır. Гейд: Ашаьыдакы хцсусиййятляр ясл Азярбайъан сюзляри цчцн характерик дейил. 1) Сюзцн яввялиндя ики самитин йанашы ишлянмяси: стансийа, план, снайпер вя с. 2) Сюзлярдя ики саитин йан-йана ишлянмяси və sözdə uzun saitin olması: аиля, зяиф, тябии, мцяллим, sa:hil, da:hi, na:mus, qəsi:də, nümu:nə, ni:zə вя с. 3) Сюзцн ж вя р сяси иля башланмасы: журнал, Жаля, ращат, ряф, релс, радио вя с. 4) Сюзлярдя апостроф ишарясинин ишлянмяси: е`лан, ме`мар, мя`дян, тя`мир, шю`бя, мю`тяризя вя с. 5) Сюзцн тяркибиндя «ж» самитинин ишлянмяси: Яждяр, ажан, jaket, əjdəha, jurnal, jele вя с. 6) Sonu “q” ilə bitən çoxhecalı sözlərin “k” (ka) kimi tələffüz olunması və saitlə başlanan şəkilçilər artırılarkən “q”nın “ğ”ya keçməməsi: şəfəq [ şəfək], filoloq [filolok], natiq [natik], şəfəqin, filololoqa, natiqi və s. 7) Sonu “k” ilə bitən sözlərin “k”(ka) kmi tələffüz olunması və saitlə başlanan şəkilçilər qoşularkən “k”nın “y”ya keçməməsi: texnik- texnikin, elektrik-elektriki, mexanikmexanikə və s. 8) “K”(ke) hərfi ilə yazılan sözlərdə “k”nın “ka” kimi səslənməsi: kartof, kaset, kombayn, kadr, mayak və s. 9) Kişi, dinc və təmiz sözləri (nakişi, nadinc, natəmiz) istisna olmaqla sözlərə ön şəkilçisinin qoşulması: namərd, nadürüst, bivəfa, biqeyrət, laqeyd, antifaşist və s.



neologizmlər (yunanca neos-yeni, loqos-təlim və ya anlayış deməkdir) адланыр. Мяс: космодром, бизнесмен, еколоэийа, телефилм, капрон вя с. Dilin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin bir qismi müəyyən müddətdən sonra ümumişlək sözlərə çevrilir (telefilm, yetərsay, sərinkeş və s.). Bəzi sözlər isə ümumişlək olmayan sözlər sırasında qalır (rotoprint, elektron, nitron və s.). Dildə neologizmlərin müxtəlif yaranma yollarına təsadüf olunur ki, bunlardan ikisi xüsusilə qeyd olunmalıdır: 1) Yeni əşya və hadisələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq yaranan yeni sözlər. Məs: kosmos, kosmodrom, lunaxod, bilgisayar, ekran, biznes, neytron və s. 2) Bədii söz ustaları tərəfindən yaradılan yeni sözlər: Məs: Solmaz, Dönməz, başbilən, yelçəkər, çimərlik, və s. Yeni sözlərin bir qismi dilin daxili imkanları hesabına: (durum-vəziyyət, soyad-familiya, bölgə-rayon, ərazi, gündəmgünəlikdə olan, olay-hadisə, uçaq-təyyarə, soyqrım-bir millətin məhv edilməsi, genosid və s.), bir qismi isə başqa dillərdən alınma sözlərin hesabina yaranır (zərbəci- udarnik, radiorabitəradiosvyaz, özünütənqid- samokritika, cangüdən-teloxranitel, ekologiya-ətraf mühit, nitron-lif, süni ip və s.). Başqa dillərdən tərcümə yoiu ilə əmələ gələn sözlərə kalkalar da deyilir.



9. ЙЕНИ СЮЗЛЯР (НЕОЛОЭИЗМЛЯР). Ъямиййятин, елм вя техниканын инкишафы иля баьлы йаранан сюзляр йени сюзляр, yaxud



10. КЮЩНЯЛМИШ СЮЗЛЯР (АРХАИЗМЛЯР). Диля даима йени сюзляр дахил олдуьу кими, бязи сюзляр дюврдян-дювря кющнялир, юз цмумишляк хцсусиййятини итирир. Бу ъцр сюзляр кющнялмиш сюзляр адланыр. Мяс: дябилгя, дарьа, галхан, хуръун, тящня, мцлкядар, кяндхуда, дяйя, топпуз, сайру, ясрцк, tanıq, koxa вя с. Köhnəlmiş sözlər artıq dilin lüğət fondunun passiv hissəsinə keçmiş və bu sözlər, əsasən, iki yerə ayrilır: 1) tarixizmlər, 2) arxaizmlər. Müəyyən bir əşya, keyfiyyət bə ya hadisənin həyatdan çıxması ilə əlaqədar olaraq vaxtı ilə onları ifadə etmiş sözlərə tarixizmlər deyilir. Müasir ədəbi dilimizdə bu sözlərin işlənmə dairəsi çox məhduddur və belə sözlərin mənası əhalinin böyük bir



 81 



 82 



hissəsi üçün məlum deyil. Bu sözlərdən tarixi hadisələri, keçmiş dövrü təsvir etmək üçün yazılan tarixi və bədii əsərlərdə istifadə olunur. Buraya, əsasən, keçmiş dövrlərə aid bir sıra rütbə, vəzifə və idarə adları daxildir. Məs: kəndxuda, yüzbaşı, yasavul, nahiyə, naib, qəza, uyezd, qubernator, pristav, uryadnik, rüşdiyyə məktəbi və s. Tarixizmlərdən fərqli olaraq arxaizmlər (yunanca archaios qədim deməkdir) elə sözlərdən ibarətdir ki, onların ifadə etdiyi əşya və hadisələr indinin özündə də mövcuddur, lakin hazırda onlar başqa adla ifadə olunur. Məs: yazı- çöl, düz, arı- təmiz, ozan- aşıq, bədöy-cins at, yaxnı- qovurma, dün- gecə, sərf-nəhvqrammatika və s. Müsir dilimizdən çıxmaq üzrə olan və lüğətin passiv hissəsini təşkilı edən köhnəlmiş sözləri, əsasən, aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1) Köhnə üsul-idarə və vəzifə adlarını bildirənlər: divanxana, çapar, çaparxana, yüzbaşı, dərəbəyi, koxa, fərraş, qeysər, yasavul, xaqan və s. 2) Təsərrüfat sahələrinə aid olanlar: xış, cüt, cəhrə, vəl, kirkirə, dolamaçarx, dəhrə və s. 3) Çəki, ölçü, uzunluq və s. bildirəhlər: xalvar, batman, girvənkə, çətvər, misqal, ağac, çərək, pud və s. 4) Geyim adı bildirənlər: çuxa, əba, qurşaq, çarıq, çarşab, çaxçur, çarqat, ətəklik, nimtənə, tuman və s. 5) Köhnə təhsillə əlaqədar olanlar: mədrəsə, mollaxana, hücrə, falaqqa, əlifçin və s. 6) Ticarətlə əlaqədar olanlar: sövdəgər, baqqal, əllaf, sərraf, sələm, bəzzaz, binəkdar, dəllal və s. 7) Vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş və müasir dildən çıxmış bir sıra ərəb-fars mənşəli sözlər: sövtiyyat, zaviyə, müsəlləs, səccar, hüşyar, bimar, damən, bülənd və s. 11. ФРАЗЕОЛОЖИ БИРЛЯШМЯЛЯР. Dildə iki cür söz birləşməsi mövcuddur: sərbəst söz birləşmələri və sabit söz birləşmələri. Sərbəst söz birləşmələrinin tərkibinə daxil olan sözlər ayrı-ayrılıqda leksik mənaya malik olurlar (məktəbin kitabxanası,  83 



uzaqdan gələn, taxta qaşıq və s). Sabit söz birləşmələri isə bütövlükdə bir mənanı ifadə edir və bunlara frazeoloji vahidlər də deyilir (ürəyi ağzına gəlmək — qorxmaq, qulaq asmaq — dinləmək və s.) Fraziologiya (bu söz yunanca pharasis- ifadə və loqos-təlim tərkiblərindən ibarətdir) dildə mövcud olan bütün sabit söz birləşmələrinin cəmi deməkdir. Фразеоложи бирляшмяляр дедикдя тяркибъя дяйишмяз, щазыр шякилдя ишлянян мяъази мяналы бирляшмяляр нязярдя тутулур. Бу бирляшмяляря сабит сюз бирляшмяляри дя дейилир. Sabit söz birləşmələrində sözlər elə birləşir ki, onları birbirindən ayırmaq, birni başqası ilə əvəz etmək və hər bir sözü müstəqim mənada düşünmək mümkün olmur. Фразеоложи бирляшмялярин тяркибиндяки айры-айры сюзляр юз щягиги мяналарыны итирир, йалныз бирликдя мяъази мяна ифадя едир. Məs: ürəyi ağzına gəlmək-qorxmaq, gözü su içməmək-inanmamaq, dabanına tüpürmək-qaçmaq, əldən düşmək-yorulmaq, ağzına su alıb oturmaq-susmaq, başa çatdırmaq-tamamlamaq və s. Frazeoloji birləşmələr dildə hazır şəkildə olur və bu birləşmələr omonimlik, sinonimlık və antonimlik yarada bilir. Bu birləşmələrin əksəriyyətini bir sözlə əvəz etmək, yaxud onun omonimini, sinonimini, antonimini tapmaq mümkündür. Məs: özündən çıxmaq-hirslənmək, xəcalət çəkmək-utanmaq, get-gələ salmaq-süründürmək, ağzı açıla qalmaq- heyrətlənmək, könlündən keçmək-arzulamaq, istəmək, baş çəkmək- yoxlamaq, dəridən-qabıqdan çıxmaq-çox işləmək, dilotu yemək- çox danışmaq, boynundan atmaq-boynuna götürməmək, hirsi başına vurmaq-özündən çıxmaq (sinonim); can vermək- Yağış torpağa can verir; can vermək – Xəstə can verir; üz vermək- Onlara xoşbəxtlik üz verdi; Üz verirsən, astar istəyir (omonim); xoşu gəlmək –acığı gəlmək, üz ağartmaq- üz qaraltmaq, dil-dil ötmək – azına su almaq (antonim) və s. Фразеоложи бирляшмяляр бцтювлцкдя ъцмлянин бир цзвц олур. Мяс: Елдар киши лап йаныб тюкцлцрдц. О, Кярим бабаны эюряндя дили гуруду. Фразеоложи бирляшмяляр нитгя хцсуси ифадялилик, ъанлылыг эятирир. Беля бирляшмялярдян, ясасян, данышыг цслубунда вя бядии цслубда истифадя олунур.  84 



ãîéìàã, ÿëÿ ñàëìàã àíëàìëàðûíäà ìÿúàçè ìÿíà äà äàøûéûð. Çÿèô (ñèôÿò) ñþçö úèñìÿí àç ãöââÿòëè, ýöúñöç, öçýóí, òàãÿòñèç âÿ ñ. ìÿíàëàðûíû èôàäÿ åäèð êè, áóíëàð "çÿèô" ñþçöíöí ùÿãèãè ìÿíàëàðûäûð. Ìÿúàçè ìÿíàäà èñÿ áó ñþç ãÿòèééÿòñèç, èðàäÿñèç, íöôóçó îëìàéàí, èøèíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿéÿí âÿ ñ. áó êèìè ìÿíàëàðäà èøëÿíèð. 3. Ñþçöí òÿêìÿíàëû âÿ éà ÷îõìÿíàëûëûüû. Ìÿñ: ìàðàë, ðÿíäÿ, äèø, êþê âÿ ñ. Ìàðàë âÿ ðÿíäÿ ñþçëÿðè òÿêìÿíàëûäûð. Áåëÿ êè, ìàðàë áóéíóçëàðû áóäàã êèìè øàõÿëÿíÿí, ýþâşÿéÿí ùà÷àäûðíàãíëû ùåéâàí, ðÿíäÿ èñÿ òàõòàíû éîíóá ùàìàðëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí äöëýÿð àëÿòèäèð. Äèø âÿ êþê ñþçëÿðè èñÿ ùÿãèãè ìÿíàëàðû èëÿ áàüëû ÿëàâÿ ìÿíàëàðû äà áèëäèðäèéèíäÿí ÷îõìÿíàëû ñþçëÿðäèð. Áåëÿ êè, "äèø" ñþçö èëêèí ìÿíàñûíäàí (éåéèëÿí áèð øåéè òóòìàã, äèøëÿìÿê, ÷åéíÿìÿê ö÷öí àüûçäà îëàí ñöìöê òþðÿìÿ) áàøãà, ìöõòÿëèô àëÿòëÿðèí óú òðÿôèíäÿ îëàí óúóèòè ÷ûõûíòû (äàðàüûí äèøè, ìèøàðûí äèøè, ÷àðõûí äèøè) ùèññÿëÿðè, "êþê" ñþçö èñÿ ùÿãèãè ìÿíàñû èëÿ éàíàøû (áèòêèëÿðèí òîðïàã àëòûíäà îëàí, ñóéó ñîðàí âÿ îíëàðû ãèäàëû ìàääÿëÿðëÿ ãèäàëàíäûðàí éàðïàãñûç ùèññÿñè âÿ ñ.), ñà÷ûí, äèøèí âÿ ñ. áÿäÿíèí è÷èíäÿ îëàí ùèññÿñè, íÿñèë, òàéôà, ñþçöí ëåêñèê ìÿíàéà ìàëèê îëàí ùèññÿñè âÿ ñ. áèëäèðèð êè, áó äà ñþçöí ÷îõìÿíàëûëûüû ñàéûëûð. 4. Îìîíèì, ñèíîíèì âÿ àíòîíèìëèê. Ìÿñ: äÿô (1. ÷àëüû àëÿòè, ãàâàë. 2. ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìà, îíà ìöãàâûìÿò ýþñòÿðìÿ; 3. õÿìèðè öñòöíÿ ãîéóá òÿíäèðÿ éàïìàã ö÷öí èøëÿäèëÿí àëÿò) — îìîíèì, ýþçÿë (ýþé÷ÿê, ãÿøÿíý) — ñèíîíèì, àðòûã-ÿñêèê — àíòîíèì âÿ ñ.



5. Ñþçöí öìóìèøëÿê âÿ éà òåðìèí îëìàñû. Ìÿñ: çþðÿê, îõóìàã (öìóìèøëÿê); éåëïÿíÿê, àéàìà (äèàëåêò); ðåëéåô, ìþðôåì (òåðìèí) âÿ ñ. 6. Àëûíìà âÿ éà ÿñë Àçÿðáàéúàí ñþçö îëìàñû. Ìÿñ: ðÿññàì, èñòèñìàð (àëûíìà); ãûðìûçû; éàðìàã (ÿñë Àçÿðáàéúàí ñþçö) âÿ ñ. 7. Éåíè âÿ éà êþùíÿëìèø ñþç îëìàñû. Ìÿñ: áèëýèñàéàð, þçÿëëÿøäèðìÿ (éåíè ñþç); óñ, ñàéðó (êþùíÿëìèø ñþç) âÿ ñ. 8. Ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿ îëìàñû. Ìÿñ: ýþçÿ êöë öôöðìÿê (àëäàòìàã); öðÿéè àüçûíà ýÿëìÿê (ãîðõìàã) âÿ ñ. Áèð íå÷ÿ ñþçöí ëåêñèê áàõûìäàí òÿùëèëèíÿ äèããÿò åäÿê. 1) ßçèëìÿê. Ùÿãèãè ëåêñèê ìÿíàñûíà ýþðÿ áàñûëàðàã, éàõóä àüûð áèð øåéèí àëòûíäà ãàëàðàã, ñûõûëàðàã ÿçèê ùàëà ýÿëìÿê, çÿäÿëÿíìÿê, òîçà ÷åâðèëìÿê, íàðûí ùàëà ýÿëìÿê àíëàìûíäà îëàí áó ñþç ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ ôåëäèð âÿ ÿñë Àçÿðáàéúàí ñþçöäöð. Ìÿúàçè ìÿíàñû ìÿùâ åäèëìÿê, äþéöëìÿê, çöëì àëòûíäà îëìàã, ìÿùêóì åäèëìÿê, íàçëàíìàã, ÿçèëèá-áöçöëìÿêäèð. Áèð ÿñàñ ìÿíàñû âÿ áèð íå÷ÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿíàñû îëäóüó ö÷öí áó ñþç ùÿì äÿ ÷îõìÿíàëûäûð. Îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëìèð. Äþéöëìÿê, ñûõûëìàã ñþçëÿðè èëÿ ñèíîíèì, áÿðêèìÿê ñþçö èëÿ àíòîíèìäèð. Öìóìèøëÿê ñþçäöð. 2) Ìöõàëèô. Ëåêñèê ìÿíàñû çèää, ÿêñ, ãàðøû, ÿëåéùèíÿ îëàí äåìÿêäèð. Ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ èñèìäèð. ßðÿá äèëèíäÿí äèëèìèçÿ êå÷ÿí ñþçäöð. Îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëèð (Êëàññèê Àçÿðáàéúàí ìöüàìëàðûíäà áèðèíèí àäû êèìè). Ñèíîíèìè ÿëåéùäàð, àíòîíèìè èñÿ òÿðôäàð ñþçëÿðèäèð. Öìóìèøëÿê ñþçäöð 3) Ëÿïÿ. ßñë Àçÿðáàéúàí ñþçöäöð, öìóìèøëÿêäèð. Îìîíèì ñþçëÿð úÿðýÿñèíÿ äàõèëäèð. 1. Êè÷èê äàëüà. 2. Ãîç, ôûíäûã, ùÿì÷èíèí ïàõëàëû áèòêèëÿðèí è÷è. 3. Áèòêèëÿðäÿ ðöøåéiì éàðïàãëàðû. Èçäèùàì, èíñàí àõûíû, êöòëÿ àíëàìûíäà ìÿúàçè ìÿíàëû ñþç êèìè äÿ èøëÿíèð. Ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ èñèìäèð. 4) Êàìèë. ßðÿá äèëèíäÿí äèëèìèçÿ êå÷ìèø ñþçäöð. Ëåêñèê ìÿíàñûíà ýþðÿ íþãñàíñûç, ãöñóðñóç, áèòêèí, òàì, ìöêÿììÿë, êàìàëà éåòìèø, êàìèëëÿøìèø, éåòêèí ñþçëÿðèíÿ óéüóíäóð. Ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ àäè äÿðÿúÿäÿ îëàí ñèôÿòäèð. Ñóáñòàíòèâëÿøÿðÿê èñèì éåðèíäÿ (Õåéð, ùàçûð äåéèë, àõòàðûðûã êè, áèð êàìèë òàïàã, âÿêèë òóòàã. ) èøëÿíÿ áèëèð. Àíòîíèìè éàðûì÷ûã, ñÿðèøòÿñèç, ãöñóðëó âÿ ñ. ñþçëÿðèäèð. Öìóìèøëÿê ñþçäöð, îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëìèð. 5) Äàì. ßñë Àçÿðáàéúàí ñþçö êèìè åâ, áèíà, òèêèëè ìÿíàñûíäàdır. Ìÿúàçè ìÿíàäà ùÿáñõàíà, ãàçàìàò. Îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëèð. Îìîíèì ÷àëàðû ôàðñ ñþçöäöð. Òÿëÿ, òîð äåìÿêäèð. Ôàðñ âÿ



 85 



 86 



ËÅÊÑÈÊ ÒßÙËÈËÈÍ ÃÀÉÄÀËÀÐÛ Ñþçö ëåêñèê úÿùÿòäÿí òÿùëèë åòìÿê ö÷öí àøàüûäà ãåéä îëóíàíëàðà ÿìÿë åòìÿê ëàçûìäûð. 1. Ñþçöí ëåêñèê âÿ ãðàììàòèê ìÿíàñû. Ìÿñ: ÿêèí÷è, éàüûíòû, éóëüóí âÿ ñ. Áèðèíúè ñþç ÿêèí ÿêèá áè÷ìÿêëÿ (ÿêèí÷èëèêëÿ) ìÿøüóë îëàí àäàì, úöò÷ö ìÿíàñûíäà îëàí èñèì; èêèíúè ñþç éàüûø, ãàð, äîëó âÿ ñ. øÿêëèíäÿ ùàâàäàí éåðÿ äöøÿí ñó ãÿòðÿëÿðè, éàüìóð ìÿíàñûíäà îëàí ñèôÿò; ö÷öíúö ñþç èñÿ ãóðàãëûüà âÿ øîðàíëûüà äàâàìëû õûðäà ñàëõûì øÿêëèíäÿ ÷è÷ÿêëÿðè îëàí êîë áèòêèñè ìÿíàñû âåðÿí èñèìäèð. 2. Ñþçöí ùÿãèãè âÿ ìÿúàçè ìÿíàñû. Ìÿñ: äèðè, äîëàìàã, çÿèô âÿ ñ. : Äèðè (ñèôÿò) ñþçöíöí ùÿãèãè ìÿíàñû úàíû îëàí, úàíëû, ñàü, éàøàéàí, þëöíöí çèääè, ÿêñèäèð. Áó ñþç ìÿúàçè ìÿíàäà ãöââÿòëè, ÷åâèê, ãûâðàã, äèðèáàø, ÿëëè-àéàãëû, áàúàðûãëû àíëàéûøëàðûíû èôàäÿ åäèð. Äîëàìàã (ôåë) ñþçöíöí ùÿãèãè ìÿíàñû ñàðûìàã, ñàðûëìàã îëäóüó ùàëäà, ëàüà



àçÿðáàéúàíúà ëåêñèê àíëàìëàðû ìöõòÿëèô îëóá îìîíèì ñþçëÿð îëñàëàð äà, ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ èñèì êèìè èøëÿíèëèð. Öìóìèøëÿê ñþçäöð. 6) ßãðÿá. ßðÿá äèëèíäÿí äèëèìèçÿ êå÷ÿí ñþçäöð. Îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëèð. 1. Ãóéðóüóíóí óúóíäà çÿùÿðëè èéíÿñè îëàí ùÿøaðàò; 2. ñààò, êîìïàñ âÿ ñàèðÿíèí þç îõó ÿòðàôûíäà ôûðëàíûá ìöÿééÿí èøàðÿíè ýþñòÿðÿí ìèë. Ùÿãèãè ìÿíàñû èëÿ éàíàøû ìÿúàçè ìÿíàäà äà èøëÿíÿ áèëèð. Ìÿúàçè ìÿíàñû ýèçëèíäÿí ïèñëèê åäÿí, áÿäíèééÿò àäàì äåìÿêäèð. Ìÿñ: Áàñìà àéàüûíû áèçèì òîðïàüà, Èëàíäàí, ÿãðÿáäÿí éàð îëà áèëìÿç. Öìóìèøëÿê ñþçäöð. Ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ èñèìäèð. 7) Ãîë. Àçÿðáàéúàí ìÿíøÿëè ÷îõìÿíàëû ñþçäöð: 1. ãîë — áÿäÿíèí áèð öçâö êèìè; 2. — äàñòàíûí áèð ùèññÿñè, ãîëó; 3. ÷àéûí ãîëó; àüàúûí áóäaüı, ãîëó âÿ ñ. Îìîíèì êèìè èøëÿíÿ áèëèð. Ãîë, èìçà; ãàïûéà âóðóëàí òîï. Ãðàììàòèê ìÿíàñûíà ýþðÿ èñèìäèð, öìóìèøëÿê ñþçäöð, àíòîíèìè éîõäóð. Òàïøûðûã: Âåðèëìèø ñþçëÿðè ëåêñèê úÿùÿòäÿí òÿùëèë åäèí: äÿðÿúÿ, äîëàøûã, çÿðô, ïÿðäÿëÿìÿê, ëÿïèð, àüûç à÷ìàã, ìöòòÿôèã, íèìäÿð, éàéìàã, íàìÿðä. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Əksmənalı sözlər necə adlanır? A) sinonim B) çoxmənalı söz C) dialektizm D) omonim



5. Frazeoloji birləşməni göstərin. A) arzu etmək B) dost olmaq D) dil yetirmək E) çıxış etmək



C) səfərbər etmək



6.“Ağacın qolu” və “uşağın qolu” birləşmələrindəkı “qol” sözü aşağıdakılardan hansına aiddir? A) omonim B) çoxmənalı söz C) antonim D) sinonim E) təkmənalı söz 7. Hansı cərgədəki sözlər omonimdir? A) çay, qələm, tut B) gənc, körpə, yaşlı D) uca, yüksək, eniş E) saç, bal, çay



C) hündür, iri, böyük



8. İsimlərdən ibarət sinonim cərgəni göstərin. A) gödək-qısa, ahıl-yaşlı B) dolanmaq-fırlanmaq, atmaq-tullamaq C) dilək-istək, eynək-çeşmək D) qaçaraq-sürətlə, asta-yavaş E) ayrı-özgə, amma-lakin 9. Hansı fel omonimdir? A) sevmək B) ovmaq C) qəhərlənmək D) gəzmək 10. Nümunələrdən biri dialekt sözdür. A) çalma B) donluq C) sayru D) yelpənək



E) görünmək



E) çağdaş



11. Yalnız sinonimlərdən ibarət cərgəni göstərin. A) dadlı, səliqəli, ləzzətli B) kainat, aləm, cahan C) od, atəş, tüstü D) əmi, qardaş, bacı E) kütlə, insan, xalq 12. Ərəb mənşəli “müasir” sözü hansı əsl Azərbaycan sözünün qarşılığıdır? A) toplantı B) durum C) çağdaş D) soyad E) yenilik



E) antonim



13. Asılı tərəfi məcazi mənada işlənmiş söz birləşməsini göstərin. A) şirin yuxu B) dəmir çən C) dalğalı dəniz D) daş hasar E) dərin göl



2. Dialekt sözləri hansı sözlərdir? A) Bir-birinə əksmənalı sözlər. B) Bir-birinə yaxın mənalı sözlər. C) Nitqdə, əsasən, hamı tərəfindən işlədilən sözlər. D) İxtisas və peşə ilə əlaqədar sözlər. E) Məhəlli xarakterli sözlər. 3. Dünya dillərinin bir çoxunda işlənən sözlər necə adlanır? A) arxaizmlər B) neologizmlər C) tarixizmlər D) beynəlmiləl sözlər varvarizmlər



14. Çoxmənalı söz hansıdır? A) meşə B) çəllək C) burun



D) ürək



E) yataq



15. Terminlərdən ibarət olan cərgəni müəyyənləşdirin. A) ürək, hünər B) qalxan, havadar C) sifət, qoşma D) tərs, liman E) kəpənək, arxac E)



4. Omonimlər cərgəsini göstərin. A) yay, ov, daş B) ürək, yaz, sahib C) qəşəng, divan, saz D) ayaz, körpü, qatar E) arxa, mətbəx, daraq



16. Çoxmənalı sözü göstərin. A) yay B) adam C) sarı D) dayaq E) top 17. “Qara” sözü hansı cərgədə məcazi mənadadır?



 87 



 88 



A) qara kağız E) qara parça



B) qara daş



C) qara bulud



D) qara gün



30. Hansı cərgədəki sözlərin hamısı omonimdir? A) mürəkkəb, çiyin , görüş B) üz, göz, qol C) tut, yay, ayaq D) yar, çat, sarı E) gül, dil, ətək



18. “Atın dışı”, “darağın dişi” birləşmələrindəki “diş” sözü hansı məna qrupuna daxildir? A) omonim B) sinonim C) çoxmənalı söz D) antonim E) təkmənalı söz



31. Nümunələrdən yalnız biri əsl Azərbaycan sözüdür. A) pəncərə B) güldan C) daraq D) qələm E) molla



19. Sözlərin neçəsi omonimdir? Kök , polad, divan, qat, yağış, say, sirdaş, top, ilan, qar, saç A) 4 B) 6 C) 3 D) 5 E) 7



32. Cərgələrin birindəki sinonim sözlərdən birincisi sadə, ikincisi isə düzəltmədir. A) səcdə-sitayiş B) döğru-düzgün C) uca-hündür D) yorğun-halsız E) gözəl-göyçək



20. Frazeoloji birləşmələrdən biri omonim kimi işlənə bilər? A) gözünün odunu almaq B) kələk gəlmək C) səbri kəsilmək D) üz vermək E) dilə gəlmək



33. Hansı sıradkı antonimlər alınma sözlərdən ibarətdir? A) igid-qorxaq B) gecə-gündüz C) mərd-namərd D) dərə -təpə E) yaxşi-yaman



21. Aşağıdakı sözlərdən neçəsi yalnız termin kimi işlənə bilər? Relyef, xəbər, morfem, qrammatika, ada, pərdə, boğaz, sinif



34. “Təcavüzkar” sözünün leksik təhlilində düzgün cavabı göstərin. A) Azərbaycan mənşəli sözdür B) Köhnəlmiş sözdür C) Antonimi “sülh tərəfdari” sözüdür. D) Sinonimi “təvazökar” sözüdür. E) Omonim kimi işlənə bilir.



A) 3



B) 4



C) 5



D) 6



E) 2



22. Hansı söz çoxmənalıdır? A) xəstə B) maşın C) sağlam D) dəniz E) təkər 23. Bunlardan biri müəyyən bir işlə əlaqədar səfərə göndərilmə mənasındadır? A) istefa B) ezamiyyət C) məzuniyyət D) təqaüd E) istirahət 24. Hansı söz omonim kimi işlənə bilər? A) duz B) nəticə C) ömür D) ürək E) yaylaq 25. Frazeoloji birləşməni göstərin? A) gələ bilmək B) işdən çıxmaq E) dərsə gecikmək



C) başdan çıxarmaq D) evdən qaçmaq



26. Sözlərdən yalnız biri omonim kimi işlənə bilər? A) sərin B) bənd C) dimdik D) alma E) səpin



35. Alınma sözlər cərgəsini göstərin. A) adam, işıq, zabit B) ilxı, sahib, ilan C) qonaq, kiçik, şahid D) razı, şəfəq, katib E) ölçü, bölgə, kamil 36. Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olan sinonim cütlüyünü göstərin. A) dərya-dəniz B) dünya-aləm C) böyük-iri D) istedad-bacarıq E) elan-bildiriş 37. Əsl Azərbaycan sözləri verilmiş cərgəni göstərin. A) maarif, dilbər, müvəffəqiyyət B) müavin, camaat, lirika C) birlik, doqquz, qıpqırmızı D) şikayət, səksən, şüar E) cəfa, qara, qurd 38. Köhnəlmiş sözlər cərgəsini göstərin. A) nimdər, doqqaz, mədrəsə B) əlcək, gavahın, yelpənək C) kəndxuda, xış, dəbilqə D) tələ, pristav, sığırçın E) dəhrə, zirzəmi, divanxana



27. Hansı omonimlər müxtəlif nitq hissələrinə aiddir? 1. quru 2. nəticə 3. qurd 4. don 5. bal 6. şam A) 3,6 B) 4,5 C) 1,4 D) 2,3 E) 1,6 28. Hansı cərgədəki sinonim sözlərdən biri Azərbaycan, digəri ərəb mənşəlidir? A) uca- qəlbi B) səcdə-sitayiş C) qanacaq-mərifət D) cahil-nadan E) arxa-dayaq



39. Dialekt sözlərdən ibarət cərgəni göstərin. A) reostat, peyk, hancarı B) gənc, yaşlı, yeniyetmə C) cəng, müharibə, dava D) yuxarı, aşağı, sicim E) nimdər, busağa,təlis



29.Aşağıdakılardan biri neologizmdir? A) müasir B) təxəllüs C) soyad D) yenilikçi E) dözümlü



 89 



 90 



СЮЗ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫ



40. “Dil-dil ötmək” frazeoloji birləşməsinə hansı məna müvafiq gəlir? A) susmaq B) yalvarmaq C) sox danışmaq D) şiltaqlıq etmək E) xətrinə dəymək



1. СЮЗ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНЫН ЯСАС ВАСИТЯЛЯРИ. Сюз йарадыъылыьы дил щаггында елмин хцсуси бир бюлмясидир. Бу бюлмядя сюзлярин щансы цсул вя васитялярля йаранмасындан бящс олунур. Ədəbi dилимиздя сюз йарадыъылыьынын васитяляри aşağıdakılardır: 1) Leksik yolla yeni sözlərin yaranması. 2) Morfoloji yolla yeni sözlərin yaranması. 3) Sintaktik yolla yeni sözlərin əmələ gəlməsi. Sözlərin quruluşca növləri yaranma yollarına görə müəyyən olunur. Leksik yolla əmələ gələn sözlər sadə, morfoloji yolla əmələ gələn sözlər düzəltmə, sintaktik yolla əmələ gələn sözlər mürəkkəb sözlər adlanır. Leksik yolla sözlərin yaranması (sadə sözlər) prosesinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sözlər(leksik vahidlər) dilə ya hazır şəkildə daxil olur, ya da sözün tərkibində müəyyən dəyişikliyin baş verməsi ilə düzəlir. Bu zaman yeni söz törəndiyi ilk mənşəyindən bəzən təkcə məzmunu, bəzən də həm məzmunu, həm də forması etibarı ilə uzaqlaşır və yeniməzmunlu, yeniformalı müstəqil bir söz kimi təşəkkül tapır. Leksik yolla sözlər, əsasən, aşağıdakı üsullarla yaranır: 1) Dialekt və şivələr hesabına. Ədəbi dilin dialektlər hesabına zənginləşməsində müxtəlif bölgələrdən olan sənətkarlar və alimlər əsas rol oynayırlar. Onlar mənsub olduqları regionun dialektindəki sözləri ədəbi dilə gətirir və belə sözlərin bəziləri tədricən dialekt sözü olmaq xüsusiyyətini itirərək ümumişlək sözə çevrilir və ədəbi dildə yaşamaq hüququ qazanır. Məs: sayrişanparlayan, bərq vuran, ilğım- miraj, ayrıc- suyun ayrıldığı yer( S. Vurğun), nohur- süni göl, sırsıra- suyun damması nəticəsində yaranan buz parçası( R. Rza), hodaq- kotana qoşulmuş birinci cüt öküz, şumal- düz, hamar( Ə. Vəliyev), balağ- camışın balası, vağanımaq-taxılın biçilmə vaxtından ötmə(S. Rəhimov) və s. Ədəbi dilə gətirilmiş və ümumişlək sözlər kimi vətəndaşlıq hüququ qazanmış dialekt sözlərinin əksəriyyəti terminoloji səciyyə daşıyır. Məs: güzəm- payızda qırxılan yun, xama- südün üzü, qaymaq, mahlıc- daranmağa hazır edilmiş pambıq, vərdənəhamarlama aləti, cecə- meyvənin sıxılmış, lazımsız hıssəsi və s.



41. “Lovğa” sözünün sinonimi hansıdır? A) dəyanətli B) bacarıqlı C) ösündən razi D) təvazökar E) ciddi 42. Neologizmlər cərgəsini göstərin. A) hökm, hökmdar, məhkum B) məktəb, mədrəsə, hücrə C) soyad, kübar, açıqca D) bilgisayar, özəlləşdirmə, çağdaş E) direktor, menecer, vida 43. Alınma sözlər cərgəsini göstərin. A) xörək, sabah, səkkiz B) qələm, səma, gülüş C) sirdaş, qardaş, yoldaş D) rahat, şəfəq, texnik E) hasar, təndir, çırpı 44. Köhnəlmiş sözlər cərgəsini göstərin. A) dəsmal, eyvan, kəhriz B) sürü, naxır, ilxı C) cəhrə, dəhrə, pöhrə D) girvənkə, misqal, nimtənə E) yanğın, maşa, kömür 45. Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət cərgəni göstərin. A) nataraz, nadan, naşükür B) bişərəf, baməzə, narahat C) nakişi, nadinc, qonaqdar D) bixəbər, bivəfa, cəfakeş E) laqeyd, kitabxana, sirdaş 46. Əsl Azərbaycan sözlərinin cərgəsini göstərin. A) aləm, əla, alim B) yaz, dayı, bibi C) pəncərə, çarpayı,stəkan D) kitab, xörək, çörək E) hakim, sinif, fəsil 47. Bunlardan biri “günahsız” sözünün sinonimidir. A) məhzun B) məyus C) məsum D) pəjmürdə E) pərişan 48. Bunlardan yalnız biri “kədərli” sözünün sinonimi deyil? A) məsum B) dərdli C) məyus D) qüssəli E) pərişan 9. Bunlardan biri “batmaq” sözünün sinonimidir. A) kədərlənmək B) əlbir olmaq C) yorulmaq D) işi düz gətirməmək E) qərq olmaq 50. “Kamil” sözünün leksik təhlilindəki səhvi göstərin. A) Ümumişlək sözdür. B) Əsl Azərbaycan sözüdür. C) Təkmənalıdır. D) Omonim kimi işlənə bilmir. E) “Yetkin”” sözünün sinonimidir.



 91 



 92 



2) Alınma sözlər hesabına. Başqa dillərdən dilimizə keçən sözlər yeni dil mühitində ya öz formasını olduğu kimi saxlayır, ya da formasını bu və ya digər dərəcədə dəyişərək tamamilə dilimizin qrammatik quruluşuna uyğunlaşır. Məs: ağıl, qiymət, kişmiş, kilim, fındıq, qələm və s. bu kimi sözlər dilimizə başqa dillərdən keçsə də, fonetik və morfoloji quruluşuna görə öz sözlərimizə bənzəyir. Başqa dillərdən dilimizə keçən düzəltmə və mürəkkəb sözlərin əksəriyyəti quruluşca öz tərkib gücünü itirərək dilin lüğət tərkibinə sadə söz kimi daxil olur. Məs: şair sözü ərəbcə şeir sözündən, məktəb sözü kətəbə(yazmaq) sözündən, təşviqat sözü şövq sözündən törəmişdir. Bu sözlər ərəb dilində düzəltmə söz olduğu halda, bizim dilimizdə sadə söz kimi qəbul edilir. Abır sözü farsca ab(su) və ruy(üz) sözlərindən, sərkar sözü sər(baş) və kar(iş) sözlərindən, Seyfulla sözü ərəbcə seyf(qılınc) və Allah sözlərindən törəmişdir. Bu və bu kimi sözlər həmin dillərdə mürəkkəb sözlər olsa da, Azərbaycan dilində sadə sözlər qrupuna daxil edilir. 3) Sözlərin yeni məna kəsb etməsi hesabına. Yeni məna kəsb etmə hesabına söz artımı ən çox fel, isim və sifətlərdə özünü göstərir. Bu da ən çox omonim sözlərdə müşahidə olunur. Məs: tut(isim)- tut(fel), üz(isim)- üz(fel), göy(isim)- göy(sifət), düz(isim)düz(sifət)- düz(fel) və s. Leksik yolla isimlərdən yeni isimlərin əmələ gəlməsi, əsasən, ümumi isimlərin xüsusi ismə, xüsusi isimlərin ümumi ismlərə keçməsi yolu ilə baş verir. Məs: Ceyran, Lalə, Kamal, Sona ( ümumi ismlərin xüsusiyə keçməsi); badamlı, ictisu, cermux( xüsusi ismlərin ümumiyə keçməsi) və s. 4) Düzəltmə və mürəkkəb sözlərin sadələşməsi yolu ilə. Məs: qovğa, qırış, qırov, yaşmaq, qovur(maq), saral(maq) və s. bu kimi sözlər tarixən düzəltmə sözlər olsalar da, hazırda bunlar sadə söz hesab olunur. Böyrtkən(böyrü tikan), bilərzik(bilək bə üzük) kimi sözlər tarixən mürəkkəb olsalar da, indi onlar mürəkkəb yox, sadə söz adlanırlar. Qeyd: Leksik yolla yaranan sözlər sadə sözlər adlanır. Morfoloji yolla yeni sözlərin yaranması (düzəltmə sözlər). Sözlərin morfoloji yolla yaranmasının mahiyyəti ondan ibarətdir



ki, söz köklərinə və ya başlanğıc formasına leksik (sözdüzəldici) şəkilçilər artırmaqla yeni sözlər əmələ gətirilir. Sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yeni sözlərin yaranması söz yardıcılığının əsas vasitəsi sayılır. Bu yolla əmələ gələn sözlərə düzlətmə sözlər deyilir. Məs: даь- даь+лыг, дямир-дямир+чи, дуз-дуз+лу, йазйаз+ы+чы, як-як+ин, vəfa-bi+vəfa, mərd- na+mərd, salamsalam+la+ş(maq) vя с. Sintaktik yolla yeni sözlərin yaraması(mürəkkəb sözlər). Сюзлярин бирляшмяси иля йени сюзлярин йаранмасы sintaktik üsulla söz yaradıcılığı hesab olunur. Bu yolla yaranan sözlərə mürəkkəb sözlər deyilir.Мяс:уъа вя бой=уъабой,эцн вя baхан=эцнябахан, və köynək= sarıköynək və s.



 93 



 94 



2. ДЦЗЯЛТМЯ СЮЗЛЯРИН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ. Лексик (сюздцзялдиъи) шякилчиляр васитясиля (morfoloji yolla) ямяля эялян сюзляря дцзялтмя сюзляр дейилир. Мяс: гыш-гышлаг, мяктябмяктябли, кюмцр-кюмцрчц, йаь-йаьсыз, сянят-сяняткар вя с. Leksik şəkilçilər söz yaratma imkanlarına görə iki yerə ayrılır: 1) məhsuldar şəkilçilər, 2) qeyri- məhsuldar şəkilçilər. Miqdar etibarı ilə az sözə artırıla bilən və əsasən təkmənalı sözlər əmələ gətirən şəkilçilərə qeyri- məhsuldar şəkilçilər deyilir. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardlr: –Adlardan ad(isim) düzəldən şəkilçilər: -a, -ə (lavaşlavaşa,qoz-qoza,küp-küpə və s.), -calı (Qara-Qaracalı, SarıSarıcalıcalı və s.), -sal,- lov, -axlı, -qar,-axay, -təkin (qum-qumsal, ox-oxlov, ad-adaxlı, uc-ucqar, sol-solaxay, Gül-Gültəkin və s.). –Fellərdən isim duzəldən şəkilçilər:–ğac, -gəc (say-sayğac, süz-süzgəc və s.), -ınc, -inc, -unc, -ünc (qax-qaxınc, sev-sevinc, qorx-qorxunc, gül-gülünc və s.), -maca, -məcə, -cə (at-atmaca, bilbilməcə, biş-bişməcə və s.), -ır, -ir, -id, -üd (yat-yatir, gəl-gəlir, keç-keçid, öy-öyüd və s.), -maq, -mək (çax-caxmaq, qaz-qazmaq, ye-yemək və s.). – Adlardan fel düzəldən şəkilçilər: –ı, -i, -u, -sa, -sə, -ıx, -ik (ac-acimaq, bərk-bərkimək, turş-tyrşumaq, su-susamaq, qəribqəribsəmək, ac-acıxmaq, pis-pisikmək, gec-gecikmək və s.). – Fellərdən fel düzəldən şəkilçilər: –ı, -ü, -alə, -ələ, -ıt,-ut, üt, -ır, -ir, -ür, -ar (qaz-qazımaq, sür-sürümək, qov-qovalamaq, eş-



eşələmək, ax-itıtmaq, hürk-hürkütmək, qaç-qaçırmaq, biş-irirmək, köç-köçürmək, qop-ararmaq, çıx-çıxarmaq və s.). Miqdar etibarı ilə çox sözə artırıla bilən və müxtəlifmənalı çoxlu yeni sözlər əmələ gətirə bilən şəkilçilərə məhsuldar şəkilçilər deyilir. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardır: –Adlardan isim düzəldən şəkilçikər:–çi, -çi, çu, -çü ; -lıq, lik, -luq, -lük; -ça, -çə; -lı, -li, -lu, -lü; -daş; -dar və s. Məs: dəmidəmirrçi, su-suçu, qapı-qapıçı, daş-daşlıq, gül-güllük, meydanmeydança, dəftər-dəftərçə, kənd-kəndli, yol-yoldaş, hesabhesabdar və s. – Fellərdən isim düzəldən şəkilçilər: -ış, -iş, -uş, -üş; -ıq, ik, -uq, -ük; -ım, -im, -um, -üm; -ıcı, ici, -ucu, -ücü və s. Məs: qaçqaçış, gör-görüş, tapşır-tapşırıq, min-minik, böl-bölüm, qurqurucu və s. – Adlardan sifət düzəldən şəkilçilər: -lı, -li,-lu, -lü; -sız, siz, suz, -süz; -cıl, cil, -cul, -cül; -dakı, -dəki; -ı,-i, -u, -ü və s. Məs: duz-duzlu, qeyrət-qeyrətli, vəfa-vəfasız, güc-gücsüz, söhbətsöhbətcil, qonaq-qonaqcıl, bağ-bağdakı, meşə-meşədəki, palıdpalıdı, bənövşə-bənövşəyi və s. – Fellərdən sifət düzəldən şəkilçilər: -ağan, -əyən; -qan kən; -qın, -kin, -qun, kün, -ğın, -gin, -ğun, -gün və s. Məs: gülgüləyən, ağla-ağlağan, çalış-çalışqan, sürüş-sürüşkən, kəs-kəskin, tut-tutqun, yor-yorğun və s. – Saydan say düzəldən şəkilçilər: -ıncı, -inci, -uncu, -üncü. Məs: beş-beşinci, on-onuncu, yeddi-yeddinci və s. – Adlardan fel əmələ gətirən şəkilçilər: -la, -lə; -laş, -ləş; lan, -lən və s. Məs: ayaq-ayaqlamaq, iş-işləmək, göz-gözləmək, vida-bidalaşmaq, sənaye-sənayeləşmək, kədər-kədərlənmək, alovalovlanmaq və s. – Fellərdən fel əmələ gətirən şəkilçilər: -ıl, il, -ul, -ül; -ın,in, un, -ün; -ış, -iş, -uş, -üş; -dır, -dir, -dur, -dür və s. Məs: yazyazılmaq, döy-döyülmək, gör-görünmək, gey-geyinmək, gülgülüşmək, vur-vuruşmaq, sil-sildirmək, sök-sökdürmək və s. – Zərf düzəldən şəkilçilər: -dan, dən; -ən; -la, -lə; -ca, -cə və s. Məs: uca-ucadan, bərk-bərkdən, qəsd-qəsdən, ruh-ruhən, zorzorla, güc-güclə, sürət-sürətlə, ehmal-ehmalca, asta-astaca, səssizsəssizcə və s.  95 



Qeyd: Kitabın əsas nitq hissələri ilə bağlı müvafiq bölmələrində leksik şəkilçilərin yeni söz yaratma imkanları konkret nümunələrlə şərhini tapdığından, yuxarıdakı məlumatlarla kifayətlənməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 3. ЕЙНИКЮКЛЦ СЮЗЛЯР. Ейни бир кюкдян ямяля эялян сюзляр ейникюклц сюзляр адланыр və bu sözlər leksik şəkilçilər vasitəsilə, morfoloji yolla əmələ gəlirlər. Eyniköklü sözlər deyəndə eyni kökdən əmələ gəlmiş düzəltmə sözlər nəzərdə tutulur.Eyniköklü sözlər o sözlərdir ki, onlar eyni kökdən əmələ gəlir və müxtəlif leksik mənaları ifadə edirlər. Мяс: баш - башчы, башлыг, башла(маг), башланьыъ; от-отлуг, отлу, отлаг, otla(maq); эюз-эюзлцк, эюзля(mək); əmək-əməkçi, əməkdar, əməkdaş, əməkdaşlıq; yuxu- yuxulu, yuxusuz, yuxula(maq); səssəsli, səssiz, səslə(mək); ov- ovçu, ovlaq, ovla(maq); əl- əlcək, ələ(mək), ələk, ələkçi, ələkçilik; yaz(maq)- yazı, yazıçı, yazıçılıq; yem –yemlik, yemləmək; gör(mək)-görüş, görüntü, görün(mək), gördür(mək); ev- evli, evcik, evlilik, evlən(mək), evləndir(mək), vur(maq)- vurğu, vurğun, vurul(maq) və s. Ейникюклц сюзляр щям ейни бир нитг щиссясиня, щям дя мцхтялиф нитг щиссяляриня аид ола билир; Мяс: баь - баьча, баьлыг, баьбан (щамысы исимдир); йаь - исим, йаьлы - сифят, йаьла - фелдир. Ейникюклц сюзлярин кюкц мцтляг ейни нитг щиссясиня аид олур. Ейни нитг щиссясиня вя мцхтялиф нитг щиссяляриня аид олан омоним кюклярдян йаранмыш сюзляр ейникюклц сюз сайылмыр. Мяс: эцлчц, эцллцк, эцлцстан, эцляйян; баьбан, баьлыг, bağça, баьламаг, bağlı (qapı); йаьлы, йаьсыз, yağla(maq), йаьыш, yağıntı вя с. Нцмунялярдяки эцляйян, bağlı, баьламаг, йаьыш, yağıntı сюзляри йухарыда гейд олунмуш гайдалардан эюрцндцйц кими, яввялки сюзлярля ейникюклц сайыла билмяз. Çünki gülçü, güllük, gülüstan sözləri gül ismindən, güləyən sözü gül(mək) felindən, bağban, bağlıq, bağça sözləri meyvə və bəzək ağacları əkilən bağ ismindən, bağlamaq, bağlı sözləri ip, düyün mənası verən bağ sözündən(ayaqqabının bağı), yağlı, yağsız, yağla(maq) sözləri yağ ismindən, yağış, yağıntı sözləri isə yağ(maq) felindən əmələ gəlmişdir. Грамматик шякилчиляр йени сюз ямяля эятиря билмядийи кими, ейникюклц сюзляр дя йарада билмирляр. Бир нцмуняйя диггят едяк.  96 



Мяс: китаб, китабын, китаба, китабы, китабдан вя с. Эюрцндцйц кими, бурада сюзцн формасы дяйишся дя, лексик мязмунунда дяйишиклик олмамышдыр. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, eyniköklü sözlər eyni bir kökdən yaranmış düzəltmə sözlərdir. Tutaq ki, bizə belə bir sual verilib: bağ- bağça-bağlıq-bağdakı; gül-güldan-gülüstan-güllü sözləri eyniköklüdürmü? Cavab belə olmalıdır: - Nümunələrdəki bağ və gül sözləri kök, bağça, bağlıq, bağdakı, güldan, gülüstan, güllük sözləri isə bağ və gül köklərindən yaranmış eyniköklü sözlərdir. Гейд: Щям сюз кюкляри, щям дя ейникюклц сюзляр формасына эюря дяйишя билир вя бу заман сюзцн лексик мянасында щеч бир дяйишиклик баш вермир. Мяс: ишин, ишдя, ишчинин, ишчидя, ишчийям, ишчидир, ишляйир, ишляйяъяк вя с.



“ruhlandır(maq)” felinə -ıl şəkilçisi qoşulmaqla feldən əmələ gəlmişdir. Əgər “ruhlan(maq)” sözünün nədən yaranması soruşulsaydı, cavabımız belə olacaqdı: - Bu söz -lan şəkilçisi vasitəsi ilə “ruh” ismindən yaranmışdır. Гейд: Цзр, цзв, щюкм, рящм, сядр кими сону ики самитля битян тякщеъалы сюзлярдян «цзрлц», «цзрсцз», «рящмли», «сядрлик», «üzvlük», «щюкмдар» кими сюзляр дцзялтдикдя цч самитин йанашы эялмяси тяляффцзц чятинляшдирир. Буна эюря щямин сюзляр [цзцрлц], [цзцрсцз], [рящимли], [сядирлик], [цзцвляр], [щюкцмдар] кими тяляффцз олунур. Сону ики кар самитля битян сюзляря самитля башланан щяр ъцр шякилчи артырылдыгда щямин самитлярдян икинъиси тяляффцз олунмур. Мяс: достлуг [дослуг], нефтчи [нефчи), сярбястлик [сярбяслик), почтдан [пошдан), цстдя [цсдя) вя с.



4. ИКИ ВЯ ДАЩА АРТЫГ СЮЗДЦЗЯЛДИЪИ ШЯКИЛЧИСИ ОЛАН ДЦЗЯЛТМЯ СЮЗЛЯР. Дилимиздя еля дцзялтмя сюзляр вар ки, онлар кюкляря ики вя йа даща артыг сюздцзялдиъи (лексик) шякилчинин гошулмасы иля ямяля эялир, йяни дцзялтмя сюздян диэяр бир дцзялтмя сюз дя ямяля эялир. Мяс: йаз – йаз + ы, йазы + чы, йазычы + лыг; як – як + ин, якин + чи, якинчи + лик; ял – ял + я, яля +к, яляк + чи, yan(maq)-yan + dır(maq),yandır + ıl(maq; quc(maq)-quc + aq, qucaq + la(maq), qucaqla + ş(maq); dara(maq) – dara + q, daraq + la(maq) - daraqla + n(maq) вя с. Nümunələrdəın göründüyü kimi yaz(maq) felindən yazı ismi, yazı ismindən yazıçı ismi, yazıçı ismindən yazıçılıq ismi; ək(mək) felindən əkin ismi, əkin ismindən əkinçi ismi, əkinçi ismindən əkinçilik ismi; əl ismindən ələ(mək) feli, ələ(mək) felindən ələk ismi, ələk ismindən ələkçi ismi; yan(maq) felindən yandır(maq) feli, yandır(maq) felindən yandırıl(maq) feli; quc(maq) felindən qucaq ismi, qucaq ismindən qucaqla(maq) feli, qucaqla(maq) felindən qucaqlaşmaq feli; dara(maq) felindən daraq ismi, daraq ismindən daraqla(maq) feli, daraqla(maq) felindən daraqlan(maq) feli əmələ gəlmişdir. Düzəltmə söz hansı nitq hissəsindən əmələ gəlmişdir?, sualına cavab vermək üçün başlanğıc formanın son, yaxud qrammatik şəkilçidən əvvəlki şəkilçisinə baxmaq lazımdır. Tutaq ki, bizdən soruşurlar ki, “ruhlandırıldı” sözü hansı nitq hissəsindən əmələ gəlmişdir? Sözün kökü isim (ruh) olsa da, bu söz isimdən yox,



5. МЦРЯККЯБ СЮЗЛЯРИН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ ВЯ ЙАЗЫЛЫШЫ. Söz yaradıcılığının digər mühüm vasitəsi isə iki və daha artıq sözün birləşməsi ilə (sintaktik yolla) yeni mənalı sözlərin əmələ gəlməsidir. Ики вя даща артыг сюзцн бирляшмяси иля ямяля эялян йени мяналы сюзляр мцряккяб сюзляр адланыр. Mürəkkəb sözlər bir neçə sözdən əmələ gəlsələr də, sadə və düzəltmə sözlər kimi bir leksik vahid hesab olunurlar. Мцряккяб сюзляр мцхтялиф йолларла ямяля эялир, bitişik, defislə, bəzən də ayrı yazılır. Bu yollar, əsasən, aşağıdakılardır: 1) Ики мцхтялиф мяналы сюзцн бирляшмяси иля ямяля эялиб битишик йазыланлар. Мяс: айаггабы, суити, барамагурду, ялцстц, istiot, itburnu, günəbaxan, qaragöz, bəstəboy, hacıleylək, qaragilə, uzunsaç, meşəbəyi, qazayağı, quzuqulağı вя с. 2) Йахын мяналы сюзлярин бирляшмясиндян ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: оьул-ушаг, гапы-пянъяря, тойуг-ъцъя, dəftərkitab, taxta-şalban, qoyun-quzu, qovun-qarpız, stəkan-nəlbəki, qohum-qonşu, gözəl-göyçək вя с. 3) Антоним сюзлярин бирляшмясиндян ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: бюйцк-кичик, эеъ-тез, аз-чох, дяря-тяпя, gedişgəliş, isti-soyuq, gecə-gündüz вя с. 4) Ейни сюзцн тякрары иля йараныб дефисля йазыланлар. Мяс: цзцзя, сящяр-сящяр, йаваш-йаваш, yastı-yastı, topa-topa, başdan-başa, gündən-günə, tez-tez вя с.



 97 



 98 



5) Мяъази мяналы ики сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялиб битишик йазыланлар. Мяс: цзцйола, суйуширин, üzübərk, sözübütöv, ağzıyırtıq, gözüac, şirindil, yelbeyin, dəymədüşər, ürəyiaçıq вя с. 6) Тяряфлярдян бири айрылыгда ишлянмяйян сюзлярдян ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: каьыз-куьуз, язик-цзцк, бязяк-дцзяк, чюр-чюп, kol-kos, zir-zibil, cır-cındır вя с. 7) Яввялинъи щиссяси «гейри» сюзцндян ибарят олуб дефисля йазыланлар. Мяс: гейри-ади, гейри-мцяййян, гейри-дягиг вя с. Гейд: Мцряккяб фелляр (кюмяк етмяк, разы галмаг, шад олмаг вя с.), мцряккяб сайлар (он ики, отуз беш вя с.) айры йазылыр. Yuxarıda qeyd olunanlar mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsi və yazılması üçün ümumi qaydalardır. Nitq hissələri haqqındakı bəhslərdə hər bir hitq hissəsinə aid olan mürəkkəb sözlər, onların əmələ gəlmə yolları və yazılış qaydaları barədə ətraflı izahlar veriləcəkdir. 6. SADƏ VƏ MÜRƏKKƏB ADLAR. Dilimizdəki adlar sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə bölünürlər. Sadə adlar ayrıayrı sözlərlə, leksik vahidlərlə ifadə olunurlar. Eynicinsli bütün varlıq və hadisələrin ümumi adlarını bildirən sözləri sadə ad hesab etək olmaz. Bunlar əslində ümumi isimlərdər. Məs: qəsəbə, quzu, şagird, insan, dəniz və c. Sadə xüsusi adlar ayrı-ayrı sözlərdən ibarət olur, şəxsləri və tək olması ilə fərqlənən varlıqları bildirir və bunlar nitq hissəsi kimi xüsusi isimlərdir. Bunlara aşağıdakılar aid edilir: 1) Şəxs adları, təxəllüs və soyadlar. Məs: Məmməd, Azad, Nəsimi, Həbibi, Əlizadə, Rəhimli, Həsənov və s. 2) Coğrafi və astronomik adlar . Məs: Savalan, Ərdəbil, Təbriz, Araz, Alaşar, Lerik, Mulalan, Günəş, Ay, Mars, Yupiter, Merkuri, Alazan və s. 3) Qəzet və jurnallara, müxtəlif əsərlərə, gəmi, iaşə obyektlərinə və s. verilən adlar. Məs: “Azərbaycan” (qəzet və jurnal), “Saçlı” (roman), “Yasəmən” (kafe), “Koroğlu” (gəmi), “Qızılbaşlar” (roman) və s. 4) Heyvanlara verilən xüsusi adlar. Məs: Qırat, Bozat, Toplan, Alagöz, Məstan və s. Sadə ümumi isimlər cümlə başlanğıcında böyük hərflə, qalan yerlərdə isə kiçik hərflə yazılır. Sadə xüsusi adlar isə  99 



cümlədəki yerindən asılı olmayaraq həmişə böyük hərflə yazılır. Qəzet, jurnal, kitab və s. adları isə böyük hərflə yazılmaqla yanaşı, həm də dırnaqda yazılır. Sadə adlar həm sadə, həm düzəltmə, həm də mürəkkəb sözlərdən ibarət ola bilər. Məs: Həsən, Məmməd, Laçın (sadə ad – sadə söz); Məmmədzadə, Əhmədov, Muradlı (sadə ad – düzəltmə söz); Məlikməmməd, Əliqulu, Gülağa, Hüseynəli (sadə ad – mürəkkəb söz), və s. 7. МЦРЯККЯБ АДЛАР ВЯ ОНЛАРЫН ЙАЗЫЛЫШЫ. Mürəkkəb adların mürəkkəb sözlərdən, yaxud sadə adlardan fərqi ondadır ki, mürəkkəb sözlər və sadə adlar ayrı-ayrı sözlərdən, mürəkkəb adlar isə söz birləşmələrindən ibarət olur, söz birləşmələri ilə ifadə olunur və mürəkkəb sözlərdən – sadə adlardan fərqli olaraq ayrı yazılırlar. Айры-айры сюзлярдян ибарят хцсуси исим, сюз олан адлар sadə ad, yaxud ümumi və бирляшмяляриндян ибарят олан адлар ися мцряккяб адлар адланыр. Мцряккяб адлара, əsasən, ашаьыдакылар дахилдир: 1) iдаря вя тяшкилат адлары, 2) байрамларын адлары, 3) дювлят тялтифляринин адлары, 4) ъоьрафи адлар, 5) ad və soyad, 6) ad və təxəllüs, 7) ad və ata adı və s. Mürəkkəb adlar cümlənin bütöv bir üzvü olur. Məs: Novruz bayramını təntələ ilə qarşıladıq. Qardaşım Bakı Dövlət Universitetinin tələbəsidir. Döyüşçülər Şəhidlər xiyabanına toplaşdılar və s. Мцряккяб адларын йазылмасында цч гайда вар: 1. Тяркибиндя олан бцтцн сюзлярин баш щярфи бюйцк йазыланлар. Бунлара ашаьыдакылар дахилдир: а) Юлкя вя мухтар республикаларын рясми адлары. Мяс: Азярбайъан Республикасы, Иран Ислам Республикасы, Америка Бирляшмиш Штатлары, Нахчыван Мухтар Республикасы вя с. б) Республика, шящяр вя район табелийиндя олан идаря вя тяшкилат адлары. Мяс: Азярбайъан Республикасы Халг Тящсили Назирлийи, Лерик Район Иъра Щакимиййяти, Бакы Газ Идаряси вя с. c) Ad və soyad, ad və təxəllüs, ad və ata adı. Məs: Heydər Əlyev, Mirzə İbrahimov, Əbülfəz Elçibəy, Səməd Vurğun, İzəddin Həsənöğlu, Məsud Əloğlu və s.  100 



2. Тяркибиндя олан сюзлярин анъаг яввялинъиси бюйцк щярфля йазылан мцряккяб адлар. Бунлар ашаьыдакылардыр: а) Мяшщур тарихи эцн вя байрамларын адлары. Мяс: Рамазан байрамы, Новруз байрамы, Ийирми йанвар, Гялябя байрамы вя с. б) Тяркибиндя чай, дяниз, мейдан вя с. бу гябилдян сюзляр олан мцряккяб ъоьрафи адлар. Мяс: Сакит океан, Гара дяниз, Низами кцчяси, Мцяллимляр еви, Алашар чайы, Эянъляр мейданы, Səhənd dağı, Sayın gədiyi вя с. ъ) Дювлят мцкафатлары вя тялтифлярин (орден, медал, нишан) адлары. Мяс: Дювлят мцкафаты, «Халг тящсили ялачысы» нишаны, Истиглал ордени вя с. 3. Фяхри адларын юзяк щиссясини тяшкил едян бцтцн сюзляр кичик щярфлярля йазылыр. Мяс: Азярбайъан Республикасынын халг артисти, Азярбайъан Республикасынын ямякдар инъясянят хадими вя с. Гейд: Мцряккяб адларын бир чоху, хцсусян юлкя, идаря вя тяшкилат адлары мцряккяб ихтисарлар шяклиндя дя ишлядилир. Мяс: ADR-Azərbaycan Demokratik Respublikası, АMЕА – Азярбайъан Milli Елмляр Академийасы, БДУ – Бакы Дювлят Университети, БМТ – Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилаты, ADPU- Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti və s. Bu ixtisarlar, əsasən, aşağıdakı zərurətdən yaranır: a) Tələffüzdə çox vaxt aparmamaq üçün; b) yazıda az yer tytmaq üçün. Мцряккяб ихтисарларын охунушу онларын асан вя эюзял сяслянмясиня эюря мцяййян едилир вя ихтисарлара гошулан шякилчиляр щямин сюзлярин сон саитинин ащянэиня уйьун йазылыр. Мяс: BDU (be-d-u), BDU-ya, БМТ (бе-ем-те), БМТ-дя, АТС (а-те-ес), АТС-я вя с. Mürəkkəb adların ixtisarı abreviatura adlanır. Elə mürəkkəb ixtisarlar da var ki, onlar heç bir tələffüzə yatmır, yalnız bütöv sözlərlə oxunur.Məs: ARSN (Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi).



2. Bir cür yazılan şəkilçilər cərgəsini göstərin: A) –lıq, -ma, -ıntı, -cığaz B) –kar, -dar, -şünas, -vi C) –ğı, -ış, -çı, -lar D) –lı, -cıl –dakı, -sız E) –aq, -ıcı, -ıq, -ğın 3. Sadə sözlərin cərgəsini göstərin: A) lüğəvi, ilhai B) tarixi, yazılı C) palıdı, qəhvəyi D) elmi, armudu E) dairəvi, sürməyi 4. Mürəkkəb sözü göstərin: A) sözə baxan B) qara daş D) Təbriz şəhəri E) dərsə gedən



5. Ön şəkilçi artırıla bilən alınma sözlər cərgsini göstərin: A) səfa, məzə, kişi B) şüur, şahid, tamam C) vəfa, mərd, insaf D) dinc, qeyrət, bina E) xaric, xoş, insan 6. Ərəb və fars dillərindən alınmış sözlərə artırılaraq ismdən sifət düzəldən və ahəng qanununa tabe olmayan şəkilçini göstərin: A) –cıl B) –li C) –lıq D) –i (vi) E) –aq 7. İsmin hansı halında olan söz başlanğıc forma sayılır ? A) yiyəlik B) yönlük C) adlıq D) yerlik E) çıxışlıq 8. Quruluşca mürəkkəb olmayan söz hansıdır? A) dalbadal B) peşəkarlıq C) enlikürək D) atüstü E) dəvədabanı 9. Düzəltmə söz hansıdır? A) naxış B) yarış C) alqış



D) görüş



1. Ön şəkilçilər cərgəsini göstərin: A) –ar, -maz, -ınca, -araq B) –poli, -anti, -keş, -kar C) ba, bi, na, anti D) –mış, -ar, -acaq, -ır E) –lar, -lıq, -la, -laş



E) çəpiş



10. Hansı sözdə iki leksik şəkilçi var? A) aldırardı B) gözləyir C) baxışlarında D) küçəmizdəki E) oxutdurdu 11. Bir cür yazılan şəkilçini göstərin: A) –şünas B) –la C) –dan D) –ma



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



C) üçbucaq



E) –dı



12. Hansı sözdə iki leksik şəkilçi işlənib? A) baxdırardı B) göyərdı C) irəliləmişdi D) əkinçinin E) yaziçılıq 13.  101 



Həm kökü, həm də şəkilçisi Azərbaycan mənşəli olan söz hansıdır?  102 



A) razılıq



B) iradəli



C) meşəlik



D) vətəndaş



14. Sözlərin biri quruluşca sadədir: A) işvəkar B) xatakar C) səhlənkar D) davakar



E) vəfasız E) zülmkar



15. Yalnız qrammatik şəkilçilərdən ibarət olan cərgəni göstərin: A) –ca, -lar, -ın, -ıl B) –sınız, -lar, -dı, -mız C) –dakı, -dı, -sız, -lı D) –lık, -dan, -lar, -la E) –çi, -dan, -sız, -acaq 16. Yalnız düzəltmə sözlər olan cərgəni göstərin: A) gözəl, qurğu, qaraltı B) söykənmək, dönük, daraq C) qarğı, qulaq, gülünc D) alçaq, qoçaq, yataq E) yanıq, tanış, gizli



23. Bir cür yazılan şəkilçilər olan cərgəni göstərin: B) –ış, -dar, -şünas, -çı A) –lıq, -ma, -ıntı, -casına C) –keş, -i(vi), -kar, -pərəst D) –lı, -la, –dakı, -sız E) –dan, -ıcı, -ıq, -ın 23. Hansı söz verilən digər sözlərlə eyniköklü deyil? A) yanaq B) yanacağ C) yanğın D) yandırılmış



E) yanğı



24. Hansı cərgədəki bütün sözlər eyniköklüdür? A) yazdı, yazı, yazmışdır B) dəvə, dəvəçi, dəvədən C) işçi, işlək, işdə D) yağlı, yağış, yağlamaq E) güldan, güllük, gülüstan 26. Hansı cərgədəki sözlərin hamısı düzəltmədir? A) biçənək, kəpənək B) üzümlük, üzümün C) kitabça, kitablar D) bağban, bağça E) sözümüz, sözlü



17. Sinonom şəkilçilər cərgəsini göstərin: B) –mış4 -ıb4; bi4, -sız4 A) –lı4, -dakı2 ; –ın4, -ı4 C) –dan2, -da2 ; -a2, -la2 D) –çı4, lar2; daş, kar E) – keş, xana; -ıcı4, sız4 18. Yalnız leksik şəkilçilər olan cərgəni göstərin: A) –sız, liq, -dakı, -çı B) –ın, -çı, -ım, -lı C) –a, -lı, -san, -lıq D) –dan, -lı, -sız, -da E) –ımız, -ış, -lan, -lar



27. Yaxın mənalı sözlərin birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb ismi göstərin: A) boşqab B) mer-meyvə C) dost-tanış D) kol-kos E) kəklikotu 28. Quruluşca sadə olan söz hansıdır? A) tikinti B) göyərti C) qazıntı D) qaraltıtı



E) sarsıntı



29. Hansı cərgədəki sözlərin hamısı eyniköklüdür? A) dərin, dərinlik, dərində B) ələmək, ələk, əlcək C) daramaq, daranmaq, daradı D) gülüş, güllük, güldan E) bağda, bağça, bağban



19. ”Saflaşdırıldı” sözünün kökü hansıdır? A) saf B) saflaş C) saflaşdır D) saflaşdırıl E) saflaşdırıldı Yalnız qrammatik çəkilçilər olan cərgəni göstərin: 20. A)–sız, -lik, -dakı,-çı B)-sa, -lar, -ımız, -sı C) –a, -lı, -san, -lıq D) –dan, -lı, -sız, -da E) –ımız, -çı, -lan, -lar



30. Eyniköklü sözləri göstərin: A) işlək, işçi , işimiz B) yaşlı , yaşıllıq, yaşlanmaq C) başlıq, başlamaq, başmaq D) əkin,əkinçi,əkinçilik E) yazı,yazıçı,yazlıq



21. Yalnız qrammatik çəkilçilər olan cərgəni göstərin: A) –çı, -lar, -dı, -ın B) –dı, -mış, -malı, -ası C) –dakı, -dı, -sız, -lı D) –lıq, -dan, -lar, -lı E) –çı, -dan, -sız, -acaq



31. Həm isim, həm də sifət düzələdən omonim şəkilçiləri göstərin. A)–cıl 4, -sız 4 B) –ış 4, -qı 4 C)–lı 4, -ı 4 D)–qın 4, -tı 4 E)– ıntı 4, -ağan2



22. Ancaq düzəltmə sözlərdən ibarət olan cərgəni göstərin: A) qələm, daraq, hazır B) kitabça, evdə, birbəbır C) qapqara, bitişik, yataq D) böyük, söykənmək, ağartı E) toplantı, beşmərtəbəli, tarıxı  103 



32. Qrammatik şəkilçilərədn də sonra işlənə bilən leksik şəkilçilər hansılardır? A) –ar, -maz, -ınca, B) poli, anti, -keş C) ba, bi, na, D) –gil, -dakı, -kı E) –lar, -lıq, -la  104 



33. Sözlərdən biri feldən düzəlməmişdir: A) düzgün B) düzlük C) düzülüş D) düzüm



E) düzülmək



34. Yalnız qrammatik çəkilçilər olan cərgəni göstərin: A) –dan, -qı, -lı B) –daş, -çı, -lar C) –mış, -ımız, -lar D) –mış, -lıq, -sız E) –la, -lan, -laş 35. “Üzgünlük” sözünün kökü hansı nitq hissəsidir? A) isim B) sifət C) fel D) əvəzlik E) say 36. Mürəkkəb sözlərdən biri iki düzəltmə sifətin birləşmədinən əmələ gəlmişdir: A) beşhecalı B) əlüzyuyan C) üzüyola D) ucaboylu E) açıqürəkli 37. Hansı cərgədəki sözlərin hamısı eyniköklüdür? A) gözlük, gözəl, gözləmək B) bağça, bağban, bağlamaq C) düzüm, düzgün, düzülüş D) gülüş, güldan, güllük E) başçı, başlamaq, başda 38. Sözlərdən neçəsi eyniköklüdür? yazı, yazır, yazıçı, yazdı, yazıçılıq, yazlıq, yazsaq, yazarsan A) 2 B) 5 C) 4 D)3 E) 6 39. Eyniköklü sözlərin sırasını göstərin: A) yarğan, yarış, yardım B) yağış, yağintı, yağlı C) əkin, əkinçi, əkinçinin D) görüş, görüntü, görüşdü E) yazı, yazılı, yazdırmaq 40. Sadə söz hansıdır?



A) sirdaş



B) yoldaş



C) vətəndaş D) qardaş



E) yurddaş



Синтаксис дя мяншяъя йунан сюзцдцр, «тяртиб» мянасыны билдирир. Синтаксис сюз бирляшмяляри, ъцмля вя онун тяркибини юйрянир. Morfemika- dilçiliyin sözlərin tərkibindən, onların quruluşundan bəhs edən bölməsidir. Dilin mənalı hissələri, yəni sözün kökü, leksik və qrammatik şəkilçilər ayrı-ayrılıqda morfem adlanır. 2. СЮЗЦН ТЯРКИБИ. Azərbaycan dilində işlənən sözlər mənalarına görə lki yerə bölünür: 1) Leksik (lüğəvi) mənası olan sözlər: qaya, dəniz, oxu(maq), qırmızı, yavaş, beş, mən, siz və s; 2) Leksik (lüğəvi) mənası olmayan sözlər: lakin, bəlkə, və, lap, of və s. “Sözün tərkibi” mövzusunda lüğəvi mənası olan sözlər və onların tərkib hissələri öyrənilir. Sözün tərkibi iki hissədən ibarət olur: a) kökdən; b) şəkilçidən Кюк вя шякилчи сюзцн мяналы щиссяляридир. Сюзцн айрылыгда ишляня билян, ясас мянаны ифадя едян щиссясиня кюк дейилир. Sözün kökünün əsas xüsusiyyətləri bunlardır: 1. Sözün kökü müstəqil leksik (lüğəvi) mənaya və suala malik olur. Məs: qardaş (kim?), yaxşı (necə?), səkkiz(neçə?), gəl(nə et?), dünən(nə vaxt?) və s. 2. Sözün kökü fonetik cəhətdən dəyişkənliyə uğramır, şəkilçi qoşulduqda belə sabit qalır. Məs: qaya- qayada, qayalar, qayalıq, qayanın; yaz- yazı, yazıçı, yazıçılıq, yazar, yazan və z. cümlədə ayrılıqda, yəni şəkilçi 3. Sözün kökü qoşulmadan da işlənərək müəyyən bir məna ifadə edir. Məs: Atası



1. Дил щаггындакы елмин бюлмяляриндян бири олан грамматикада сюзлярин дяйишмяси вя ъцмлядя бирляшмяси гайдалары юйрянилир. Грамматика ики щиссядян ибарятдир: 1) морфолоэийа, 2) синтаксис. Морфолоэийа йунанъа «морфос» (форма) вя «логос» (бящс) сюзляринин бирляшмясиндян ямяля эялиб «сюзцн формалары щаггында бящс» мянасыны билдирир. Морфолоэийада нитг щиссяляри, онларын гурулушу вя дяйишмя хцсусиййятляри юйрянилир.



Hüseyn üçün təzə təndir çörəyi aldı. Cümlədəki sözlərdən üçü (Hüseyn, təzə, təndir) şəkilçi qəbul etmədən işlənən söz kökləridir. Qeyd: Bəzi ikihecalı söz köklərinə saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda söz kökünün ikinci saiti düşür və sözün kökü fonetik cəhətdən dəyişkənliyə uğrayır. Məs: sinif- sinfin, isim-ismə, çiyinmənim çiynim, beyin-sənin beynin və s. Saitlə başlanan hər cür şəkilçilər qoşulmaqla ikinci hecasındakı saiti düşən sözlər alınma sözlər, yalnız saitlə başlanan mənsubiyyət şəkilçisi qoşulmaqla ikinci hecasındakı saiti düşən sözlər əsl Azərbaycan sözləridir.



 105 



 106 



МОРФОЛОЭИЙА



Сюзцн айрылыгда ишляня билмяйян, йалныз кюкя гошулдугда мцяййян мяна дашыйан щиссясиня шякилчи дейилир. Ясл Азярбайъан сюзляриндя, бир гайда олараг, кюк яввял, шякилчи сонра эялир( kişi- na+kişi və dinc- na+dinc sözləri istisnalıq təşkil edir). Мяс: эями+чи, китаб+лар, чямян+лик, чямян+дя вя с. Дилимиздя сюз кюкляриня яввял лексик (сюздцзялдиъи), сонра ися грамматик (сюздяйишдириъи) шякилчиляр артырылыр. Мяс: йаз-ы-чы-лар, ишля-миш-ик, саь-ыъы-лар-ын вя с. Бязян грамматик шякилчи лексик шякилчидян яввял дя эяля билир. Мяс: ев-имиз-дяки, бабa-м-эил вя с. Alınma sözlərdə isə şəkilçilər söz kökünə həm başdan, həm də axırdan qoşula bilirlər. Məs: bi+vəfa, na+mərd, ba+məzə, cəfa+keş, məktəb+li, kitab+da və s. Азярбайъан дилиндя ейни заманда сюзляря бир нечя лексик вя грамматик шякилчи артырмаг олур. Мяс: як-ин-чи-лик-дян, йара-г-лылар-ымыз, йат-аг-хана-дакы-лар вя с. 3. ЛЕКСИК ВЯ ГРАММАТИК ШЯКИЛЧИЛЯР. Шякилчиляр məna növlərinə görə ики ъцр олур: 1) лексик (сюздцзялдиъи) шякилчиляр, 2) грамматик (сюздяйишдириъи) шякилчиляр. Гошулдуглары сюз кюкляриндян йени сюзляр йарадан шякилчиляр лексик шякилчиляр адланыр. Мяс: йахшы-йахшы+лыг, эюр-эюр+цш, кцляккцляк+ли, səkkz- səkkiz+inci, salam- salam+la(maq), igidigid+cəsinə вя с. Грамматик шякилчиляр ися сюзцн анъаг формасыны дяйишир вя бу шякилчиляр сюз бирляшмяляри вя ъцмлялярдя сюзляри бир-бириня баьламаьа хидмят едир. Məs: çay-ın kənar-ı, kənd-ə tərəf, yaz-mış-dır, şəhər-dən gəl-di və s. Azərbaycan dilində qrammatik şəkilçilər çoxdur. Исимлярдя щал, mənsubiyyət, xəbər, şəxs вя ъям шякилчиляри, феллярдя felin sadə, təsriflənən şəkillərinin şəkilçiləri, məsdər, feli sifət, feli bağlama şəkilçiləri, inkar, заман, шяхс шякилчиляри, idi, imiş və isə hissəciklinin şəkilçiləşmiş formaları вя с. грамматик шякилчилярдир. Мяс: китаб+ын,ev+im, şagird+dir, tələbə+sən, mahnı+lar; oxu+ya, gör+məli, al+ası, qaç+sa, bil+mək, gul+ən, dur+araq, dinlə+mə, эед+ир, yaz+acaq, эед-ир-ям вя с.  107 



İki və dörd cür yazılan leksik şəkilçilər və qrammatik şəkilçilərin hamısı (həm iki cür, həm də dörd cür yazılanlar) əsl Azərbaycan şəkilçiləri, bir cür yazılan leksik şəkilçilər isə başqa dillərdən dilimizə keçmiş alınma şəkilçilərdir. Гейд: Шякилчилярин мяна нювляри барядя дярслийин мцвафиг бюлмяляриндя щяр mövzuya уйьун олараг мцфяссял мялумат вериlяъякдир. 4. ШЯКИЛЧИЛЯРИН ЙАЗЫЛЫШЫ. Şəkilçılər bir qayda olaraq sözə bitişik yazılır. Dilimizdəki şəkilçilər yazılıışına – variantına görə üç növə bölünür: a) Bir cür yazılanlar –bir variantlı şəkilçilər: ba, na, ist, -daş, keş, -pərəst, -şünas və s; b) İki cür yazılanlar – iki variantlı şəkilçilər: -da, -də, -lan, -lən, -ma, -mə, -ça, -çə və s; c) Dörd cür yazılanlar – dörd variantlı şəkilçilər: -dı, -di, du, -dü, -ış, -iş, -uı, -üş, -lı, -li, -lu, -lü və s. Bir cür yazılan şəkilçilərin hamısı, demək olar ki, alınma şəkilçilərdir. Bu şəkilçilər eyni zamanda bir qayda olaraq leksik şəkilçilərdir. İki və dörd cür yazılan şəkilçilər əsl Azərbaycan şəkilçiləridir. Dilimizə məxsus olan leksik şəkilçilər və qрамматик шякилчиляр ащянэ ганунуна уйьун олараг щямишя ики вя дюрд ъцр йазылырлар. Дилимиздяки грамматик шякилчилярин щамысы ясл Азярбайъан шякилчиляридир. Ики ъцр йазылан şəkilçilər damaq ahənginə tabe olur. Damaq ahəngi saitlərin qalınlığına və incəliyinə görə olduğu üçün şəkilçilər də buna uyğun olaraq iki variantlı olur. İki cür yazılan шякилчилярин тяркибиндя йалныз ики ачыг саит иштирак едир: а, я. Диэяр ачыг саитляр (е,о,ю) шякилчилярдя она эюря иштирак етмир ки, ясл Азярбайъан сюзляриндя щямин сясляр (е, о, ю) сюзцн биринъи щеъасындан сонракы щеъаларда ишляня билмир. Əgər şəkilçinin qoşulduğu sözün son hecasındakı sait qalındırsa, şəkiçi “a” ilə, incədirsə, “ə” ilə yazılacaqdır. Şəkilçinin iki cür yazıldığını bilditmək üçün müvafiq olaraq şəkilçinin üstündə, üst tətəfində 2(iki) rəqəmi yazılır. Məc: лар2 (uşaqlar, körpələr), -да2 (Bakıda, Təbrizdə), -даn2 (qapıdan, gəmidən), -а2 (oduna, dənizə) вя с.  108 



Dörd cür yazılan şəkilçilər isə həm damaq, həm də dodaq ahənginə tabe olur. Burada həm saitlərin incə və qalın, həm də dodaqlanan və dodaqlanmayan olması özünü göstərir. Açıq saitlərdən fərqli olaraq qапалы саитляр (ы, и, у, ц) əsl Azərbaycan sözlərində сюзцн бцтцн щеъаларында ишляндийи цчцн шякилчилярин дя тяркибиндя иштирак едир. Буна эюря дя гапалы саитли шякилчиляр ащянэ ганунунун тялябиня уйьун олараг дюрд ъцр йазылыр və şəkilçinin üstündə, üst tərəfində müvafiq olaraq 4(dörd) rəqəmi yazılır. Məs:– ын4,-ды4, -мыш4, -ы4 вя с. Şəkilçilərin dörd cür yazılması özünü aşağıdakı qaydalarda göstərir: 1. Əgər sözün son saiti qalın dodaqlanmayandırsa (a, ı), şəkilçi “ı” saiti ilə işlənir: baba-nı, bacı-nı, yoldaş-ı, qarı-nı və s. 2. Əgər sözün son saiti incə dodaqlanmayandırsa (ə, e, i), şəkilçi “i” saiti ilə yazılır: meşə-ni, rele-nin, dəmir-in və s. 3. Əgər sözün son saiti qalın dodaqlanandırsa (o, u), şəkilçi “u” saiti ilə işlənir: depo-nun, quzu-nun, pero-nu, odun-u və s. 4. Əgər sözün son saiti incə dodaqlanandırsa (ö, ü), şəkilçi “ü” ilə yazılır: bülöv-ün, sürü-nü, kösöv-ü, üzüm-çü və s. Yuxarıdakı izahatdan aydın oldu ki, bütün qrammatik şəkilçilər və dilimizin özünə məxsus lексик шякилчилярi ащянэ ганунуна уйьун олараг ики вя дюрд ъцр йазылырлар. Лакин лексик шякилчиляр арасында бир ъцр йазыланы да вар. Бу шякилчиляр dilimizə, əsasən, башга диллярдян кечмиш, həm əsl Azərbaycan sözlərinə, həm də alınma sözlərə qoşulur və ащянэ ганунуна табе олмурлар. bimərifət), наBunlar, əsasən, aşağıdakılardır: би-(bişərəf, (naxələf, nadürüst), анти-(antiimperialist, antifaşist), –даш(yoldaş, vətəndaş, silahdaş), -kar(tələbkar, işvəkar), -baz(oyunbaz, kələkbaz), -keş(dəmkeş, cəfakeş), -dar(evdar, qonaqdar), -gil(dayımgil, əmimgil) -iyyə(nəzəriyyə, fərziyyə), -stan(Qobustan, Türküctan), -i,-vi(M. Füzuli, N. Gəncəvi), -ist(realist, materialist), -i(tarixi, inqilabi, tibbi, elmi), pərvər(vətənpərvər, insanpərvəp), -xah(xeyirxah, bədxah), -xana(kitabxana, mehmanxana), -şünas(teatrşünas, dilşünas, dinsünas), -vari(yüngülvari, üzəvari), -kən(gedərkən, alarkən) və s.



İşləmnə yerinə görə də şəkilçilər iki cür olurlar: a) sözün sonuna artırılanlar (bunlara sözsonu şəkilçilər də deyilir); b) sözün əvvəlinə artırılanlar (bunlara sözönü şəkilçilər də deyilir). İki və dörd cür yazılan, yəni əsl Azərbaycan şəkilçiləri bir qayda olaraq sözün sonuna artırılır: dağ-da, kənd-in, oba-ya, ellər, qayıq-çı və s. Азярбайъан дилинин юз шякилчиляриндян фяргли олараг, алынма, yəni bir cür yazılan шякилчиляр həm сюзлярин яввялиня, həm də sonuna артырыла билир. Мяс: на-инсаф, ба-мязя, би-савад,anti-faşit (sözönü); vətən-daş, kələk-baz, kitab-xana (sözsonu) вя с. Гейд: Сюзцн кюкц саитля битярся, сюзя саитля башланан шякилчи артдыгда ики саит арасында н, й, с самитляриндян бири ишлянир. Бу самитляр битишдириъи самитляр адланыр. Мяс: ата-н-ын, ата-й-а, ата-с-ы вя с. Йазыда «н» самитиндян, ясасян, сону саитля битян сюзляря исмин йийялик, тясирлик щал шякилчиляри, «й» самитиндян йюнлцк щал шякилчиси вя тале, мянбя, мянафе, мювге, мяншя сюзляриня мянсубиййят шякилчиляри, «с» самитиндян ися сону саитля битян сюзляря III шяхс мянсубиййят шякилчиси артырыларкян битишдириъи самит кими истифадя олунур. Мяс: гузу-н-ун, гузу-н-у, гузу-й-а, гузу-с-у, тале-й-им, мювге-й-ин, мянафе-й-и вя с. Sözlərdə olduğu kimi, şəkilçilərdə də omonimlik, sinonimlik və antonimlik özünü göstərə bilir. Omonim şəkilşiər aşağıdakılardır: 1. -ın4 şəkilçisi. Bu şəkilçi yiyəlik hal şəkilçisi (dənizin), isim düzəldən şəkilçi (ək(mək)-əkin), mənsubiyyət şəkilçisi (sənin qələmin), əmr şəklində şəxs sonluğu (siz yazın) kim işlənir. 2. -ı4 şəkilçisi. Bu şəkilçi isim, sifət və fel düzəldən şəkilçi (qorx(maq)-qorxu, palıd-palidı, turş-turşu(maq), mənsubiyyət və təsirlik hal şəkilçisi (onun dətəri, Lənkəranı) vəzifələrini daşıyır. Bu şəkilçi felin inkar şəkilçisi (gəlmədi, 3. -ma2 şəkilçisi. almayacaq), isim və sifət düzəldən şəkilçi (süz(mək)-süzmə, hör(mək)-hörmə saç) kimi çıxış edə blir. 4. –lı4 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm isim (Məmmədli, Qurbanlı), həm də sifət düzəldən şəkilçidir (savadlı adam, ağıllı şagird). 5. –iş4 şəkilçisi. Bu şəkilçi ilə həm feldən fel (atışmaq, dartışmaq), həm də felfən isim düzəlir (görüş, döyüş).



 109 



 110 



6. –ıcı4 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm isim düzəldən (sağıcı, atıcı), həm də sifət düzəldən şəkilçidir (yuyucu toz, kəsici alət). 7. –a2 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm fel düzəldən (oyun-oynamaq, yaş- yaşamaq) şəkilçi, həm yonlük hal şəkilçisi (kəndə, dənizə), həm də felin arzu formasının şəkilçisidir (kaş gələ, gərək bilə) 8. –ıq4 şəkilçisi. Bu şəkilçi feldən isim (tapşırıq, bilik), feldən sifət (əzik kağız, sınıq şüşə) düzəltməklə yanaşı, I şəxsin cəminin şəxs sonluğu kimi də işlənir (razıyıq, alıriq). 9. –aq2 şəkilçisi. Bu şəkilçi ilə həm feldən isim (yataq, daraq), həm feldən sifət (qorxaq adam, ürkək ceyran) düzəldir, eyni zamanda felin əmr forması I şəxs cəminin sonluğudur (yazaq, deyək). 10. –qın4 şəkilçisi. Bu şəkilçi ilə həm feldən isim (yanğın, daşqın), həm də sifət düzəlir (yorğun adam, kəskin söz). 11. –ıb4 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm felin nəqli keçmişnin II və III şəxsinin şəkilçisi (sən yazıbsan, o yazıb), həm də feli bağlama şəkilçisi kimi işlənir (Məmməd dayanıb yola baxırdı). 12. –la2 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm fel düzəldən şəkilçi (işləmək, gözləmək), həm zərf düzəldən şəkilçi (ürəklə, cəsarətlə), həm də ilə qoşma və bağlayıcısının şəkilçiləşmiş –la2 variantı kimi işlənir ( Asiflə Həmid qardaşdır. Maşınla kəndə çıxa bilmədik). 13. –ir4 şəkilçisi. Bu şəkilçi təsirsiz feldən təsirli fel düzəldən şəkilçi olmaqla bərabər (itirmək, bitirmək), həm də indiki zaman şəkilçisidir (yazıram, yatırsan). 14. –dan2 şəkilçisi. Bu şəkilçi zərf düzəldən şəkilçi olmaqla yanaşı (hündürdən, çoxdan), həm də çıxışlıq hal şəkilçisidir (Ərdəbildən, yaylaqdan). 15. –mış4, -ası2, -malı2, -acaq2 şəkilçiləri. Bu şəkilçilər nəqli keşmiş (demişdir, görmüşəm), lazım forması (oxuyasıyam, gedəsisən), vacib forması (bilməlidir, işləməliyik), qəti gələcək zaman şəkilçiləri vəzifəsində işlənməklə bərabər (pozacaq, deyəcəksiniz), həm də feli sifət şəkilçiləridir (yazılmış məktub, çəkiləsi yol, deyilməli söz, bağlanılacaq müqavilə). 16.-dır4 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm isim və fellərdə III şəxsin təkində xəbər şəkilçisi (tələbədir, oxuyacaqdır), həm təsirsiz



feldən təsirli fel düzəldən şəkilçi (güldürmək, baxdırmaq), həm də felin icbar növünü yaradan şəkilçidir (sildirdi, çəkdirdi). 17. –il4 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm felin qayıdış (Gül açıldı. Əsgər döyüşə atıldı), həm məchu (Qapı açıldı. Güllə atıldı), həm də şəxssiz növün şəkilçisidir ( Kağızlara baxıldı. Məsələyə diqqətlə yanaşıldı). 18. –ar2 şəkilçisi. Bu şəkilçi həm feldən sifət düzəldən şəkilçi ( yanar od, axar su), həm də qeyri-gələcək zamanın şəkilçisidir (alaram, qalarsan, deyər). Şəkilçilər omonim olduqları kimi, sinonim və antonim də olurlar. -ıb4, -mış4 (o gəlibdir, o gəlmişdir); -bi, -sız4 -biədəb, ədəbsiz); -ıb4, -araq2 (görüb, görərək) və s. şəkilçilər sinonim şəkilçilər kimi, -lı4, -sız4 (duzlu, duzsuz) şəkilçiləri isə antonim şəkilçilər kimi işlənə bilirlər.



 111 



 112 



5. СЮЗЦН БАШЛАНЬЫЪ ФОРМАСЫ. Сюзцн башланьыъ формасы онун лексик мянасыны билдирян щиссясидир. Бцтцн сюзлярдя грамматик шякилчийя гядярки щисся башланьыъ формадыр. Мяс:йазмаг, йазы, йазычы, йазычылыг, йазычылыгдан вя с. Сюзляр бцтцн лцьятлярдя йалныз башланьыъ формада юз яксини тапыр. Исимлярин башланьыъ формасы онларын щеч бир грамматик шякилчиси олмайан адлыг щал формасына уйьун эялир. Мяс: эямичиликдян, дямирчинин, китабда, охуъулар вя с. Феллярин башланьыъ формасы онларын грамматик шякилчийя гядярки щиссясидир.–maq2 məsdər şəkilçisi qoşula bilən bütün fellər başlanğıc formada olurlar Мяс: эюзялляшир, башладылар, эюндярилди, salamlaşdılar, tikdirildi вя с. Гейд: Сюзлярин гурулушъа нювц, щансы нитг щиссясиня аид олмасы онларын башланьыъ формасына эюря мцяййян олунур. 6. MƏTN ANLAYIŞI. İnsanın yazısı və danışığı biri digəri ilə əlaqədar olan və bir ümumi fikri ifadə edən mətnlərdən ibarətdir. Hər yazının mətni olur. Ümumi məzmunu olan cümlələr toplusu mətn adlanır. Mətn həm şeir, həm də nəsr şəklində ola bilir. Məs:



Könlüm quşu qanad çalmaz sənsiz bir an, Azərbarcan, Xoş günlərin getmir müdam xəyalımdan, Azərbaycan! ..Övladların nə vaxtadək tərki-vətən olacaqdır, Əl-ələ ver, üsyan elə, oyan, oyan, Azərbaycan! Bəsdir fəraq odlarından kül ələndi başımıza, Dur ayağa, ya azad ol, ya tamam yan Azərbaycan! Şəhriyarın ürəyi də səninkitək yaralıdır, Azadlıqdır ona məlhəm, sənə dərman, Azərbaycan! ( M. Şəhriyar) ..Hər bir bəşər övladına vətəni ulu əcdadlarının əbədi yuxuya daldıqları torpaqdan, doğulduğu, boya-başa çatdığı eldən, elatdan başlanır. Vətən dar mənada ayaq tutub pərvəriş tapdığın el-oba, geniş anlamda millətin və dövlətin mənsub olduğu tarixi-coğrafi ərazidir.. ( İ. Qəribli) Həcminə görə həm kiçik, həm də böyük ola bilən mətn və onun məzmunu mövzu ilə əlaqədar olur və mövzunun açılışına xidmət edir. Mətnlər abzaslara ayrılır və hər abzas bir fikir bütövlüyünü bildirir. Mətnin abzaslara bölünməsi onun həm oxunması, həm də başa düşülməsini asanlaşdırır. СЮЗЦН ТЯРКИБИНЯ ЭЮРЯ ТЯЩЛИ



Биринъи сюздя сюзцн кюкц «ушаг»дыр. Грамматик мянасына эюря садя, цмуми, тяк, адлыг щалда олан исимдир. «Ушаг» башланьыъ формасына (бурада башланьыъ форма садя сюз, кюкдцр), –лар ъям шякилчиси, - имиз мянсубиййят вя - ин йийялик щал шякилчиси гошулмушдур. «Охuйурдулар» сюзц грамматик мянасына эюря садя, тясирли, тясдиг фелдир, мялум нювдядир. Сюзцн кюкц «оху» (маг) фелидир. «Й» битишдириъи самит, – ур индики заман шякилчиси, – ду фел шякилляринин щекайясини дцзялдян «иди»нин гысалашдылмыш, шякилчиляшмиш формасы, – лар ися ЫЫЫ шяхсин ъяминин шяхс сонлуьудур. Дцзялтмя сюзлярин тящлили заманы сюзцн щансы сюздян дцзялдийини, башланьыъ форма, лексик вя грамматик шякичилярин нювцнц мцяййянляшдирмяк лазымдыр. Бу заман башланьыъ форма дцзялтмя сюздцрся, онун неъя вя щансы сюздян ямяля эялмяси дя изащ олунмалыдыр. Нцмуня цчцн ики сюзц нязярдян кечиряк: əкинчиликдян, кяскинляшмишдир. Биринъи сюздя як (мяк) фелиндян - ин шякилчиси васитяси иля якин исми, якин исминдян якинчи, якинчи исминдян якинчилик исми дцзялмиш, сюзцн сонуна ися - дян чыхышлыг щал шякилчиси артырылмышдыр. Бу сюздя «якинчилик» сюзцн башланьыъ формасы, «як (мяк)» ися кюкцдцр. Сюзя цч лексик, бир грамматик шякилчи артырылмышдыр. Икинъи сюздя ися «кяс (мяк)» фелиндян «кяскин» сифяти, кяскин сифятиндян «кяскинляш (мяк)» фели düзялмишдир. – миш нягли кечмиш заманын шякилчиси, – дир ися ЫЫЫ шяхсин тякинин шяхс сонлуьудур. Бу sюздя, эюрцндцйц кими, яввялъя фелдян сифят, сонра ися йенидян сифятдян лексик шякилчи васитяси иля фел ямяля эялмишдир:



Sюзц тяркибиня эюря тящлил етмяк цчцн, щер шейдян яввял сюзц кюк, башланьыъ форма вя шякилчиляря дцзэцн айырмаг, онун щансы нитг щиссяси олдуьуну мцяййянляшдирмяк лазымдыр. Fonetik təhlildən fərqli olaraq tərkibə görə təhlil sözün yazılış formasına əsasən aparılır və burada söz hecalara yox, kök və şəkilçilərə ayrılaraq təlil olunur. Яэяр сюз садядирся вя тяркибиндя грамматик шякилчилярдян бири вя йа бир нечяси ишлянмишся, бу заман сюзцн лексик мянасы, щансы нитг щиссяляриня аид олмасы иля йанашы, шякилчилярин щяр биринин мянасы да мцяййянляшдирилмялидир. Мяс: ушагларымызын вя охуйурдулар сюзляриня диггят едяк.



Сюзцн тяркибиня эюря тящлили заманы шякилчиляр мцщцм ящямиййят кясб етдийиндян, бцтцн нитг щиссяляриня аид лексик вя граматик шякилчилярин, онларын омонимлийи вя синонимлийинин мцкямял шякилдя юйрянилмяси ваъиб вя зярури шяртлярдян биридир. Дярслийин мцвафиг бюлмяляриндя щяр нитг щиссясиня аид олан лексик вя грамматик шякилчиляр, онларын функсийалары, охшар вя фяргли ъящятляри эениш шякилдя шярщ олундуьундан, бурада ялавя изаща ещтийаъ эюрмцрцк. Йухарыда дейилянляря ясасланараг бир нечя сюзц тящлил едяк: Эцлдандакыларын – сюзцн кюкц «эцл» исмидир. – дан шякилчиси иля ъансыз яшйа билдирян «эцлдан» исми, «эцлдан» исминдян



 113 



 114 



«эцлдандакы» сифяти дцзялмишдир. – лар ъям шякилчиси, - ıн ися йийялик щал шякилчисидир. Бивяфалыгдан – сюзцн кюкц «вяфа» исмидир. Дилимизя башга диллярдян (фарс дилиндян) кечмиш, бир ъцр йазылан вя сюзцн яввялиня артырылан би – шякилчисинин кюмяйи иля «бивяфа» сифяти, «бивяфа» сифятиндян ися – лыг шякилчиси артырмагла «бивяфалыг» исми ямяля эялмишдир. Сюзцн сонуна артырылан –дан ися чыхышлыг щал шякичисидир.



3.“Hamərdliyiniz” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)



Мейданчадакылар – мейдан (исим) – ча (исиmдян исим дцзялдян шякилчи; - дакы (исiмдян сифят дцзялдян шякилчи); - лар (ъям,



sxeminə uyğundur? 4.Hansı sözlər 1.dəftərçənin 2.gəmiçilik 3.evimizdəki 4.yazıçı 5.dumanlıqda A) 1,2 B) 2,4 C) 2,3 D) 4,5 E) 1,5



йахуд кямиййят шякилчиси):Ядябиййатчылардан – Ядяб (исим); - иййат (исим дцзялдян бир ъцр йазылан алынма шякилчи); - ъы (исимдян исим дцзялдян шякилчи); лар (ъям шякилчиси); - дан (чыхышлыг щал шякилчиси): Сюзцн башланьыъ формасы – ядябиййатчы. Тапшырыг: Верилян сюзляри сюзцн тяркибиня эюря тящлил един: йарагландыг, билдиркилярдян, йорьунлуг, севинъяк, тяряфдашларымыз, лагейдъясиня, аьартыдан, санъыланмышдыг, дяйишдирилмяди, кяскинляшмямишдир. Гейд: Тяркибя эюря тящлил заманы сюзцн башланьыъ формасынын алтындан дцз хятт (____), сюз кюкцнцн цстцндян дцз ) чякилир, лексик (сюздцзялдиъи) шякилчилярин цстцндя хятт ( ), граматик (сюздяйишдириъи) шякилчилярин цстцндя ися цчбуъаг ( йарымдаиря ( ) ишаряляри гойулур.



C) E)



D)



5. “Çəkdirilməlidir” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 6. “Salamlaşdı ” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) C) A) D) E) 7. “Əkinçilikdən” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 8. “Bivəfalıqdan” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1.“Baxdırtdıq” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? A) B) C) D) E)



sxemi verilmiş sözlərdən hansına 9. uyğundur? A) biçinçilərin B) soyğunçuluğun C) düzüldülər D) yoldaşlardandır E) üzümçülərimiz



2. “Sözləşirdik” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A)



10. “Çəkdirilməlidir” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur?



 115 



 116 



A) C) E)



18. “Yerləşdirildi” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) C) A) D) E)



B) D)



11. “Azğınlaşdı” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)



19. “Yaraqlıların” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)



sxeminə uyğu sözü göstərin? 12. A) görüşdəkilər B) tanışlığımızin C) yaxınlaşmamalıdır D) yandırılmamışdır E) axtarışlarımız



20. “Nadürüstlükdən” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)



13. “Göyərtilikdə” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 14. “Dilləndiriləcəkdir” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 15. “Təpəlikdəyik” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) D) C) E) 16. “Yataqxanadadır” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 17. “Baxışdilar” sözünün tərkibinə görə təhlili hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E)  117 



НИТГ ЩИССЯЛЯРИ 1. НИТГ ЩИССЯЛЯРИ. Сюзляр грамматик мяналарына эюря мцяййян груплара, йяни нитг щиссяляриня айрылыр. Nitq hissələri dildə sözlərin bölgülərindən biridir. Азярбайъан дилиндя 11 (он бир) нитг щиссяси вар. Бунлар цч гисмя бюлцнцр: 1) Ясас нитг щиссяляри. Ясас нитг щиссяляри мцстягил лексик мянайа малик олуб, мцяййян яшйаны, яламяти, мигдары, щярякяти вя с. билдирир, суала ъаваб верир, шякилчи гябул едир, ъцмлядя бу вя йа диэяр ъцмля цзвц йериндя ишлянир. Азярбайъан дилиндя алты ясас нитг щиссяси вар: исим, сифят, сай, явязлик, фел, зярф. 2) Кюмякчи нитг щиссяляри. Кюмякчи нитг щиссяляри мцстягил лексик мянайа малик олмур, щеч бир суала ъаваб вермир, щеч бир ъцмля цзвц йериндя ишлянмир, йалныз грамматик мяна дашыйыр. Бунларын сайы дюрддцр: гошма, баьлайыъы, ядат, модал сюзляр. 3) Хцсуси нитг щиссяси. Дилимиздя нида адлы бир хцсуси нитг щиссяси вар ки, о, йалныз щисс-щяйяъан билдирир. Leksik, yəni lüğəvi mənası olan sözlər nitqimizin əsasını təşkil edir. Biz həmin sözlərlə cümlə qurur, fikrimizi ifadə edirik.  118 



1. Яшйаларын адларыны билдирян, ким? ня? вя бязян дя щара? суалларындан бириня ъаваб олан нитг щиссясиня исим дейилир. Əşya bildirmək ismin qrammatik mənasıdır. “Яшйа” дедикдя бцтцн варлыглар нязярдя тутулур. Adi söz kimi “əşya” sözünün mənası məhduddur və ancaq cansız varlıqların bir qisminə əşya deyilir. Məsələn, ev əşyaları: radio, xalça, döşəkçə, sandıq və s. Digər əşyalar: balta, qələm, kağız, mismar, taxta və s. Bu mənada canlı varlıqlara, xüsusən insanlara, mücərrəd varlıqlara əşya deyilmir. Diqqət edirsinizsə, metronun son stansiyalarında sərnişinlərə müraciətlə deyilir: “Əşyalarınızı götürməyi unutmayın!” Burada sərnişinlərin yanındakı uşaqlar deyil, əllərindəki olan şeylər nəzərdə tutyulur. Qrammatik termin kimi “əşya” sözü geniş məzmun və mənaya malikdir. Varlığı olan, varlıq kimi təsəvvür edilən, kim?, nə?, bəzən də hara? suallarından birinə cavab olan bütün anlayışlara əşya deyilir. Məs: adam, uşaq, kənd, çay, məhəbbət, duyğu, bulud, meşə, balıq və s. Варлыглар ися ики ъцр олур: эюзля эюрцнмяси, əllə toxunulması мцмкцн олан конкрет варлыглар(даш, су, чюряк, гялям, ев, машын, meşə вя с.) вя gözlə görünməsi, əllə toxunulması mümkün olmayan мцъярряд варлыглар(хяйал, йуху, фикир, тарих, елм вя с.)



- Инсан билдирян исимляр ким? (ата, ушаг, Яли, баъым, мцяллим вя с.), ъансыз varlıqların adlarını (dəftər, daş, dəmir, qayıq və s.), canlı varlıqların-heyvanların adlarını (quş, kəklik, dələ, pələng və s.), zaman adlarını (ay, fəsil, il, həftə və s.), mücərrəd anlayışları (məhəbbət, yaxşılıq, sevgi, duyğu və s) билдирян исимляр ня?, мякан, йер билдирян исимляр ися щара? (Бакы, кянд, дяниз вя с.) суалына ъаваб верир. Исимляр ъцмлядя, ясасян, мцбтяда, xəbər, тамамлыг və xitab, бязян дя диэяр ъцмля цзвləri (təyin və zərflik) йериндя ишляня билир və deməli, məqamından asılı olaraq isim cümlədə bütün cümlə üzvləri yerində işlənə bilir. Mübtəda vəzifəısində: Çəmənlər göz oxşayırdı. Müəllim onu xeyli təriflədi. Quzu anasına tərəf dartındı və s. Xəbər rolunda: O, çalışqan şagirddir. Mən tələbəyəm. Bu, dediyim kitabdır və s. Tamamlıq yerində: Məktubu Jaləyə çatdırdılar. Hüseyn bacısını kəndə aparmışdı.Təhsilə qayğı lazımdır və s. Təyin vəzifəsində: Dəmir qapı şiddətlə döyüldü. Mühəndis Mübariz hamının sevimlisi idi. Yun şal Zeynəbin xoşuna gəlmədi və s. Zərflik yerində: Azadı şəhərə göndərdilər. İlham göbələkləri meşədən yığmışdı.Vüsalə bağçada oynayırdı və s. Xitab rolunda: Lalə, səni təbrik edirəm. Elnarə, atan evdədirmi? Buz saçını darayaram, Savalan! və s. Tək və cəmlik ( quş-quşlar ), ümumi və xüsusilik ( kənd, Mulalan ), mənsubiyyətə və şəxsə dəyişmə (mənim anam, sənin vətənin, onun arzusu, bizim məqsədimiz, sizin qardaşınız, onların babası(babaları); mən müəlliməm, cən həkimsən, o mühəndisdir, biz tələbəyik, siz şagirdsiniz, onlar məktəblidir(lər)), hallanmaq ( dəniz, dənizin, dənizə, dənizi, dənizdə, dənizdən ) bir nitq hissəsi olaraq ismin əsas xüsusiyyətləridir. İsimlərə qoşularaq onların formasını dəyişən cəm, mənsubiyyət, hal və səxs şəkilçiləri qrammatik şəkilçilərdir. Şəxs şəkilçiləri həm də xəbərlik şəkilçiləri hesab olunur. Qrammatik şəkilçilərin isimlərə qoşulması aşağıdakı kimidir.İsmə əvvəl cəm (buna bəzən kəmiyyət şəkilçisi də deyilir ),



 119 



 120 



Lüğəvi mənası olmayan, yəni köməkçi nitq hissələri nitqdə köməkçi vasitələr kimi iştirak edir, fikrin ifadəsinə yardımçı olur. Qeyd: Bəzi orta məktəb dərsliklərində nitq hissələrini sözlərin lüğəvi mənaya malik olub-olmamasına uyğun olaraq iki yerə bölürlər: a) Müstəqil lüğəvi (leksik) mənaya malik olanlar əsas nitq hissələri; b) Müstəqil lüğəvi (leksik) mənası olmayanlar – köməkçi nitq hissələri. Bu bölgüyə görə nida da köməkçi nitq hissələri sırasına aid edilir və qeyd olunur ki, Azərbaycan dilində beş köməkçi nitq hissəsi var: qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida.



ИСИМ



sonra mənsubiyyət, sonra hal, ən axırda isə xəbərlik şəkilçiləri qoşulur. Məs: ata-lar-ımız-in-dır, el-lər-imiz-dən-dir və s. 2. ИСМИН ГУРЛУШЪА НЮВЛЯРИ. Исимлярин гурулушъа цч нювц олур: садя, дцзялтмя вя мцряккяб исимляр. Leksik yolla yaranan isimlər sadə ( tala, meşə, güzəm, xama, abır, sərkar, tut, saç, bilərzik və s.), morfoloji yolla əmələ gələn isimlər düzəltmə (gəmiçi, güldan, yaxşçılıq, sevinc və s.), sintaktik yolla əmələ gələn isimlər mürəkkəb (ağacdələn, istiot, yorğan-döşək, toyuq-cücə vəs.) isimlər hesab olunur. 1. СADƏ İSİMLƏR. Садя, yəni leksik yolla yaranan исимляр йалныз бир кюкдян, йахуд кюк вя грамматiк шякилчидян ибарят олур. Sadə isimlərin qrammatik şəkilçilər qəbul edərək formaca dəyişməsi onların quruluşuna təsir etmir. Мяс: даш, дашын, дашда, ев, чюряк, чай, су, мяктяб, məktəbdən, uşaq, uşaqlar, uşaqlarımız, şagird, şagirddir, tələbəyəm вя с. 2. ДÜZƏLTMƏ İSİMLƏR. Сюз кюкляриня лексик (cюздцзялдиъи) шякилчиляр артырмагла, yəni morfoloji yolla йаранан исимляр дцзялтмя исимляр адланыр. Мясялян: эями-эями+чи,сянятсянят+кар, йахшы-йахшы+лыг вя с. Дилимиздя ян чох исимлярин юзляриндян вя феллярдян дцзялтмя исимляр ямяля эялир. Buna görə də isim düzəldən şəkilçilər də iki qrupa ayrılır: 1.İsimdən isim düzəldən şəkilçilər (fel olmayan bütün nitq hissələrindən, yəni adlardan isim düzəldən şəkilçilər də bu cərgəyə daxil edilir); 2. Feldən isim düzəldən şəkilçilər. 1. Исимдян дцзялян дцзялтмя исимляр. Исимдян исим дцзялтмяк цчцн, ясасян, ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур: 1. –чы4. Бу шякилчилярля пешя, сянят, мяшьяля вя с. мяналары ифадя едян исимляр дцзялир. Мяс: ямяк-ямякчи, дяниз-дянизчи, кюмяккюмякчи, дил-дилчи, гуллуг-гуллугчу, qapı-qapıçıçı вя с. 2. –лыг, -лик, -луг, -лцк. Бу шякилчилярля кейфиййят, вязифя, йер, яшйа ады вя с. ифадя едян исимляр дцзялир. Мяс: рящбяр-рящбярлик, даш-дашлыг, эюз-эюзлцк, дярзи-дярзилик, гощум-гощумлуг вя с. Гейд: Бу шякилчиляр башга нитг щиссяляриндян də (сифят, сай вя явязлик, zərf ) исим дцзялдирляр. Мяс: зяриф-зярифлик, аьыр-аьырлыг,  121 



эюзял-эюзяллик, аз-азлыг, бир-бирлик, мян-мянлик, yaxın-yaxınlıq, uzaq-uzaqlıq вя с. 3. –ча2. Бу шякилчиляр васитясиля кичилтмя мяналы исимляр ямяля эялир. Мяс: дяфтяр-дяфтярчя, мейдан-мейданча, баь-баьча вя с. 4. -ъыг4, -ъыьаз4. Бу шякилчилярля кичилтмя вя язизлямя мязмунлу исимляр йараныр. Мяс: ев-евъик, ев-евъийяз, эюз-эюзъцк, гуш -гушъуьаз, дахма-дахмаъыг вя с. 5. –лы4. Бу шякилчиляр йер мцнасибяти, фамилийа, нясил, сащиблик вя с. мязмунлу исимляри йарадыр. Мяс: кянд-кяндли, ат-атлы, Султан -Султанлы, севэи-севэили вя с. 6. –даш. Бу шякилчи иля щямряйлик вя иштирак билдирян исимляр дцзялир. Мяс: йол-йолдаш, сирр-сирдаш, ямяк-ямякдаш, мясляк-мяслякдаш вя с. 7. –дар. Бу шякилчи васитясиля исимлярдян пешя, ягидя, вязиййят билдирян исим дцзялир. Мяс: ямяк-ямякдар, ев-евдар, мал-малдар, щава-щавадар вя с. 8.-кеш. Бу шякилчи иля пешя вя яламят мязмуну ифадя едян исимляр дцзялир. Мяс: зящмят-зящмяткеш, daban-dabankeş, маламалакеш вя с. 9. –ıстан4(-stan). Бу шякилчидян йер, юлкя билдирян исимляр дцзялтмяк цчцн истифадя олунур. Мяс: даь-Даьыстан, эцръцЭцръцстан, яфган -Яфганыстан вя с. Гейд: Дилимиздя нисбятян аз ишлянян –иййят (щаким-щакимиййят, шяхс-шяхсиййят), -иййат (ядяб-ядябиййат, кяшф-кяшфиййат), -ат2 (мялум-мялумат, мцщаъир-мцщаъирят), -иййя (нязяр-нязяриййя, фярз-фярзиййя), -и, -ви (Гцдс-Гцдси, Эянъя-Эянъяви), -изм (МарксМарксизм, материал-материализм), -ист (реал-реалист, идеал-идеалист) шякилчиляри дя исимдян исим дцзялдя билирляр. Bunlardan başqa zadə (Məmməd-Məmmədzadə, Murad-Muradzadə), -şünas (dildilşünas, ədəbiyyat- ədəbiyyatşünas), -xana (kitab-kitabxana, toytoyxana), -laq (yay-yaylaq, qış-qışlaq), -ov (-ova) (Əli-Əliyev, Kərim-Kərimova), -sal (qum-qumsal), -a, -ə (qoz-qaza, küp-küpə), lov (oxlov) şəkilçiləri ilə də isimlərdən isim düzəlir. 2. Фелдян дцзялян düzəltmə исимляр. Фелдян дцзялян исимляр, ясасян, ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля йараныр. 1. –ыш4. Бу шякилчи васитясиля щал-вязиййят, щярякят билдирян исимляр ямяля эялир. Мяс: бах-бахыш, эör-эörüш, эюстяр-эюстяриш, йаша-йашайыш, йаь-йаьыш, чаьыр-чаьырыш вя с.  122 



2. –аг2, -г, -к. Бу шякилчиляр васитясиля феллярдян мцхтялиф мяналы, ясасян, яшйа ады билдирян исимляр йараныр. Мяс: йат-йатаг, чюк-чюкяк, дюшя-дюшяк, дара-дараг, яля-яляк вя с. 3. –ыг, -ик, -уг, -цк, -г. Бу шякилчилярля йер, бюлэц, билик, баъарыг билдирян исимляр ямяля эялир. Мяс: тапшыр-тапшырыг, мин-миник, бил-билик, гору-горуг, бур-буруг, бюл-бюлцк вя с. 4. –ым4. Бу шякилчиляр щадися, юлчц, баъарыг билдирян исимляр йарадыр. Мяс: йыь-йыьым, бич-бичим, бюл-бюлцм, юл-юлцм вя с. 5. –ты4. Бу шякилчилярля щадися, яшйа, яламят вя с. адлары билдирян исимляр ямяля эялир. Мяс: баьыр-баьырты, гарал-гаралты, эюйяр-эюйярти, туллан-тулланты вя с. 6. –гы, -гу, -ьы, -ьу, -кц, -ки, -эи, эц. Бу шякилчилярля алят, вязиййят вя мцъярряд мяфщумлары билдирян исимляр дцзялир. Мяс: чал-чальы, бюл-бюлэц, сяп-сяпэи, сор-сорьу, сев-севэи, дуйдуйьу вя с. 7. –гын, -ьын, -гун, -ьун, -кин, -эин, -эцн, кцн. Бу шякилчилярля щадися вя вязиййят билдирян исимляр йараныр. Мяс: бас-басгын, гыргырьын, йан-йаньын, даш-дашгын, уч-учгун, coş-coşqun вя с. 8. –ы4. Бу шякилчи васитясиля юлчц, хасиййят билдирян исимляр йараныр. Мяс: юлч-юлчц, горх-горху, sanc-sancı, йаз-йазы вя с. 9. –ыъы4. Бу шякилчиляр пешя, сянят вя с. билдирян исимляр ямяля эятирирляр. Мяс: сат-сатыъы, бил-билиъи, гур-гуруъу, ат-атыъы, йырт-йыртыъы, сцр-сцрцъц вя с. Гейд: Бунлардан башга нисбятян аз ишлянян –ар2 (ач-ачар, йет-йетяр), -ъаг, - ъяк (йеллян-йеллянъяк), -ма2 (дол-долма, вурушвурушма), -ын, -ин (сяп-сяпин, як-якин, эял-эялин), -ид, -цд (кеч-кечид, юй-юйцд), -ынъ, -инъ, -цнъ (гах-гахынъ, сев-севинъ), -аъаг, яъяк (чап-чапаъаг, эял-эяляъяк), -ъя (дцшцн-дцшцнъя, яйлян-яйлянъя), -эяъ (сцз-сцзэяъ, цз-цзэяъ), -ыр (эял-эялир (газанъ)), -ыъ (айырайрыъ), -ынты4 (газ-газынты, яз-язинти), -gə (süpür-süpürgə, bölgə), -c (qazanc) шякилчиляри дя феллярдян мцхтялиф мяна ифадя едян исимляр дцзялдирляр. Йадда сахлайын: Фелдян исим дцзялдян –ьы, -ьу,-эи, -эц, ьын, -ьун, -эин, -эцн шякилчиляри сону ъинэилтили самитля битян фелляря (чал-чальы, дур-дурьу, сяр-сярэи, йор-йорьун, йан-йаньын вя с.), -гы, -гу, -ки, -кц, -гын, -гун, -кын, -кцн шякилчиляри ися сону самитля битян фелляря артырылыр (ас-асгы, сяп-сяпки, сцрт-сцрткц, сеч-сечки, басбасгын, кцс-кцскцн вя с.).  123 



-стан шякилчиси сону саитля битян исимляря артырылдыгда бир ъцр йазылыр (Эцръц-стан, Гобу-стан вя с.) Бу шякилчи самитля битян исимляря гошулдугда ащянэ ганунуна уйьун олараг шякилчинин яввялиня ы, и, у, ц саитляриндян бири артырылыр və dörd cür yazılır. Мяс: кянд-истан, Монгол-устан, Болгар-ыстан, Кцрд-цстан вя с. 3. МÜRƏKKƏB İSİMLƏRİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ VƏ YAZILIŞI. Мцряккяб исимляр iki, bəzən də üç sözün birləşməsindən, ясасян, ашаьыдакы йолларла ямяля эялир вя гейд олунан шякилlərдя йазылыр. 1. Мцхтялиф мяналы ики və ya daha çox söz бирляшяряк йени мяна билдирян мцряккяб исим ямяля эятирир. Бу йолла йаранан исимляр бир вурьу алтында тяляффцз олунараг битишик йазылыр. Bu cür isimlərdə iki hal müşahidə olunur:1) Heç bir köməkçi vasitə olmadan sözlər birləşərək mürəkkəb isim əmələ gətirir. Мяс: ağ+dam=Ağdam, isti+ot=istiot, arpa+çay=Arpaçay, ağac+dələn=ağacdələn, əl+üz+ yuyan=əlüzyuyan və s. 2) Mürəkkəb ismin ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili olur.Məs: кяклик+оту=кякликоту, dəvə+dabanı=dəvədabanı, айаг+габы=айаггабы,keçi+saqqalı=keşisaqqalı,dəvə+dəlləyi=dəvə dəlləyi,dil+otu=dilotu,quş+üzümü=quşüzümü və s. 2. Мцряккяб исимлярин башга бир гисми йахын мяналы, йахуд антоним сюзлярин бирляшмясиндян ямяля эялир. Бу ъцр исимляр бир вурьу алтында тяляффцз олунур вя дефисля йазылыр. Мяс: дяфтяр-китаб, йорьан-дюшяк, оьул-ушаг, дост-таныш, исти-сойуг, дяря-тяпя вя с. 3. Тяряфляриндян бири айрылыгда ишлянмяйян вя айрылыгда щеч бир мяна вермяйян сюзлярин иштиракы иля дя мцряккяб исимляр ямяля эялир вя бу ъцр исимляр дефисля йазылыр. Мяс: ушаг-мушаг, аьаъ-уьаъ, адам-мадам, тящяр-тющцр вя с. 4. Тякрар олунан ики фелин арасына «ща» вя «а» битишдириъиляри артырмаг васитясиля дя мцряккяб исимляр ямяля эялир вя бу исимляр битишик йазылыр. Мяс: эялщаэял, тутщатут, гачагач, басабас вя с. Гейд: Аьа, бяй, ханым, шащ, сейид типли сюзляр мцряккяб исмин тяркиб щиссяси олдугда гошулдуьу сюзля бир вурьу алтында дейиляряк она битишик йазылыр. Мяс: Аьахан, Мирщясян, Балабяй, Ханымэцл, Шащрза, Сейидяли вя с. Щямин сюзляр лягяб, титул, рцтбя билдирдикдя, йахуд щюрмят мянасында ишляндикдя мцряккяб сюзцн тяркиб щиссяси олмур вя айры йазылыр. Мяс: Шащ Аббас, Сейид Язим, Щаъы Мустафа, Мцслцм бяй вя с.  124 



Дилимиздя бязян еля сюзляря тясадцф олунур ки, онлар тарихян ики сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялсяляр дя, щазырда онлары тяряфляря парчаламаг мцмкцн олмадыьындан беля сюзляр садя сюз щесаб олунур. Мяс: бюйцрткян, bilərzik və s. Mürəkkəb isimlər də sadə və düzəltmə isimlər kimi bir söz (bir leksik vahid) olduğuna görə bir vurğuya malik olur. 4. ЦМУМИ ВЯ ХЦСУСИ ИСИМЛЯР. Ейниъинсли бцтцн варлыг вя щадисялярин цмуми адларыны билдирян исимляр цмуми исимляр адланыр. Мяс: ев, китаб, адам, даь, су, чай, дяниз, кянд, балыг, байрам, йай, пайыз, кцляк вя с. Ümumi isimlərin baş hərfləri cümlənin əvvəli ( Kitablar səliqə ilə rəfə düzülmüşdü; Anamı təbrik etdim və s.), şeir misralarının başlanğıc sözünün ilk hərfi ( İmtahan məclisi qurulmuşdu, Zalda skamyalar düzülmüşdü; Könlümün sevgili məhbubu mənim, Vətənuimdir, bətənimdir, vətənim və s.), mürəkkəb adların tərkibinə daxil olan sözlərin bəzi baş hərfləri ( Bu il Əli Hovruz bayramına qədər gəlib çıxmadı; Dünən Mədəniyyət Hazirliyində bu məsələ ilə bağlı yığıncaq keçirildi və s.) istisna olmaqla bir qayda olaraq kiçik hərflə yazılır. Айры-айры шяхслярин вя йа тяк олмасы иля фярглянян диэяр варлыгларын адларыны билдирян исимляря хцсуси исимляр дейилир. Хцсуси исимляря ашаьыдакылар аиддир: 1. Шяхслярин ад вя фамилийалары (сойадлары). Мяс: Мяммяд, Щясян, Сянубяр, Фатма, Мурадзадя, Щаъыбяйли, Султанлы, Гулийев, Няби, Ъаббарлы вя с. 2. Ъоьрафи вя астрономик адлар. Мяс: Лянкяран, Тябриз, Эцняш, Марс, Гафгаз, Савалан, Аьдаш вя с. 3. Гязет, журнал, бядии ясяр, эями, ресторан вя с. верилян адлар. Мяс: «Азадлыг» (гязет), «Pərvanə» (бядии ясяр, роман), «Короьлу» (опера), «Азярбайъан» (эями), «Йасямян» (кафе, ресторан) вя с. 4. Щейванлара верилян хцсуси адлар. Мяс: Гырат, Алаэюз, Топлан, Эцмцш, Пялянэ вя с. Хцсуси исимляр ъцмлядяки йериндян асылы олмайараг бюйцк щярфля йазылыр. Гязет, бядии ясяр, эями, кафе вя с. верилян хцсуси адлар дырнаг ишаряси иля, галанлары ися дырнагсыз йазылыр. Мяс: «Сяfиlляр»  125 



(роман), «Азярбайъан» (гязет), «Эцлнаря» (кафе), Гıрaт, Савалан, Гошгар, Рза вя с. Бязян цмуми исимляр хцсуси исмя, бязян дя хцсуси исимляр цмуми исимляря чевриля билир. Мяс: севинъ, камал, дурна сюзляри цмуми исимлярдир. Бу сюзляр инсан ады билдиряндя хцсуси исмя чеврилир вя бюйцк щярфля йазылыр (Севинъ, Камал, Дурна). Рентэен, Бадамлы сюзляри ися яслиндя хцсуси исимдир. Рентэен алман алиминин ады, Бадамлы ися Naxçıvanda гясябядир. Бу сюзляр (рентэен – тибби ъищаз, бадамлы – минерал су) бязян ъцмля дахилиндя ифадя етдийи мязмуна уйьун олараг цмуми исмя чеврилир вя кичик щярфлярля йазылыр. Гейд: Вятян сюзц цмуми исимдир, лакин юлкя ады явязиндя ишляняндя бюйцк щярфля йазылыр. Мяс: Бизим цчцн Вятян (йяни Азярбайъан) щяр шейдян мцгяддясдир. Эцняш, Йер, Ай сюзляри астрономик вя ъоьрафи мяналарда ишляняркян бюйцк щярфлярля, галан бцтцн башга щалларда ися кичик щярфля йазылыр. Məs: Səma cismlərundən ən böyüyü Günəşdir. Öz oxu ətrafında fırlanan Yer altı qitədən ibarətdir. Kosmik gəmi Ayın səthinə enduruldi (xüsusi). Dağların arxasından boylanan günəşin şəfəqi yolçularda bir canlanma əmələ gətirdi. Bu yerin çox gözəl təbiəti var. Anasından ayın əvvəllərində məktub almışdı(ümumi) və s. 5. ТЯК ВЯ ЪЯМ ИСИМЛЯР. Исимляр тяк вя ъям олурлар. Ümumi isimlərin adlandırdığı əşyaların çoxluğunu bildirmək həmin isimlərə cəm şəkilçisi əlavə etməklə onlar cəmləndirilir və cəmlənmək, əsasən, ümumi isimlərə aiddir. Ümumi iсимляр ъямдя ишляняркян –лар2 шякилчисини гябул едир. Мяс: kitab (тяк) – kitabлар (ъям), даь (тяк) – даьлар (ъям), şagird(tək) – şagirdlər(cəm) вя с. Ümumi isimlər kimi xüsusi isimlər də cəmlənə bilir və cəmlənəndə də ilk hərfi böyük yazılır. Məs: Nizamilər, Füzulilər, Vaqiflər və s. -lar,-lər şəkilçiləri adətən məşhur şəxslərin, tarixiliyi ilə seçilən ədəbi obrazların adına əlavə olunur. Bu həm müsbət (Bu məmləkət Babəklərin diyarıdır), həm də mənfi (Kəsiləcək quduz başı Andraniklərin) mənada ola bilir.  126 



–лар2 шякилчиси ики вя йа икидян артыг олан чохлуьу билдирир. Яшйанын конкрет мигдарыны билдирмяк цчцн исмин яввялиня мцяййян мигдар сайы артырылыр. Мяс: беш дяфтяр, ики йцз адам вя с. Беля щалларда исимляр ъям шякилчиси гябул етмир («цч баъы», «ики китаб» йазылдыьы вя дейилдийи щалда, «цч баъылар», «ики китаблар» йазмаг вя демяк олмаз). Ümumi isimlərlə xüsusi isimlərin cəmlənməsi arasında forma cəhətdən fərq olmasa da, məna cəhətdən fərqlənirlər. Məsələn: “Yazıçılar” deyəndə bir neçə yazıçı və ya yazıçıların hamısını nəzərdə tutulursa, “Nizamilər” deyəndə bir neçə Nizami Gəncəvi yox, Nizami kimi, Nizamiyə oxşar şairlər nəzərdə tutulur. Дилимиздя еля исимляр вар ки, онлар heç bir köməkçi qrammatik vasitələr olmadan мянаъа топлулуг билдирирляр və belə isimlərə toplu isimlər deyilir. Мяс: ъамаат – чохлу адам, халг – юлкянин ящалиси, сцрц – чохлу гойун-гузу вя с. Беля сюзляр топлу исимляр адланырлар. Cəm isimlərdən fərqli olaraq, topluluq, çoxluq məzmunu



toplu isimlərin öz daxilində olur. Məs: atlar-ilxı, insanlarcamaat və s. -lar2 şəkilçisi qəbul etmiş isimlər qrammatik cəhətdən cəmlənmiş isimlər olsalar da, topluluq bildirən isimlər cəm isimlər deyil. Bəzi toplu isimlər -lar2 şəkilçisi qəbul edərək cəmlənə bilir. Məs: ordu-ordular, sürü-sürülər, naxır-naxırlar, xalq-xalqlar və s. Топлу исимляр ъцмлядя мцбтяда йериндя ишляняндя хябяр ъям шякилчиси гябул етмир. Мяс: Халг айаьа галхды. Сцрц юрцшдян гайытды (“Xалг айаьа галхдылар. Sцрц юрцшдян гайытдылар” йазмаг вя демяк олмаз). ŞƏXSƏ 6. ИСМИН МЯНСУБИЙЙЯТЯ VƏ ЭЮРЯ ДЯЙИШМЯСИ. Яшйанын щансы шяхся мянсублуьуну (аидлийини) билдирян грамматик шякилчиляря мянсубиййят шякилчиляри дейилир. İsimlər mənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edərək şəxslərlə şəxslər arasında (mənim anam, sənin qardaşın, onun atası), şəxslərlə əşyalar arasında (bizim evimiz, sizin kitabınız, onların dəftərləri), əşyalarla əşyaların özləri arasında (dənizin sahili,  127 



ağacın budağı, kəndin yolu) mənsubiyyət bildirir. Мянсубиййят шякилчиляри ашаьыдакылардыр: Тяк Ъям (бизим) -ымыз4, -мыз4 (мян) – ым4, -м II (сян) – ын4, -н (сизин) – ыныз4, -ныз4 4 (онларын) – ы4, -сы4, -лары2 III (о) – ы , -сы I, II шяхсляря аид мянсубиййят шякилчиляри гябул едян исимляр яшйанын, ясасян, инсана, III шяхся аид мянсубиййят шякилчисини гябул едян исимляр ися яшйанын щям инсана, щям дя башга яшйалара мянсублуьуну ифадя едир. Мянсубиййят шякилчиляри бцтцн щалларда юзцндян яввял эялян вя йийялик щалда ишлянян явязлик, isim вя йа исимляşən sözlərlə баьлы олур. Мяс: мяним китаб-ым, гузу-м бизим китаб-ымыз, гузу-муз сянин китаб-ын, гузу-н сизин китаб-ыныз, гузу-нуз онун китаб-ы,гузу-су онларын китаб-ы(лары), гузу-су(лары) Dildə bəzən mənsubiyyət kateqoriyasında olan sahib şəxsi bildirən əvəzliklər, bəzən də mənsubiyyət şəkilçiləri ixtisar oluna bilər. Məs: Kəndimiz gözəldir. Uşağınız oxuyurmu? Bizim kənd(imiz) gözəldir. Sizin uşaq(ınız) oxuyurmu? və s. Göründüyü kimi, ilk iki cümlədə şəxs əvəzlikləri, sonuncu cümlələrdə isə mənsubiyyət şəkilçiləri ixtisar edilmişdir. Исимляр дя фелляр кими, шяхся эюря дяйишя билир. Мяс: шаэирдям, шаэирд-ик, шаэирд-сян, шаэирд-синиз, шаэирд-дир, шаэирд-дирляр вя с. İsimlərin xəbərlik kateqoriyası şəxsə görə dəyişməsi zamanı meydana çıxır və ismin xəbər rolunda çıxış etməsi üçün ona müvafiq şəxs sonluğu, yəni xəbərlik şəkilçisi artırılır. Xəbərlik kateqoriyasında olan ismin sintaktik vəzifəsi ismi xəbər olmaqdır. Məs: Mən məktəbli-yəm. Sən qapıçı-san. O, şəhərli-dir. Biz döyüşçü-yük. Siz qohum-sunuz. Onlar tələbə-dir və s. İsimlərdə mənsubiyyət kateqoriyasında olan şəxslər ismin yiyəlik halına düşdüyü halda (mənim evim, sənin kitabın, onun qələmi, bizim kəndimiz, sizin dayınız, onların fikri və s.), xəxərlik kateqoriyasında olan şəxs əvəzlikləri morfoloji əlamət, yəni şəkilçi qəbul etmir ( mən müəlliməm, sən mühəndissən, o həkimdir, biz zəhmətkeşik, siz müstəntiqsiniz, onlar mqhafizəçidirlər və s.)  128 



İsimlərdə xəbərlik kateqoriyasının inkarı “deyil” sözünün köməyi ilə yaranır. Məs: Mən kitaçxanaxı deyiləm. Sən yaxşı adam deyilsən. O, yxşı oyunçu deyil və s. Исимлярдя щям мянсубиййят, щям дя шяхс шякилчиляри шяхсля баьлыдыр, лакин йухарыдакы мисаллардан эюрцндцйц кими, бунлар бир-бириндян ясаслы шякилдя фярглянирляр. -ım4 mənsubiyyət şəkilçisi feldən isim düzəldən –ım4 şəkilçisi ilə(mənim vətənim, mənim qızım; yığım, uçurum və s.), –in4 yiyəlik hal şəkilçisi əmr şəklinin şəxs sonluğu, feldən isim düzəldən şəkilçilərlə(sənin kitabın, sənin evin; Əlinin, İlhamın; yazın, düzün; əkin, biçin və s.), -ı4 şəkilçisi isə isim, sifət, fel düzəldən –ı4 şəkilçisi və təsirik halın şəkilçiləri ilə (onun evi, onun qələmi; yazı, sürü; tarixi, elmi; bərki(mək), turşu(maq); Məmmədi, Aytəni və s.) omonimdir. 7. БЯЗИ АЛЫНМА СЮЗЛЯРИН МЯНСУБИЙЙЯТЯ ЭЮРЯ ДЯЙИШМЯСИ. Дилимиздя саитля битян бир нечя алынма сюз вар ки, онларын гябул етдикляри мянсубиййят шякилчиляри диэяр сюзляря артырылан мянсубиййят шякилчиляриндян бир гядяр фярглянир. Щямин сюзляр бунлардыр: тале, мювге, мяншя, мянафе, мянбя. Бу сюзлярдя мянсубиййят шякилчисинин яввялиндя «й» битишдириъи самити ишлянир. Мяс: мянафе-й-им мяншя-й-им мяншя-й-ин мянафе-й-ин мянафе-й-и мяншя-й-и мянафе-й-имиз мяншя-й-имиз мянафе-й-иниз мяншя-й-иниз мянафе-й-и (мянафе-ляри) мяншя-й-и (мяншя-ляри) вя с. 8. ИСМИН ЩАЛЛАНМАСЫ. Исимляр ъцмлядя башга сюзлярля ялагяйя эиряркян мцяййян грамматик шякилчиляр гябул едяряк дяйиширляр. Bu dəyişmə cümlədə sözlərin əlaqəsini təmin edir. Исмин беля дяйишмясиня исмин щалланмасы дейилир. Исмин алты щалы вар вя щямин щаллар суаллара эюря мцяййянляшир. 1) Адлыг щал. Бу щалда олан исимляр яшйанын адыны билдирир, xüsusi hal шякилчиси олмур, ким? ня? щара? суалларындан бириня  129 



ъаваб олур. Əşyanın başqa əşya bə ya hərəkətlə münasibəti bu halla ifadə oluna bilmir. Бцтцн лцьятлярдя исимляр адлыг щалда (башланьыъ формада) верилир. Мяс: дямир, дямирчи, дямирчилик, ев, евъик, даш, даь, даьлыг, йазы, йазычы, йазычылыг вя с. Исимляр адлыг щалда ъям, мянсубиййят və xəbərlik шякилчиляри иля дя ишляня билир. Мяс: баъы (башланьыъ формада); баъылар (ъям шякилчиси иля); баъым (мянсубиййят шякилчиси иля); баъыларым (ъям вя мянсубиййят шякилчиси иля), bacımdır(mənsubiyyət və xəbərlik səkilçisi ilə) və s. Adlıq halda olan isimlər cümlədə mübtəda, xəbər, təyin və xitab rolunda çıxış edir. Məs: Adil dərsi danışdı. Həsən ağıllı



oğlandır. Yun getməlisən və s.



şal



islanmışdı. Qafar, sabah



rayona



2) Исмин йийялик щалы. Исмин йийялик щалы сащиблик, аидлик, йийялик мяналарыны билдирир. Йийялик щалда ишлянян исим ъцмлядя юзцндян сонракы башга sözlərlə əlaqəyə girir, даща доьрусу, мянсубиййят шякилчили исим, yaxud mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş digər sözlərдян асылы олур. Мяс: аьаъ-ын (йийялик щал) йарпаь-ы (мянсубиййят шякилчили исим), гапы-нын аьз-ы, йол-ун кянар-ы, Адил-ин китаб-ы, сян-ин дяфтяр-ин, биз-им ев-имиз вя с. Yiyəlik halda olan isim xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək ayrılıqda cümlədə yalnız xəbər rolunda çıxış edə bilir. Məs: Bu kitab Əlinindir. “Xosrov və Şirin” poeması Nizaminindir və s. Mənsubiyyət şəkilçili sözlə əlaqəyə girərək tərkib əmələ gətirmiş yiyəlik hallı söz qoşulduğu söz və ya sözlərlə birgə bütün cümlə üzvləri yerində işlənə bilir. Məs: Kəndin həkimi cavan oğlan idi(mübtəda). Cavan oğlan kəndin həkimidir(xənər). Kəndin həkiminə müracət etmək lazımdır(tamamlıq). Kənd həkimi Cəfər ağıllı adamdır(təyin). Məmməd yolun qırağında durmuşdu(zərflik). Йийялик щалын ики формасы вар: а) Мцяййянлик билдирян йийялик щал. Бу щалда исимляр –ын4 (4 нын ) шякилчисини гябул едир вя кимин? няйин? щаранын? суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: Мяммядин (кимин?), дяфтярин (няйин?), Бакынын (щаранын?) və s. б) Гейри-мцяййянlик билдирян йийялик щал. Бу щалда олан исимляр шякилчисиз олур вя ня? суалына ъаваб олур. Мяс: аьаъ (ня?)  130 



йарпаьы, дямир (ня?) гырыьы, гонаг (ня?) отаьы, чобан (ня?) тцтяйи вя с. Гейри-мцяййянлик билдирян йийялик щалда олан исми щал шякилчисини (-ын4, -нын4) артырмагла мцяййянлик билдирян йийялик щала чевирмяк олур. Мяс: машын тякяри – машынын тякяри, кянд йолу – кяндин йолу вя с. Bəzən qeyri-müəyyən halda olan ismi(sözü) müəyyən yiyəlik hallı sözə çevirmək olmur və buna ehtiyac da duyulmur. Məs: Xəzər dənizi, Xəzinə qayası (Xəzərin dənizi, Xəzinənin qayasi demək və yazmaq olmaz) və s. Гейд: Самитля битян исимляр йийялик щалда –ын4, саитля битян исимляр ися -нын4 шякилчиси гябул едир. Икинъи шякилдяки «н» самити ики самит арасында ишлянян битишдириъи самитдир. -ын4 йийялик щал шякилчиси икинъи шяхсин тякинин мянсубиййят шякилчиси иля ононимдир. Мясялян, дяфтярин ъилди, ашыьын сазы (йийялик щал); сянин дяфтярин, сянин сазын (мянсубиййят). 3) Исмин йюнлцк щалы. Йюнлцк щал щярякятин йюнцмцнц, истигамятини вя йа сон нюгтясини билдирир. Исимляр йюнлцк щалда самитля битян сюз кюкляриндя –а2, саитля битянлярдя ися –йа2 («й» битишдириъи самитдир) шякилчисини гябул едир, кимя?, нийя?, щарайа? sуалларындан бириня ъаваб олур. Мяс. Мурада (кимя?), гузуйа (няйя?), кяндя (щарайа?) вя с. Гейд: Сону а, я ачыг саитляри иля битян исимляр йюнлцк щалда ишляняркян тяляффцз заманы щямин саитляр ащянэя уйьун олараг гапалы саитлярдян (ы, и, у, ц) бириня кечир. Мяс: дяряйя-(дярийя), Шушайа-(Шушуйа), кюлэяйя-(кюлэцйя), торбайа-(торбыйа) вя с. Yönlük halda olan isimlər cümlədə xəbər, tamamlıq və zərflik rolunda çıxış edir. Məs: Yolumuz Təbrizədir. Əhməd Murada dünənki hadisə barədə məlumat verdi. Qulu meşəyə getdi və s. Yönlük hal şəkilçisi olan –a2 felin arzu şəklinin şəkilçisi ilə (ataya, vətənə; kaş yaza, gərək oxuya və s.) omonimdir. 4) Исмин тясирлик щалы. Тясирлик щал щярякятин обйектини, йяни щярякятин щяр щансы бир яшйа цзяриндя иъра олундуьуну билдирир. Йийялик щал кими, тясирлик щалын да ики формасы вар: а) Мцяййянлик билдирян тясирлик щал. Бу щалда олан исим мцяййянлик билдиряркян самитля битян исимлярдя – ы4, саитля битян исимлярдя ися – ны4 (şəkilçinin tərkibindəki “n”” bitişdirici



samitdir) шякилчисини гябул едир, кими? няйи? бязян дя щараны? суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: китабы (няйи?), Ъейщуну (кими?), Бакыны (щараны?) вя с. б) Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щал. Исим тясирлик щалда гейри-мцяййянлик билдирдикдя шякилчисиз ишлянир вя анъаг ня? sуалына ъаваб олур. Мяс: Маьазадан китаб (ня?) алдым. Машын сярнишин (ня?) дашыйыр вя с. İsmin təsirlik halında olan söz, əsasən, cümlənin vasitəsiz tamamlığı rolunda çıxış edir. Məs: Məktubu sahibinə çatdırdım. Sabir Həsəni çox gözlətmədi. Anası ona qələm almışdı və s. Təsirlik halda olan isim mübtəda, xəbər, təyin, zərflik rolunda çıxış edə bilmir. Гейд: Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалда олан исимлярля адлыг щалда və qeyri-müəyyən yiyəlik halda олан исимляри фяргляндирмяк цчцн ашаьыдакылары йадда сахламаг лазымдыр: а) Тясирлик щалда гейри-мцяййянлик билдирян исми мцяййянлик билдирян исим кими дя ишлятмяк олур. Мяс: Кяндя йол (ня?) чякдиляр – Кяндя йолу (няйи?) чякдиляр. б) Тясирлик щалда гейри-мцяййянлик билдирян исми ъцмлядя фелдян узаглашдырдыгда ону шякилчисиз ишлятмяк мцмкцн олмур. Мяс: Футболчулар гапыйа топ (ня?) вурдулар – Футболчулар топу (няйи?) гапыйа вурдулар. ъ) Тясирлик щалда гейри-мцяййянлик билдирян исмин яввялиня о, бу явязликляриндян бири артырылдыгда щямин исим мцтляг шякилчи гябул етмяли олур. Мяс: Щясян китаб (ня?) алды – Щясян бу китабы (няйи?) алды. Təsirlik halın şəkilçisi üçüncü şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi (kitabı oxumaq- təsirlik hal; onun kitabı- mənsubiyyət), feldən isim düzəldən şəkilçi (yaz+i- isim düzəldən şəkilçi; yazı+ni yazmaq-təsirlik hal) ilə omonimdir. 5) Исмин йерлик щалы. Исмин йерлик щалы яшйанын вя йа щярякятин йерини, yaxud hərəkətin və əşyanın obyektini билдирир, да2 шякилчиси иля дцзялир вя кимдя? нядя? щарада? суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: анада (кимдя?), каьызда (нядя?), дяниздя (щарада?) вя с. -da2 yerlik hal şəkilçisi zərf düzəldən –da2 şəkilçisi ilə (kitabda, dağda; yayda(nə vaxt?), qışda(nə zaman?)) omonimdir.



 131 



 132 



Yerlik halda olan isimlər cümlədə xəbər, tamamlıq və zərflik vəzifəsində işlənə bilir. Məs: Qardaşım şəhərdədir. Sonada maraqlı bir kitab var idi. Nənəm kənddə yaşayır və s. 6) Исмин çыхышлыг щалы. Исмин чыхышлыг щалы щярякятин чыхыш нюгтясини, башланьыъ йерини билдирир, -дан2 шякилчиси иля дцзялир, кимдян? нядян? щарадан? суалларындан бириня ъаваб олур. Чыхышлыг щал мянасына эюря йюнлцк щалын яксини ифадя едир. Сону н, м самитляри иля битян сюзлярдян сонра чыхышлыг щал шякилчиси (-нан2) шяклиндя тяляффцз олунур. Мяс: достумдан (достумнан), сяпиндян (сяпиннян) вя с. Çıxıçlıq halda olan isimlər cümlədə xəbər, tamamlıq və zərflik rolunda çıxış edir. Məs: Gələn qonaq Ərdəbildəndir.Dünən dostumdan məktub almışam. İtən qoyunların beşi meçədən tapıldı və s. -dan2 çıxışlıq hal şəkilçisi zərf yaradan –dan2 şəkilçisi ilə(kitabdan, Təbrizdən; ucadan(necə?), bərkdən(nə cür?)) omonimdir. 9. ИСИМЛЯРИН ЩАЛЛАНМАСЫНА АИД МИСАЛЛАР А. гялям дцйц кяпяняк гонаг Й. гялямин дцйцнцн кяпяняйин гонаьын Йюн. Гялямя дцйцйя кяпяняйя гонаьа Т. гялями дцйцнц кяпяняйи гонаь Йер. Гялямдя дцйцдя кяпянякдя гонагда Ч. Гялямдян дцйцдян кяпянякдян гонагдан Гейд: Сону «г» вя «к» самитляри иля битян чохщеъалы ясл Азярбайъан сюзляри щалланаркян йийялик, йюнлцк вя тясирлик щалларда г-ь, к-й явязлянмясиндян «Фонетика» бящсиндя мялумат вердийимиздян, бурада тякрара ещтийаъ эюрмядик. 10. БЯЗИ ИКИЩЕЪАЛЫ ИСИМЛЯРДЯ СОН САИТИН ДЦШМЯСИ. Дилимизин лцьят тяркибиндя еля икищеъалы сюзляр вар ки, онлара саитля башланан шякилчиляр артырылдыгда сюз кюкцнцн сон саити дцшцр. Мяс: исим –исм-ин, исм-и, исм-я вя с. Беля сюзляр дилимиздя чох аздыр. Бунлар, ясасян, ашаьыдакылардан ибарятдир. 1. Исим, гисим, ъисим, нясил, фясил, шякил, фикир, ятир, сябир, сяфир, гядир, юмцр, синиф, ейиб, зещин, изин кими яряб-фарс мяншяли сюзляр.  133 



2. Бейин, чийин, аьыл, гарын, алын, оьул, бурун, аьыз, бойун кими ясасян ясл Азярбайъан сюзляри. Яряб-фарс мяншяли йухарыдакы сюзляря щям щал, щям дя мянсубиййят шякилчиляри артырдыгда сюзцн кюкцндяки сон саит дцшцр. Мяс: юмцр, юмрцн, юмря, юмрц, юмрцн; шякил, шяклин, шякля, шякли, шяклим вя с. Ясл Азярбайъан сюзляриня йалныз мянсубиййят шякилчиси артырдыгда кюклярин сон саити дцшцр. Бу сюзляр саитля башланан щал шякилчиляри гябул етдикдя сюз кюкляри дяйишмяз галыр. Мяс: Щал шякилчиси иля Бейин-ин гурулушу Бойун-ун архасы Чийин-ин язяляси



Мянсубиййят шякилчиси иля Ушаьын бейн-и Сянин бойн-ун Онун чийн-и



ИSMİN MORFOLOJİ TƏHLİLİ QAYDASI 1. Сюзцн щансы нитг щиссясиндян ямяля эялмяси, суалы 2. Башланьыъ формасы 3. Гурулушъа нювц 4. Цмуми вя йа хцсуси олмасы 5. Щалы, мянсубиййят шякилчиси (яэяр варса), тяк вя йа ъям олмасı. Numunə: O, elmə müəllimlikdən gəlmişdi. Elmə- sadə ,ümumi, tək, yönlük halda olub nəyə? sualına cavab olan isimdir. “Elm” başlanğıc formadır və bu söz cümlədə tamamlıq rolundadır. Müəllimlikdən- isimdən əmələ gəlmiş düzəltmə isimdir, çıxışlıq haldadır, nədən? sualına cavab olur. “Müəllimlik” başlanğıc formadır. Ümumidir, təkdir və cümlədə tamamlıq vəzifəsində işlənmişdir.



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Biri ümumi qrammatik mənasına görə ad bildirmir: A) mehrab B) xəzinə C) yüksəliş D) sevimli E) məktəbli  134 



2. Cəm şəkilçisi qəbul etməyən ismi göstərin: A) sürü B) naxır C) ilxı D) camaat E) xalq



12. Biri cəhvdir: A) Ümumi isimlər eynicinsli varlıqların adlarını bildirir. B) Tək olması ilə fərqlənən əşya adları xüsusı isimlər hesab olunur. C) Ümumi isimlərdən xüsusı, xüsusi isimlərdən də ümumi isim yarana bilir. D) Mürəkkəb adlar xüsusi isimlərin bir növüdür. E) Coğrafi və astronomik adlar xüsusi isimlər cərgəsinə daxildir.



3. lnsan bildirən cadə isim hansıdır? A) vətəndaş B) yoldaş C) sirdaş D) yurddaş E) qardaş 4. Hansı toplu isim deyil? A) dəstə B) alay C) sünbül D) millət E) ordu 5. Cumlədəki isimlərin neçəsi insan anlayışı bildirir? Əli məktəbin müəllimlərinə, şagirdlərinə və texniki işçilərinə atasının adından təşəkkür etdi. A) 1 2) 2 3) 3 4) 4 5) 5 6. Biri səhvdir: A) İsim ümumi qrammatik mənasına görə ad bildirir. B) Əşya dedikdə bütün varlıqlar nəzərdə tutulur. C) İsim bütün cümlə üzvləri yerində işlənə bilir. D) İsimlər şəxsə, kəmiyyətə və zamana görə dəyişir. E) Məkan bildirən isimlər hara? sualına cavab verır. 7. Şəkilçilərdən biri həm isimdən, həm də digər nitq hissələrindən isim düzəldə bilir: A) –çı4 B) –lıq4 C) –ça2 D) –lı4 E) –daş 8. Hansı isimdən düzəlmiş isim deyil? A) qulluqçu B) qohumluq C) zəriflik D) gözlük E) əməkdaşlıq 9. İsimlərdən neçəsi feldən düzəimişdir? Keçid, mühacirət, tapşırıq, yığım, azlıq, qırğın, sevinc, daraq, gözcük, ələk, ağırlıq A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 10. Biri mürəkkəb isim deyil: A) kəklikotu B) dost-tanış C) ağac-uğac D) tuthatut E) dalbadal 11. Ümumi isimlərin neçəsindən xüsusi isim yaratmaq olar? Nabat, qərənfil, katib, müğənni, kamal, şahin, səməni, bayram, çiçək, tarla, məktəbli, seçki A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9  135 



13. Doğru fikirləri seçin: 1. Ağa, bəy, şah, seyid kimi sözlər mürəkkəb ismin tərkib hissəsi olduqda qoşulduğu sözə bitişik yazılır. 2. Bütün toplu isimlər cəmlənə bilir. 3. Mürəkkəb isimlər cumlənin mürəkkəb üzvü rolunda çıxış edir. 4. İsimlər şəxsə görə dəyişir və şəxs sonluqları xəbərlik şəkilçiləri hesab olunur. 5. Adlıq halda olah isimlər cəm, mənsubiyyət və xəbərilk şəkilçiləri ilə işlənə bilir. A) 1, 3, 5 D) 3, 4, 5 C) 1, 4, 5 D) 2, 4, 5 E) 1, 2, 4 14. Cümlələrin birində “dəftər” sözü adlıq haldadır: A) Mağazadan dəftər aldım. B) O, dəftər cildinə diqqətlə baxırdı. C) Hüseyn dəftər və kitabını bacısından qoruyurdu. D) Bu, Leylanın dəftəridir. E) Rəşad dəftər, qələm və kitaba o qədər də maraq göstərmirdi. 15. Yiyəlik halda olan söz cümlənin hansı üzvü yerində işlənə bilir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 16. Göstərilənlərdən biri səhvdir: A) Mənsubiyyət şəkilçiləri ilə əşyanin hansı şəxsə mənsubluğu bildirilir. B) 1 və 2-ci şəxsə aid olan mənsubiyyət şəkilçiləri əşyanin insana mənsub olduğunu bildirir. C) 3-cü şəxsə aid olan mənsubiyyət şəkilçiləri əşyanın həm insana, həm də başqa əşyalara mənsubluğunu ifadə edir. D) Mənsubiyyət şəkilçiləri hal şəkilçilərindən sonra gəlir. E) Yiyəlik halla 2-ci şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçiləri omonimdir. 17. Hansı sözün mənsubiyyətə görə dəyişməsi fərqlidir? A) dərya B) nəticə C) mənşə D) əlaqə E) iradə  136 



18. İsmin hansı halında işlənən söz mənsubiyyət şəkilçili sözdən asılı olur? A) adlıq B) yuyəlik C) yönlük D) yerlik E) çıxişliq 19. İsmin hansı halında olan söz əkcərən 2-ci və 3-cü növ ismi birləşmələrin asılı tərəfi vəzifəsində çıxış edir? A) təsirlik B) yönlük C) yerlik D) çıxışlıq E) yiyəlik 20. İsmin hansı halında sonu açıq saitlərlə bitən sözlərə hal şəkilçisi qoşulduqda tələffüz zamanı açıq saitlər qapalı saitə çevrilir? A) yiyəlik B) yönlük C) təsirlik D) yerlik E) çixişlıq 21. İsmin hallarindan biri hərəkətin son nöqtəsini bildirir və mənasına görə çıxışlıq halın əksini təşkil edir: A) yerlik B) yiyəlik C) yönlük D) adlıq E) təsirlik 22. Hansı hal hərəkətin obyektini bildirir və əcasən, fellə əlaqədar olur? A) yiyəlik B) yönlük C) yerlik D) təsirlik E) çıxışlıq 23. Hansı sual adlıq, yiyəlik və təsirlik halın müştərək sualıdır? A) hara? B) kim? C) nə? D) nəyə? E) heç biri 24. Biri səhvdir: A) Yiyəlik və təsirlik halın müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirən iki forması vardır. B) Yerlik halda olan isim cumlədə xəbər, tamamlıq və zərflik yerində işlənə bilir. C) Çıxişlıq hal hərəkətin başlanğıc yerini bildirir və mənasına görə yönlük halın əksini təşkil edir. D) Yiyəlik halda olan isim fellə əlaqəyə girmir. E) Qeyri-müəyyən yiyəlik halda olan bütün sözləri müvafiq şəkilçilər artırmaqla müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək olur. 25. Verilmiş sözlərin neçəsinə yalnız mənsubiyyət şəkilçiləri qoşulduqda söz kökünün son saiti düşür? Nəsil, beyin, fəsil, qarın, ətir, boyun, ömür, çiyin, eyib, alın, qədir, burun, cisim, şəkil A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9 26. Hansı sözdə ikinci şəxsin cəminə aid mənsubiyyət şəkilçisi işlənmişdir?



A) şagirdsiniz B) oxudunuz C) ananız D) evdəsiniz E) yazdinız 27. Hansılar mücərrəd mənalı düzəltmə isimlərdir? A) dəftərçə, güldan, əməkdaş B) daşlıq, qoruq, yaylaq C) sevgi, pislik, dağlıq D) gözəllik, duyğu, qavrayış E) baxiş, daraq, ovçu 28. Konkret isimləri göstərin: A) duyğu, qaya B) sevgi, süpürgə C) qəm, məhəbbət D) bulaq, çəmən E) kədər, dəniz 29. Düzəltmə isimlərdən biri mənaca digərlərindən fərqlidir: A) gözəllik B) kişilik C) mərdlik D) meşəlik E) xoşbəxtlik 30. Nümunədə mənsubiyyət şəkilçili neçə söz vardır? Yazdığı şeirlər tələbə dostlarinin xoşuna gəlsə də, müəllimi ona yazılarını çap etdirməyi hələ də məsləhət bilmirdi. A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 31. Hümunədə neçə sözün yiyəlik halda olduğunu müəyyənləşdirin: Sənubərin atasının mağaza müdiri olan dostu çay qırağındakı mülkünü dəyər-dəyməzinə satmağa, kürəkəinin bopcunu verməyə, onu qonşu danlağından qutarmağa məcbup olmuşdu. A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 32. Hallanarkən ismin hansı hallarında bitişdirici samitlərdən istifadə olunur: A) adlıq, yiyəlik, yerlik B) yiyəlik, yönlük, təsirlik C) yiyəlik, yerlik, çıxışlıq D) yönlük, təsirlik, yerlik E) yiyəlik, yönlük, çıxışlıq 33. Sözlərdən biri isim deyil: A) ovçu B) daşqın C) yanğın



D) solğun



E) sancı



34. III şəxs cəminin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş söz hansı cərgədədir: A) Vəlinin papağı B) qonaqları qarşılamaq C) Qənbərin kitabı D) onların dəftərləri E) qoyunun balası 35. Sadə iisim hansıdır:



 137 



 138 



A) çıraq



B) görüş



C) dilək



D) ələk



E) daraq



36. –dan şəkilçisi ilə işlənmiş hansı söz isimdir: A) bərkdən B) qıraqdan C) dünəndən D) aşağıdan E) dəftərdən 37. məkan bildirən düzəltmə ismi göstərin: A) qohumluq B) dostluq C) sahildəki D) qumluq



E) bağdakı



38. Hansı söz birinci şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənmişdir: A) tələbəyəm B) gərək gedəm C) oxumalıyam D) çox şadam E) babam



47. “Çörək” sözü hansı cümlədə təsirlik haldadır? A) Önərin çörəyi daşdan çıxır. B) Ərşad çörək dükanında satıcıdır. C) Özgə çörəyi başa qaxınc olar. D) Buğda çörəyi şox ləzzətli idi. E) Anam təndirə çörək yapmışdı. 48. “Əhməd bizim şagirdimiz olsa da, Respublika birinciliyində rayonumuzu təmsil etmiş, yarışlarda iki qızıl medal qazanmışdı” cümləsində adlıq halda olan neçə isim vardır? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 49. İsimlərdən birinin yazılışı səhvdir: A) hədiyyə B) tövsiyə C) rəsmiyyət D)rəcmxət E) təhkiyyə



39. Saydan düzəlmiş mücərrəd mənalı ismi göstərin: A) beşlik B) yüzlük C) çoxluq D) onluq E) minlik



50. Hallanarkən neçə sözdə “q-ğ” və “k-y” əvəzlənməsi baş bermir? Türk, texnik, yarpaq, şəfəq, çiçək, mexanik, fabrik, qonaq, kürk, kəpək, rəfiq A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8



40. “Görünür, Türkiyə müharibə tərəfdarı deyil” cümləsində “müharibə” sözü ismin hansı halındadır? A) adlıq B) yiyəlik C) təsirlik D) yönlük E) yerlik 41. Hansı birləşmədə təsirlik halda olan söz vardır? A) tarixi hadisə B) elmi seminar C) vətən torpağı D) dərsi əzbərləmək E) kitabın cildi



СИФЯТ



42. Hansı halda işlənən söz cümlənin xəbəri ola bilmir? A) çıxışlıq B) yerlik C) təsirlik D) adlıq E) yönlük 43. Biri həm feldən isim, həm də feldən fel düzəldən şəkilçidir. B) –ma2 C) –ın4 D) –lan2 E) -ıl4 A) -çı4 44. Hansı isim feldən düzəlmişdir? A) yazıçı B) əkinçi C) vurğunluq



D) qaçqınlıq



E) yaraşıq



45. Nümunədəki sözlərin neçəsi təsirlik haldadır? Vahab Gərayı qələm, dəftər və kitab almaq üçün dükana, xalası oğlu Vüqarın yanına göndərdi. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 46. –lı şəkilçisi artırılmış sözlərdən biri isimdir. A) yağişlı B) fikirli C) qeyrətli D) məktəbli E) iradəli  139 



1. Цмуми грамматик мянасына эюря яшйанын яламятини və keyfiyyətini билдирян ясас нитг щиссясиня сифят дейилир. Сифят неъя? ня ъцр? щансы? суалларындан бириня ъаваб олур. Əşyanın gürünən cəhəti əlamət (qırmızı alma, ucaboy tələbə), duyğu üzvləri və təfəkkürlə hiss olunan cəhəti isə keyfiyyət hesab olunur (şirin alma, çalışqan tələbə). Сифят щямишя исмя аид олур, исимдян və ya isimləşmiş sözlərdən яввял эялир, ъцмлядя ян чох тяйин вя хябяр вязифясиндя ишлянир. Məs: Yaxşı adam əməlindən bilinər. Gülnar sarı almaları xoşlamadı və s. Сифят хябяр йериндя о заман чыхыш едир ки, исимдян яввял ишлядилмясин вя мцвафиг хябярлик шякилчилярини (эюзялям,  140 



эюзялсян, эюзялдир, эюзялик, эюзялсиниз вя с.) гябул етсин. Мисаллара диггят едяк. Mən bu gün lap yaxşıyam. Sən necə də yaraşıqlısan. Şəhla эюзялдир və s. Sifətlər əsl mənasında cümlədə adi təyinlər rolunda çıxış etdiyi halda, məcazi mənada bədii təyinlər kimi də işlənir və bu, ən çox özünü bədii üslubda, ədəbi əsərlərin dilində göstərir. Bu cür təyinlərə bədii təsvir vasitəsi kimi epitet deyilir. Məs:İnsana qanaddır şirin arzular.Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, İlahi!? Sifət substantivləşərək ismi əvəz etdikdə cümlədə mübtəda, tamamlıq və xitab rolunda çıxış edir. Məs: Qoca əlinin işarəsi ilə bizə yol göstərdi. Cavanlar həvəslə aşığı dinləyirdilər (mübtəda). Anası körpəni zorla ovundurdu. Qorxaqları bu işə qoşmağın mənası yoxdur (tamamlıq). Tənbəl, tənbəllik üzqaralığıdır. Qorxaq, elə bilmə ki, qaçmaqla canın qutardı (xitab)və s. Гейд: Биринъи нюв исми бирляшмялярдяки биринъи, йяни асылы тяряф исимля ифадя олундуьу щалда беля, ъцмлядя тяйин ролунда чыхыш едир вя бу сюзляр тящлил заманы неъя? ня ъцр? щансы? суалларына ъаваб олурлар. Бу типли сюзляри сифят саймаг олмаз. Бунлар исимдирляр və morfoloji təhlil zamanı bu cür sözlər isim kimi təhlil olunur. Мяс: гызыл цзцк, эцмцш гашыг, даш щасар вя с. Сифятляр рянэ (аь, гырмызы, гара, йашыл вя с.), дад (ширин, аъы, турш вя с.), щяъм və forma (ири, узун, эюдяк, yumru, incə, geniş, böyük, kiçik, enli вя с.), кейфиййят (чалышган, алиъянаб, гочаг вя с.), защири эюркям (нурани, гоъа, эянъ вя с.) билдирирляр. 2. СИФЯТИН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ. Дилимиздяки сифятляр гурулушъа цч гисмя айрылыр: садя, дцзялтмя, мцряккяб сифятляр. 1) Садя (ясли) сифятляр. Leksik yolla yaranıb bир кюкдян ибарят олан, сюздцзялдиъи шякилчинин иштирак етмядийи сифятляр садя сифятляр адланыр. Мяс: аь, турш, йахшы, пис, ням, йашыл вя с. Bütün sadə sifətlər əsl Azərbaycan sözləridir. 2) Дцзялтмя сифятляр. Айры-айры сюзлярин сонуна, bəzən də əvvəlinə лексик (сюздцзялдиъи) шякилчилярин артырылмасы иля, yəni morfoloji yolla дцзялян сифятляря дцзялтмя сифятляр дейилир. Дцзялтмя сифятляр, ясасян, исимлярин вя феллярин cонуна лексик шякилчиляр  141 



артырмагла йараныр. Буна эюря дя дцзялтмя сифятляр ики група айрылырлар: 1) исимдян дцзялян сифятляр; 2) фелдян дцзялян сифятляр. 1) Исимдян дцзялян сифятляр. Исимдян сифят дцзялтмяк цчцн, ясасян, ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур. 1. -лы4. Бу шякилчилярля кейфиййят, дад, хасиййят, яламят вя с. билдирян сифятляр йараныр. Мяс: аьыл-лы (адам), ирадя-ли (оьлан), дузлу (хюряк) вя с. 2. -сыз4. Бу шякилчи иля -лы4 шякилчисиндян йаранан сифятлярин мянфи мяна чаларыны ифадя едян сифятляр йараныр.Мяс: дад-сыз (хюряк), ирадя-сиз (оьлан) вя с. 3. -ъыл4. Бу шякилчиляр васитясиля баъарыг, хасиййят вя с. билдирян сифятляр ямяля эялир. Мяс: гощум-ъул (киши), юлцм-ъцл (йара), гонаг-ъыл (адам) вя с. 4. –дакы2. Бу шякилчилярин кюмяклийи иля кейфиййят, щал-вязиййят вя с. мяналары ифадя едян сифятляр йараныr. Bu şəkilçi ilə düzələn sifətlər bir qayda olaraq hansı? sualına cavab olur. Мяс: ев-дяки (адам), баь-дакы (аьаъ), дяниз-дяки (балыг) вя с. 5. -ы4 (-йы,-йи). Бу шякилчи иля ясасян, рянэ вя яламят билдирян сифятляр ямяля эялир. Mяс: палыд-ы (рянэ), эцмцш-ц (сач), армуд-у (cтякан), сцрмя-йи (папаг) вя с. 6. -и,-ви. Бу шякилчиляр нисбят вя аидиййят билдирян сифят дцзялдирляр. Мяс: тарих-и (щадися), ингилаб-и (фяалиййят), кцтляв-и (тядбир), tibb-i (arayış) вя с. Гейд: Дилимизя başqa dillərdən keçən, nisbətən аз ишлянян би-, na-, la-, anti-, a- sözönü, -baz, -keş, -pərəst və s. sözsonu şəkilçilərin köməyi ilə də isimlərdən düzəltmə sifətlər əmələ gəlir. Məs: би-ядяб (ушаг), на-хяляф (ювлад), ла-гейд (рящбяр), анти-фашист (коалисийа), a-normal (hal), кяляк-баз (ушаг), zəhmət-keş (adam), шющрят-пяряст (гадын) вя с. 2) Фелдян дцзялян сифятляр. Феллярдян сифят дцзялтмяк цчцн ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур. 1. -аьан, -яйян. Бу шякилчиляр васитясиля хасиййят билдирян сифятляр ямяля эялир. Мяс: кцс-яйян (ушаг), гач-аьан (ат) вя с. 2. -ган, -кян. Бу шякилчилярля хасиййят вя кейфиййят билдирян сифятляр йараныр. Мяс:чалыш-ган (тялябя), сцрцш-кян (йер) вя с. 3.-гын, -кин, -гун, -кцн, -ьын, -эин, -ьун, -эцн. Бу шякилчиляр кар вя ъинэилтили самитля битян фел кюкляриня артырылыр. Мяс: тут-гун  142 



(щава), ъош-гун (дяниз), кяс-кин (сюз) аз-ьын (дцшмян), йор-ьун (адам) вя с. 4. -ыъы4 (-йыъы4). Бу шякилчилярля вязифя, баъарыг, кейфиййят вя с. билдирян сифятляр дцзялир. Мяс: ал-ыъы (гуш), йу-йуъу (тоз), кеч-иъи (байраг), гур-уъу (адам) вя с. 5. –aq, -ək. Bu şəkilçilərlə əsasən keyfiyyət bildirən sifətlər əmələ gəlir. Məs: qorxaq (adam), ürkək (at) və s. 6. –ar, -ər. Bu şəkilçilərlə hal – vəziyyət və keyfiyyət bildirən sifələr yaranır. Məs: axar (su), ağlar (göz), gülər (üz) və s. 7. -ыг4 (-г,-к). Бу шякилчилярля, ясасян, щал-вязиййят вя кейфиййят билдирян дцзялтмя сифятляр йараныр. Мяс: сюк-цк (дивар), бюйц-к (гардаш), сойу-г (су), яз-ик (пул) вя с. 8. -ынъ4. Мяс: горх-унъ (иш), эцл-цнъ (щадися) вя с. 9. –ма4. Бу шякилчи иля щям феллярдян исим, щям дя сифят дцзялир. Мяс: вуруш-ма, дол-ма (исим), эял-мя (адам), щюр-мя (сач) – сифят вя с. 3) Мцряккяб сифятлярин ямяля эялмяси вя йазылышы. Мцряккяб, yəni sintaktik üsulla yaranan сифятляр ашаьыдакы йолларла ямяля эялир вя йазылыр. 1. Ики садя сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялиб битишик йазыланлар. Мяс: шириндил (ушаг), гарагаш (оьлан) вя с. 2. Биринъиси фелдян, икинъиси исимдян дцзялян ики дцзялтмя сифятин бирляшмяси иля ямяля эялиб битишик йазыланлар. Мяс: ачыггялбли (инсан), сойугганлы (ясэяр) вя с. 3. Бир садя, бир дцзялтмя сюзцн бирляшмяси иля йараныб битишик йазыланлар. Мяс: чохщеъалы (сюз), цчтелли (дурна) вя с. 4. Мянсубиййят шякилчили сюзцн иштиракы иля йараныб битишик йазыланлар. Мяс: факцлтялярарасы (йарыш), столцстц (ойун), canısulu (adam) вя с. 5. Садя вя дцзялтмя сифятлярин тякрары иля йараныб яламятин чохлуьуну билдирян вя дефисля йазыланлар. Мяс: сярин-сярин (сулар), дадлы-дадлы (мейвяляр) вя с. 6. Бири вя йа щяр икиси айрылыгда ишляня билмяйян сюзлярин бирляшмяси иля йараныб дефисля йазыланлар. Мяс: яйри-цйрц кцчяляр), кяля-кютцр (йол) вя с. 7. Йахын вя йа якс мяналы сюзлярин бирляшмясиндян



ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: баьлы-баьатлы (кянд), ирилихырдалы (евляр) вя с. Qeyd: Bütün sadə sifətlər əsl Azərbaycan sözləri olduğu halda, düzəltmə və mürəkkəb sifətlərin içərisində alınma – başqa dillərdən dilimizə keçən sözlərə də rast gəlirik. Məs: bivəfa (dost), ölkədaxili (məsələ), rayonlararası (müşavirə) nadürüst (insan), və s.



 143 



 144 



3. СИФЯТИН МЦГАЙИСЯ ДЯРЯЪЯЛЯРИ. Сифятин цч müqayisə дяряъяси вар: ади дяряъя, азалтма дяряъяси, чохалтма дяряъяси. Бунлар яшйанын яламятинин цч дяряъядя: нормал, нормадан аз вя нормадан чох олмасы иля баьлыдыр. Sifətlərin əksəriyyəti müqayisə dərəcələri üzrə dəyişə bilmir. Bunlar, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Düzəltmə sifətlər: yağlı, dadlı, uçuq, qorxaq və s. 2. Mürəkkəb sifətlər: enlikürək, ucaboy, şirindil və s. 3. Bir sıra sadə sifətlər:qalın,nazik, mehriban və s. Sifətlərin az bir qismi müqayisə dərəcələrinə görə dəyişir ki, bunlar, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Rəng bildirən sadə sifətlər: sarı,göy,qara,yaşıl və s. 2. Bəzi başqa sadə sifətlər: isti, şirin, yumru və s. 1. Ади дяряъя. Яламятин ади щалда олдуьуну билдирян дяряъяйя сифятин ади дяряъяси дейилир. Ади дяряъя диэяр дяряъяляр цчцн юлчцдцр. Азалтма вя чохалтма дяряъяляри бу дяряъянин ясасында мцяййянляшдирилир. Бу дяряъянин щеч бир хцсуси шякилчиси, morfoloji əlaməti йохдур. Мяс: гырмызы (алма), аь (каьыз) вя с. 2. Азалтма дяряъяси. Яламятин ади щалындан аз олдуьуну билдирян дяряъяйя сифятин азалтма дяряъяси дейилир. Bu dərəcəni yaratmaq üçün iki üsul var: a) morfoloji üsul; b) sintaktik üsul. Morfoloji üsulla azaltma дяряъяsiни дцзялтмяк цчцн ади дяряъядя олан бязи сифятлярин сонуна –ымтыл4, -раг2, -ымтраг, -мтраг, -сов, -ымсов, -цмсов və -şın шякилчиляриндян бири артырылыр. Мяс: аьым-тыл (каьыз), узун-сов (даш), йахшы-раг (иш), qara-şın (adam) вя с. Sintaktik üsulla aзалтма дяряъясини дцзялтмяк цчцн бязян ачыг вя ala sifətlərindən, az sayından, тящяр сюзündən дя истифадя олунур. Ачыг сюзц сифятин яввялиня артырылараг ондан сонра дефис (-) ишаряси гойулур. Мяс: ачыг-сары, ачыг-гырмызы вя с. Тящяр сюзц ися



сифятдян сонра ишлядилир və artırıldığı sözdən ayrı yazılır.. Мяс: гырмызы тящяр, сары тящяр вя с. Ala sözünün köməyi ilə yaranan azaltma dərəcəli sifətlər defislə yazılır. Məs: ala-göy, ala-çiy, ala-kal və s. Az sözünün köməyi ilə yaranan azaltma dərəcəli sifətlər də ayrı yazılır. Məs: az qara, az sarı və s. 3. Сифятин чохалтма дяряъяси. Яламятин ади щалдан чох олдуьуну билдирян дяряъяйя сифятин чохалтма дяряъяси дейилир. Azaltma dərəcəsində olduğu kimi, çoxaltma dərəcəsi də iki yolla yaranır: a) morfoloji yolla, b) sintaktik yolla. Morfoloji yolla çохалтма дяряъяси ашаьыдакы цсулларла дцзялир: 1) Ади дяряъядя олан сифятляря –ъа2 шякилчиси артырмагла. Бу заман сифятин лексик мянасы гцввятляндирилир. Мяс: зорба – зорбаъа (ит), кюрпя – кюрпяъя (ушаг) вя с. 2) Сифятин илк щеъасынын сон самити м, п, р, s самитляриндян бири иля явяз едилир вя ейни сифятин яввялиня артырылыр. Яэяр сифятин илк щеъасынын сонунда самит олмаса, саитля битян щямин щеъайа (ачыг щеъайа) бу самитлярдян бири ялавя едилир. Мяс: тямиз-тяртямиз (палтар), гырмызы-гыпгырмызы (алма), тязя-тяптязя (айаггабы), йашылйамйашыл (йарпаг), mavi-masmavi (səma) вя с. Sintaktik üsulla çoxaltma dərəcəsini yaratmaq üçün aди дяряъядя олан сифятлярин яввялиня даща, ян, çox, zil, лап, олдугъа ядатларындан бири, дцм щиссяъийи вя йа тцнд сюзц артырылыр. Бунлардан дцм битишик, тцнд дефисля, галанлары ися айры йазылыр. Мяс: дцмаь (парча), тцнд-гырмызы (алма), ян эюзял (китаб), даща мараглы (роман) zil qara (at) вя с. Sifətlərin təkrarı ilə də çoxaltma dərəcəsini yaratmaq olar. Məs: yaxşı-yaxşı (adamlar), gözəl-gözəl (qızlar) və s. Qeyd: Sifətin dərəcələrinin formalaşmasında iştirak edən şəkilçilər qrammatik şəkilçilər hesab olunurlar. Azaltma və ya çoxaltma dərəcini formalaşdıran ünsürlərin köməyi ilə yaranan sifətlər sadə sifətlərdir. Məs: açıq-gırmızı, yaşıl təhər, ən yaxşı, tünd-sarı və s. 4. СИФЯТИН ИСИМ КИМИ ИШЛЯНМЯСИ. Яламят билдирян сюз (сифят) ъцмлядя яшйа билдирян сюзц (исми) явяз едя билир, йяни иси 145 



мляшяряк ъцмлядя мцбтяда вя тамамлыг йериндя ишлянир. Беля сифятляря исимляшмиш (субстантивляшмиш) сифятляр дейилир. Сифятляр исимляшяндя исмин суалларына ъаваб олур. Мяс: 1) Гырмызы (ня?) гарадан (нядян?) даща йахшыдыр(mübtəda, tamamlıq). 2) Гоъа (ким?) зорла няфяс алырды (mübtəda). 3) Cavan, yolun harayadır? (xitab). Sifətin substantivləşməsi, yəni mətn daxilində ismi əvəz etməsi üçün əsas şərt ondan sonra əlaqədə olduğu, izah etdiyi ismin işlənməməsidir. Bu zaman sifət ismin xüsusiyyətlərini üzərinə götürərək isimləşir, ismə aid olan bütün şəkilçiləri qəbul edir, hallanır və mənsubiyytə görə dəyişir. Məs: Körpə (hansı?) uşaq hamının diqqətini cəlb etmişdi - Körpə (kim?) hamının diqqətini cəlb etmişdi. Gənc (hansı?) futbolçular ümidlərimizi doğrultdular - Gənclər (kim?) ümidlərimizi doğrultdular və s. Substantivləşmiş (isimləşmiş) sifətıər morfoloji təhlil zamanı isim deyil, sifət kimi götürülür və sifətə aid olan xüsusiyyətlər əsasında təhlil olunur. Məs: Qaralar yarışıda uğur qazana bilmədilər. Qaralar – sadə sifətdir, əlamət bildirir, adi dərəcədədir. Sintaktik vəzifəsinə görə mübtədadır. Substantivləşmiş sifətlər cümlədə mübtəda, tamamlıq və xitab rolunda çıxış edir. Əvvəlki səhifələrdə nümunələr verildiyindən təkrara ehtiyac görmürük. Substantivləşən sifətlər hallanır, mənsubiyyətə və şəxsə görə dəyişir. Məs: yaxşı, yaxşının, yaxşıya, yaxşını, yaxşıda, yaxşıdan; mən yaxşıyam, sən yaxşısan, o yaxşıdır; bizim gözəlimiz, sizin gözəlləriniz, onların gözəlləri və s. SİFƏTİN TƏHLİLİ QAYDASI 1. Цмуми грамматик мянасы вя суаллары qeyd olunur. 2. Гурулушъа нювц müəyyənləşdirilir. 3. Дяряъяси göstərilir. 4. Ялагядар олдуьу сюз tapılır. 5. Ъцмлядя ролу, sintaktik vəzifəsi göstərilir. Nümunə: Yamyaşıl ağaclar meşəyə gözəllik verirdi.  146 



Yamyaşıl - əlamət bildirir, necə?, nə cür?, hansı? suallarından birinə cavb olur, quruluşca sadədir, çoxaltma dərəcəsindədir və ağaclar sözü ilə əlaqədə olub onu izah etmişdir, cümlənin təyini vəzifəsində çıxış edir. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Əşyanın əlamət və keyfiyyətini hansı nitq hissəsi bildirir? A) say B) əvəzlik C) sifət D) zərf E) isim 2. Biri səhvdir: A) Sifət ismə, yaxud isim yerində işlənən sözlərə aid aid olaraq onları izah edir. B) Sifət, əsasən, aid olduğu sözdən əvvəl işlənir. C) Cumlədə ən çox təyin rolunda çıxış edir. D) Substantivləşir, substantivləşəndə də necə?, nə cür?, hansı? suallarından birinə cavab verir. E) Xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlənin xəbəri olur. 3. Sifət nə bildirir? Biri səhvdir: A) dad B) rəng C) həcm D) kəmiyyət E) keyfiyyət 4. Doğru olanları seçin: 1. Əlamət dedikdə zahiri, keyfiyyət dedikdə daxili cəhətlər nəzərdə tutulur. 2. Bütün sifətlər müqayisə dərəcələrinə görə dəyişə bilir. 3. Antonim sifətlərdən daha çox təzad yaratmaq üçün istifadə olunur. 4. Sifət cümlənin bütün üzvləri rolunda çıxış edə bilir. 5. Uzun, girdə, incə, yumru sözləri forma bildirən sifətdir. A) 2, 3, 5 B) 1, 4, 5 C) 1, 3, 5 D) 1, 2, 4 E) 2, 3, 4 5. “Sifətlər sintaktik təhlil zamanı əsl mənada adi təyin rolunda, məcazi mənada isə .............., ............ kimi işlənir” cümləsində nöqtələrin yerinə hansı sözlər yazılmalıdır? A) bədii təyin, metafora B) bədii təyin, epitet C) xəbər, simvol D) bədii təzad, ironiya E) sadə məcaz, metonimiya



A) –aq2, -ma2, -ıq4 B) –ma2, -ış4, -qan2 C) –qın4, -ıcı4, -ım4 E) –cıq4, -ıcı4, -qın4 D) –çı4, -aq2, -lı4 7. Səhv fikir hansı bənddədir? A) –lı4 şəkilçisi isimdən sifət düzəldir və -sız4 şəkilçisi ilə antonimdir. B) –bi isimdən sifət düzəldən bir cür yazılan şəkilçidir və -sız4 şəkilçisi ilə sinonimdir. C) –dakı2 şəkilçiləri ilə düzələn sifətlər həmişə hansı? sualına cavab olur. D) –ma2 həm feldən isim və sifət düzəldir, həm də inkar şəkilçisidir. E) Axar (su) və gülər (üz) sifətləri quruluşca sadədir. 8. Mürəkkəb sifətlərdən biri iki düzəltmə sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir: A) fakültələrarası B) əyri-üyrü C) çoxhecalı D) soyuqqanlı E) stolüstü 9. Hansı sifət müqayisə dərəcələri üzrə dəyişə bilməz? A) sınıq B) yumru C) boz D) dayaz E) arıq 10. Nitq hissələrindən birinin sintaktik vəzifəsi cümlədə, əsasən, təyin vəzifəsində çıxış etməkdir, lakin substantivləşdikdən sonra başqa cümlə üzvləri rolunda da çıxış edir. A) isim B) sifət C) əvəzlik D) fel E) zərf 11. Adi dərəcədə olan sifətləri göstərin: A) yaşıl, sarışin, ağ B) uzunsov, sapsarı, qəşəng D) qara, ağappaq, kiçik E) enli, duzlu, gömgöy



C) quru, bərk, göy



12. Hansı söz sifət deyil? A) sönük B) böyük C) soyuq D) bölük E) uçuq 13. Sözlərdən biri azaltma dərəcəsini yaratmaqda iştirak edir: A) tünd B) daha C) ən D) təhər E) lap 14. Biri sifət deyil: A) yorğun B) əzgin



C) coşqun



D) basqın E) kəckin



15. Hansı cərgədəki sözlər çoxaltma dərəcəsindədir? A) ucaboy, enlikürək B) beştelli, dadlı C) xırdaca, yupyumru



6. Feldən həm isim, həm də sifət duzəldən şəkilçilərin cərgəsini müəyyənləşdirin:  147 



 148 



D) qaraşın, soyuqqanlı E) kiçik, qarabuğdayı 16. Mürəkkəb sifətlərin biri mənsubiyyət şəkilçili sözün iştirakı ilə əmələ gəlməmişdir: A) alnıaçıq B) üzüağ C) qəlbitəmiz D) kəndarası E) ucaboylu 17. Hansı əlamət sifətə aid deyil? A) Əşyanln əlamət və keyfiyyətini bildirir. B) Cümlənin təyini və xəbəri vəzifəsində işlənir. C) Hallanır və mənsubiyyətə görə dəyişir. D) Müqayisə dərəcələri var. E) Substantivləşə bilir. 18. Cümlələrin birində sifət isimləşib: A) Yaxşı adam yaxşı əməl sahibi olar. B) Sərin meh əsirdi. C) Aramızda pislərə yer olmamalıdir. D) Kürən at soyuğun təsirindən tir-tir əsirdi. E) Vurağan cöngə naxırçının canını boğazına yığmışdı. 19. Biri ümumi qrammatik mənasına görə sifətin digər məna qrupundan fərqlidir: A) böyük B) kiçik C) geniş D) enli E) yumru



24. Şirin, turş, duzlu, yaxşi, çalışqan, ağıllı, enli, acı, gözəl, göyçək sözlərindən neçəsi keyfiyyət bildirir? A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 25. Birinci tərəfi sifət olan birləşmə hansıdır? A) taxta qapı B) dəmir çarpayı C) armudu stəkan D) qızıl balıq E) uçan quş 26. Birləşmələrin yalnız birinin birinci tərəfi sifətlə ifadə olunmuşdur: A) yazılmış məktub B) göndərdiyin adam C) oxuyan uşaq D) qaçağan at E) yeməli alma 27. Tərəflərinin hər ikisinin sifətlə formalaşdlğı birləşməni göstərin. A) körpənin yuxusu B) gözəllərin yaxşısı C) almanın qırmızısı D) oxuyanın böyüyü E) kəndin gözəli 28. Sifətə aid edilmiş sözlərdən biri yanlışdır: A) bənövşəyi B) arıq C) nəhəng D) küsən E) küsəyən 29. Biri feldən sifət düzəldən şəkilçidir: A) –lı4 B) –ı4 C)-ağan2 D) –cıl4 E) –dakı2 30. Zahiri əlamət bildirın sifət hansıdır? A) şirindil B) qəlbiyuxa C) ağzıbütöv D) sarışın E)şirin



20. Sadə sifəti göstərin: A) hündürboy B) tündməcaz C) qaragöz D) açıq-qırmızı E) gözütox 21. “ Körpəni ovunduran qoca xəfifcə gülümsündü” cümləsinin mübtədası nə ilə ifadə olunmuşdur? A) isim B) sifət C) feli sifət D) əvəzlik E) zərf 22. Sifət hansı cümlədə tamamlıq rolunda işlənmişdir? A) Qaçanı qovmaq namərdlikdir. B) Yaxşı oxuyanlara qayğı lazımdır. C) Şüşənin qürığı əlimi kəsdi. D) Böyüyə hörmət kiçiyin borcudur. E) Səbinə qaradinməz bir qız idi. 23. “Həsənin dediyinə görə gənc müəllim çox savadlıdır” cümləsində sifətlər hansı cümlə üzvü vəzifəsində işlənmişdir? A) zərflik, xəbər B) tamamlıq, təyin C) təyin, xəbər D) mübtəda, xəbər E) tamamlıq, xəbər  149 



САЙ 1. Цмуми грамматик мянасына эюря яшйанын мигдарыны вя йа сырасыны билдирян ясас нитг щиссясиня сай дейилир. Сай нечя? ня гядяр? вя йа нечянъи? суалларындан бириня ъаваб олур. Сай бир гайда олараг исимля баьлы олур, исимдян (яшйадан) və ya isimləşmiş sözlərdən яввял ишлянир. Мяс: беш дяфтяр, икинъи синиф, хейли адам, beş alanlar вя с. Сайлар ъцмлядя ян чох тяйин вязифясиндя ишлянир. Мяс: Мурад бешинъи синифдя охуйур. Тойа чохлу гонаг чаьырылмышды вя с. Say xəbərlik şəkilçilərini qəbul edərək cümlənin xəbəri vəzifəsində də işlənə bilir. Mənim qiymətim beşdir. Azad növbədə birincidir və s.  150 



3. САЙЫН МЯНА НЮВЛЯРИ. Сайын мянаъа ики нювц вар: мигдар сайлары, сыра сайлары. 1. Мигдар сайлары. Мигдар сайлары яшйанын мигдарыны билдирир, нечя? ня гядяр? суалларындан бириня ъаваб олур. Мигдар сайларынын ашаьыдакы нювляри вар:



а) Мцяййян мигдар сайлары. Мцяййян мигдар сайлары яшйанын конкрет мигдарыны билдирир, нечя? ня гядяр? суалларына ъаваб олур. Мяс: цч(нечя?) алма, йцз (ня гядяр?) гялям вя с. Bir sayından milyarda qədər sayların hamısı miqdar saylarıdır. Bu saylar həm hərflərlə (sözlərlə), həm də rəqəmlərlə yazılır. Məs: 5 – beş, 10 – on, 20 – iyirmi, 100 – yüz, 1 000 – min və s. Mürəkkəb tərkibi saylar (mürəkkəb say adları) sözlə yazılanda daha çox yer tutduğundan bu sayların yazılışında rəqəmlə yazılmağa daha çox üstünlük verilir. Məs: İki min beş. Üç sözdən ibarət olan bu sayda doqquz hərf var, ancaq həmin say dörd rəqəmlə yazılır – 2005 və s. Göründüyü kimi bu cür yazılış sayların yazılışını asanlaşdırmağa xidmət edir. Мцяййян мигдар сайларындан сонра эялян исим ъям шякилчиси гябул етмир. Мяс: 5 китаб, 10 гялям (5 китаблар, 10 гялямляр демяк вя йазмаг олмаз). Мцяййян мигдар сайлары иля исим арасында няфяр, баш, дяня, ядяд, ъцт, дяст, килограм, метр, литр кими бир чох сюзляр ишлянир ки, бу ъцр сюзляря нумератив сюзляр дейилир. Numerativ sözlər iki məqsədlə işlədilir: 1. Üslubi məqsəd daşıyır, ifadə tərzini dəyişdirir, ancaq heç bir kəmiyyət dəyişikliyi yaratmır. Məs: beş dəftər - beş dənə dəftər, üç qoyun - üç baş qoyun, iki adam - iki nəfər adam və s. 2. Kəmiyyət fərqi əmələ gətirir. Məs: bir qələm – bir cüt qələm, bir kostyum – bir dəst kostyum, bir inək – bir naxır inək və s. Numerativ kimi işlənən sözlərin özləri də iki cürdür: 1. Əsas vəzifəsi numerativ olan sözlər – dənə, nəfər, cüt, dəst. Məs: dörd dənə kitab, altı nəfər əsgər, iki cüt ayaqqabı, beş dəst yorğan – döşək və s. 2. Əsas vəzifəsi numerativ söz olmayan, lakin numerativ sözlər kimi işlənə bilən sözlər – kəlmə, sürü, damcı, ovuc, göz, baş və s. Məs: iki kəlmə söz, bir sürü qoyun, bir damcı dərman, beş ovuc torpaq, dörd göz otaq, on baş inək və s. - Няфяр сюзц анъаг инсан билдирян исимлярдян яввял ишлянир. Мяс: цч няфяр шаэирд, он няфяр фящля вя с.



 151 



 152 



Substantivləşən, yəni ismin xüsusiyyətlərini öz üzərinə götürən saylar cümlədə adətən mübtəda və tamamlıq yerində işlənirlər. Məs: Üçüncülər hədəfə çata bilmədilər. Bu işdən çoxları xəbərdar deyil. Mükafat beşincilərə təqdim olundu və s. 2. САЙЛАРЫН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ. Сайларын гурулушъа цч нювц вар: садя, дцзялтмя, мцряккяб-тяркиби. а) Садя сайлар. Садя сайлар бир кюкдян ибарят олур вя сюзцн тяркибиндя сюздцзялдиъи (лексик) шякилчи иштирак етмир. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Birdən doqquza qədər olan təkliklər (bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz). 2. Ondan doxsana qədər olan onluqlar (on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan). 3. Yüz, min, milyon, milyard və çox, az, xeyli sözləri. б) Дцзялтмя сайлар. Тяркибиндя лексик шякилчиляр олан сайлар дцзялтмя сайлар адланыр. Мяс: беш-beşинъи, son-sonuncu, əvvələvvəlinci, axır-axırıncı, filan-filanıncı, йцз-yüz(ляр)-ля, минmin(lər)ляр-ъя, çox-çoxluвя с. Birdən milyona qədər bütün sadə saylar müvafiq –ıncı4, 4 nıcı şəkilçiləri qəbul edib düzəltmə sylar yarada bildiyi halda, az, xeyli sayları belə şəkilçilər qəbul etmir və onlardan düzəltəmə saylar əmələ gəlmir ъ) Мцряккяб сайлар. Мцряккяб-тяркиби сайлар ян азы ики сюзцн бирляшмяси иля йараныр. Мяс: беш-алты, он-он беш, бир чох, цчдя бир, сыфыр там онда беш вя с. Мцряккяб сайлар дефисля, тяркиби сайлар ися айры йазылыр. Мяс: беш-алты, цч-дюрд (мцряккяб), ялли беш, йцз алтмыш алты (тяркиби) вя с. Mürəkkəb - tərkibi saylara bəzən mürəkkəb say adları da deyilir.



- Баш сюзц, ясасян, щейван билдирян исимлярдян яввял ишлянир. Мяс: беш баш гойун, доггуз баш иняк вя с. - Ядяд, дяня сюзляри ъансыз яшйа билдирян исимлярдян яввял эялир. Мяс: он дяня алма, алты ядяд дяфтяр вя с. - Ъцт вя дяст сюзляри гошалыг билдирмяк цчцн ишлядилир. Мяс: бир ъцт ъораб, ики дяст палтар вя с. Бунлардан ялавя эюз (5 эюз отаг), парча (бир парча торпаг), тикя (бир тикя гянд), гашыг (беш гашыг дярман), топ (ики топ чит) сюзляри дя сайла исим арасында ишляня билир. б) Гейри-мцяййян мигдар сайлары. Яшйанын конкрет мигдарыны эюстярмяйян сайлара гейри-мцяййян мигдар сайлары дейилир. Гейри-мцяййян мигдар сайлары ня гядяр? суалына ъаваб олур. Мяс: беш-он дяфтяр, бир-ики сюз вя с. - Аз, чох, хейли, бир чох, бир гядяр, онларла, йцзлярля, йцзляръя вя с. сюзляри гейри-мцяййян мигдар сайларыдыр. Məs: çox ağac, az adam, xeyli pul, bir çox alimlər, onlarla müəllim, yüzlərcə şagird və s. - 5-6, 10-15 типли сайлардан яввялки рягямляр "ян азы", сoнракы рягямляр ися "ян чоху" мяналарыны ифадя едир. - Аз, чох сайларындан яввял лап, ян, даща сюзлярини дя ишлətмяк олар. Мяс: ян аз, лап чох, даща чох вя с. - Бир сыра, бир чох сайларындан сонра эялян исимляр ъямдя олур. Мяс: бир сыра гязетляр, бир чох адамлар вя с. - Чох, онларла, онларъа, йцзлярля, йцзляръя типли сайлардан сонра эялян исимляр щям тякдя, щям дя ъямдя ола биляр. Мяс: чох адам (адамлар), онларла шящяр (шящярляр) вя с. - Диэяр гейри-мцяййян сайлардан сонра эялян исимляр щямишя тякдя олур.Мяс: хейли тамашачы, чохлу адам вя с. ъ) Кяср сайлары. Кяср сайлары йа щиссяни, йа да тамын щиссясiни билдирир, ня гядяр? нечя щисся? суалларындан бириня ъаваб олур. Burada bütövü bildirən hissə ya yerlik hal, ya da çıxışlıq halla işlənir. Мяс: цчдя ики (2/3), бир там онда беш (1,5), ondan biri (10/1) вя с. 2. Сыра сайлары. Яшйанын сырасыны билдирян, нечянъи?, бязян дя щансы? суалына ъаваб олан сайлар сыра сайлары адланыр. Сыра сайлары самитля битян мцяййян мигдар сайларынын сонуна -ынъы4, саитля би 153 



тянлярин сонуна -нъы4 шякилчиси артырмагла дцзялир. Мяс: беш-инъи, алты-нъы вя с. Яввял, ахыр, сон, филан типли сюзляр дя -ынъы4 шякилчи гябул едяряк сыра мязмуну ифадя едя билир. Мяс: ахыр-ынъы (адам), яввял-инъи (шякил) вя с. Qeyd: Dilimizdə say adı bildirən həşdad (səksən – səkkiz on bizim sözümüzdür), milyon, milyard, triliyon sözlərindən başqa bütün sözlər Azərbaycan sözləri, qeyd olunanlar isə alınma sözlərdir. 4. САЙЛАРЫН ЙАЗЫЛЫШЫ ВЯ ТЯЛЯФФЦЗЦ. Бцтцн тяркиби сайлар айры (он дюрд, йцз ялли ики вя с.), мцряккяб сайлар ися дефисля йазылыр(беш-алты, он-он вя с). - Сыра сайлары яряб рягямляри иля (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) йазылдıqда (bunların sayı ondur) онлардан сонра -ынъы4 (-нъы) явязиня -ъы4 шякилчиси ишлянир. Мяс: 5-ъи, 9-ъу, 16-ъы, 80-ъи вя с. - Рома рягямляриндян сонра щеч бир сыра шякилчиси йазылмыр. Onalrın sayı az (I - bir, V - beş, X - on, L - əlli, C - yüz, M - min), işlənmə dairəsi isə məhdudur. Adətən miqdar sayları onlarla yazılmır. Sıra saylarını bildirmək üçün ərəb rəqəmlərinə müvafiq şəkilçilər əlavə edilirsə (5-ci, 6-cı, 10-cu və s.), bu rəqəmlərlə yazılan saylrda şəkilçiyə ehtiyac olmur (beşinci – V, altıncı - VI, onuncu - X) Bəzi tarixlər, əsasən, Roma rəqəmləri ilə yazılır. Məs: səkkizinci əsr-VIII əsr, iyirminci əsr-XX əsr və s. Məktəblərdə dərs cədvəllərinin günləri də, əsasən, bu rəqəmlərlə yazılır: I gün, II gün, III gün, IV gün, V gün, VI gün. Gün, il, ay, tarixlərinin rəqəmlə qısa yazılışında günlər və illər ərəb rəqəmləri, aylar isə Roma rəqəmi ilə yazılır: 12.V. 1986, 28.IV.2002 və s. - Сыра сайларындан сонра (яряб рягямли сайлар) нюгтя вя йа йарыммютяризя дя ишляня биляр. Мяс: 5. 5) вя с. 5. САЙЫН ИСИМ КИМИ ИШЛЯНМЯСИ. Сай исимсиз ишляндикдя онун хцсусиййятлярини гябул едяряк исимляшир. Бу заман сай исим кими щалланыр, мянсубиййят шякилчиси гябул едир, ким? вя йа ня? (мцхтялиф щалларда) суалларына ъаваб олур, ъямляня билир,  154 



ъцмлядя мцбтяда вя йа тамамлыг ролунда чыхыш едир. Мяс: Cяккиз (ня) ондан (нядян) аздыр. Бешинъиляр галиб эялдиляр. А. беш мяним беш-им Й. бешин сянин беш-ин Йюн. бешя онун беш-и Т. беши бизим беш-имиз Йер. бешдя сизин беш-иниз Ч. бешдян онларын беш-и (ляри) СAYIN TƏHLİLİ QAYDASI 1. Ъцмлядя грамматик мянасы, суалы. 2. Щансы исимля баьлы олмасы. 3. Гурулушъа нювц. 4. Мянаъа нювц. 5). Ъцмлядя ролу. Nümunə: Beşinci sinfin şagirdləri yarışın qalibi oldular. Beşinci- sıra bildirir və hansı? sualına cavab olur. Sinif ismi ilə bağlıdır, sıra sayıdır və quruluşca düzəltmədir. Cümlədə təyin rolunda çıxış edir. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Sayla bağlı doğru olanları seçin: 1. Say ümumi qrammatik mənasına görə əşyanin miqdar və sırasını bildirir. 2. İsimlə bağlı olaraq, əsasən, ondan əvvəl işlənir və ismi izah edir. 3. Hallanır, mənsubiyyətə və şəxsə görə dəyişir. 4. Substantivləşib isim yerində işlənə bilmir. 5. Sintaktik vəzifəsi cümlənin təyini olmaqdır. A) 1, 3, 4 B) 2, 4, 5 C) 1, 2, 5 D) 1, 3, 5



E) 2, 3, 5



2. Sayın sifətlə ortaq cəhətlərinı göstərin: 1. İsimlə bağlı olması. 2. Cümlədə təyin rolunda işlənməsi. 3. Dərəcələrə görə dəyişməsi. 4. Əlamət bildirməsi 5. Substantivləşərək ismi əvəz edə bilməsi. A) 1, 4, 5 B) 2, 3, 4 C) 2, 4, 5 D) 1,2,5 E) 1, 2, 4



3. Saylarala isimlər arasında qoşalıq mənası bildirən numerativ sözləri göstərin: A) dənə, cüt B) dəst, nəfər C) baş, ədəd D) dəst, cüt E) dəst, top 4. Cümlələrin birində numerativ söz düzgün işlənməmişdir: A) Sinifdə beş nəfər şagird var idi. B) Qardaşıma iki dənə qələm aldım. C) Onun iki dəst kostyumu var. D) Əhmədin iki dənə qardaşı hərbi xidmətdədir. E) Babamın iki baş inəyi oğurlanmışdır 5. Hansı cərgədə yalnız müəyyən miqdar sayları vardır? A) on – on beş, yüzlərlə B) bir qədər, xeyli C) qırx, doxsan D) yüzlərlə, əlli E) çoxlu, yetmiş iki 6. Sıra sayı düzlədən şəkilçiləri qəbul edən sözlər hansı cərgədədir? A) sonra, son, xeyli B) əvvəl, qədər, filan C) az, çox, xeyli D) son, axır, əvvəl E) filan, axır, qabaq 7. Qeyri -müəyyən miqdar sayları hansı cərgədədir? A) çoxlu, az, xeyli B) ikidə bir, səkkiz, bir çox C) az, on beş, bir neçə D) əlli, yetmiş, çoxlu E) on – on beş, beş – altı, doqquz 8. Hansı cərgədə say vardır? C) Az danış. A) O, xeyli oynadı. B) Əhməd çox işləyir. D) Mağarda xeyli adam var idi. E) Dərsi az oxumuşdum. 9. Alınma sayları göstərin: 1.səkkiz 2. doqquz 3.həştad 4.min 5.milyon 6. milyard A) 2, 3, 5 B) 1, 3, 5 C) 2, 4, 6 D) 2, 3, 5 E) 3, 5, 6 10. Sayın əsas sintaktik vəzifəsi nədir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 1. Heyvan bildirən isimlərlə say arasında işlənən numerativ söz hansıdır? A) cüt B) damcı C) qətrə D) baş E) dəst 12. Yalnız biri saydır: A) çoxluq B) üçlük C) azlıq D) təkcə E) yüzlərcə 13. Hansı saylar düzlətmədir?



 155 



 156 



24. Düzlətmə say hansı cərgədədir? A) birisi B) on altıncı C) yetmiş beş D) qabaqdakı E) minlərcə



1. onuncu 2. minlərlə 3.yüzlərcə 4. on altı 5. beşdə bir A) 1, 2, 3 B) 2, 4, 5 C) 1, 3, 4 D) 3, 4, 5 E) 2, 3, 4 14. Hansı cərgədə sıra sayı yoxdur? A) çox, az, birinci B) sonuncu, doqquz, on C) çox, az xeyli D) axırıncı, əvvəlinci, xeyli E) azacıq, yüzüncü, minlərlə 15. Numerativ sözlərdən neçəsi qoşalıq bildirir? ədəd, dəst, dənə, cüt, top, damcı, nəfər, parça A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 16. Bunlardan biri saydır: A) birgə B) azlıq C) beşlik



D) onluq



25. Say hansı cümlədə isimləşmişdir? A) Mağazadan beş kitab aldım. B) Toya xeyli adam gəlmişdi. C) Üçüncü sinif yarışın qalibi oldu. D) Birincilərə hədiyyə verildi. E) Yarışda iki idmançımız medal qazandı. 26. Sözlərdən biri numerativ söz kimi işlənsə də, əsas vəzifəsi numerativ söz olmaq deyil: A) dənə B) nəfər C) dəst D) damcı E) cüt



E) çoxlu



27. Hansı saylar həm də hansı? sualına cavab verə bilir? A) müəyyən miqdar sayları B) sıra sayları C) kəsr sayları D) qeyri-müəyyən miqdar sayları E) həm sıra, həm də kəsr sayları



17. Say və zərf kimi işlənə bilən sözləri göstərin: 1. bir neçə 2. bir qədər 3. bir çox 4.bir az 5. çox A) 1, 3, 5 B) 2, 3, 4 C) 2, 4, 5 D) 3, 4, 5 E) 1, 2, 4 18. Hansı qeyri - müəyyən miqdar sayı numerativ sözlərlə işlənə bilər? A) çox B) az C) onlarla D) on – on beş E) bir sıra 19. –dır4 şəkilçisi qəbul edən say hansı cümlə üzvü yerində işlənə bilər? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 20. “Mükafat beşinciilərə təqdim olundu” cümləsinin tamamlığı nə ilə ifadə olunmuşdur? A) sayla B) substantivləşmiş sayla C) isimlə D) zərflə E) əvəzliklə 21. Sözlərdən neçəsi qeyri - müəyyən miqdar saydır? Üç – dörd, xeyli, on altı, səkkiz, beşinci, bir qədər, yüzlərlə A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 22. Biri say deyil: A) azacıq B) çoxdankı C) çoxlu D) çox E) axırıncı



28. Neçə sayın yazılışı ilə deyilişi fərqlidir? Dörd, səkkiz, doqquz, otuz, qırx, altmış, əlli altı, yetmiş A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 29. İsimləşmiş saylara aid fikirlərdən biri səhvdir? A) Cəmlənə bilir. B) Mənsubiyyətə görə dəyişir. C) Hallanır D) Mübtəda, tamamlıq və xitab yerində işlənə bilir. E) Neçə?, nə qədər?, neçənci? suallarına cavab olur. 30. Hansı saylardan sonra gələn isimlər həm təkdə, həm də cəmdə ola bilər? A) xeyli, az B) çox, onlarla C) bir qədər D) beş, on E) bir qədər, çoxlu



ЯВЯЗЛИК 1. Исим, сифят, сай, zərf вя диэяр нитг щиссяляриni əvəz edən, onların йериндя ишлянян сюзляря явязлик дейилир. Явязликляр ъцмлядя мцбтяда, хябяр, тамамлыг, тяйин вя зярфлик йериндя чыхыш едя билир. Mübtəda vəzifəsində: Heç kəs bu işə razı olmadı. Hamı intizar içində idi. Biz onlarla fəxr edirk və s.



23. Cümlələrin birində say işlənməmişdir: A) Onun bütün qiymətləri beşdir. B) Çox adamın bundan xəbəri yoxdur. C) Əli yaman çox danışdı. D) Bu işə xeyli adam cəlb olundu. E) Meydana yüzlərlə adam toplanmışdı.



 157 



 158 



Xəbər rolunda: Göndərilənlərin hamısı sənindir. Gözlədiyim adam budur. Salman da bizdəndir və s. Tamamlıq vəzifəsində:O, sənə qarşı çox mehribandır. Bu iş bəzilərinə asan görünür.Qardaşım mənə hədiyyə almışdı və s. Təyin rolunda: Bu adam çox ağıllıdır. O ağacları babam əkmişdi. Həmin kənd çayın o tayındadır və s. Zərflik yerində: Axşam əmimgil bizə gəldilər. Nüfuzdan düşmək istəmirsənsə, belə danışma. Elə gəl, elə get yol inciməsin və s. 2. ƏVƏZLİYİN QURULUŞCA NÖVLƏRİ. Əvəzliyin quruluşca üç növü var: a) sadə əvəzliklər; b) düzəltmə əvəzliklər; c) mürəkkəb-tərkibi əvəzliklər. Dilimizdəki sadə əvəzliklər, əsasən, aşağıdakılardır: mən, sən, o, biz, siz, bu, öz, elə, belə, kim, nə, hara, necə, hansı, neçə, haçan, hər, niyə, hamı, bütün, filan. Dilimizdəki düzəltmə əvəzliklər, əsasən, aşağıdakılardır: neçənci, kimsə, nəsə, biri, hərə, filankəs. Dilimizdəki mürəkkəb-tərkibi əvəzliklər, əsasən, aşazıdakılardır: kim isə, nə isə, nə cür, heç kim və s. Qeyd: Bəzi orta məktəb dərsliklərində əvəzliyin quruluşca iki növü olduğu bildrilir və bizim yuxarıda sadə və düzəltmə əvəzliklər kimi göstərdiklərimiz nümunə kimi verilir. 3. ƏVƏZLİYİN QRAMMATİK MƏNA NÖVLƏRİ. Явязлийин мяна нювляри ашаьыдакылардыр: 1. Шяхс явязликляри: Исмин йериндя ишлядилян, ким?, bəzən də ня? суалларындан бириня ъаваб верян явязликляря шяхс явязликляри дейилир. Шяхс явязликляри бунлардыr: а) Danışan-bиринъи шяхс: мян (тяк), биз (ъям) б) Dinləyən-iкинъи шяхс: сян (тяк), сиз (ъям) ъ) Haqqında danışılan-öчцнъц шяхс: о (тяк), онлар (ъям) Birinci və ikinci şəxslərin tək və cəmini bildirmək üçün ayrıca - mən-biz, sən- siz sözləri olduğu halda, üçüncü şəxsin təkini bildirmək üçün ayrıca o sözü olsa da, cəmini bildirmək üçün ayrıca söz yoxdur. Bu məqsədlə o əvəzliyinə -lar şəkilçisi əlavə  159 



olunur(onlar) və bu söz yeni söz sayılmır, sadəcə o əvəzliyinin cəmlənmiş forması hesab olunur. Биринъи вя икинъи шяхси билдирян явязликляр щямишя инсана аид олур вя ким? суалына ъаваб верир. Цчцнъц шяхси билдирян явязликляр ися щям инсана, щям дя ъансыз яшйа вя щейванлара аид ола билир. Инсана аид оланда ким?, ъансыз яшйа вя щейвана аид оланда ня? суалына ъаваб олурлар. Мяс: О, аьыллы оьландыр (ким аьыллы оьландыр? – О); Итя даш атдым. О зинэилдяди (ня зинэилдяди? – О) вя с. Бцтцн шяхс явязликляри исим кими щалланыр. Мяс: мян, мяним, мяни, мяндя, мяндян вя с. Шяхс явялзикляри мянсубиййят шякилчиси гябул етмир. Şəxs əvəzlikləri cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, bəzən də zərflik yerində çıxış edir. Məs: Dünən mən dərsə geçikmişdim (mübtəda). Qələbə bizımdir (xəbər). Sənin gönərdiyin kağızı ona çatdırdım (tamamlıq). Əli dünən bizə gəlmişdi (zərflik). Нязакят яламяти олараг данышыгда, адятян, сян явязлийи явязиня сиз ишлядилир. Мяс: Сиз (сян) дцз демирсиниз вя с. Нязакят яламяти олараг "сян" явязлийинин "сиз" шяклиндя ишлянмяси иля икинъи шяхсин ъями олан "сиз" явязлийини гарышдырмайын. Гейд: Исимляр йийялик щалда - ын4 шякилчиси гябул етдийи щалда, мян вя биз явязликляри йийялик щалда -им шякилчиси иля ишлянир. Мяс: мян-им, биз-им. 2. Гейри-мцяййян явязликляр: Исимлярин йериндя ишлянян, гейри-мцяййян шяхси (гейри-мцяййян яшйаны) билдирян явязликляря гейри-мцяййян явязликляр дейилир. Bu əvəzliklər kim? və nə? suallarına cavab verir. Гейри-мцяййян явязликляр бунлардыр: бири (бириси), кими (кимиси), кимся (ким ися), ня ися, щамы, бязи (бязиляри, бязиси), щяря, щяр кяс, щяр шей, filankəs вя с. Бу явязликляр исмин суалларына ъаваб олур.Бу явязликлярин бир групу гурулушъа садя və düzəltmə (кими, щамы, бязи, neçənci вя с.), бир групу ися мцряккябтяркиби явязликляр (ким ися, ня ися, бир нечяси вя с.) щесаб олунур. Ким ися, ня ися гейри-мцяййян явязликляриндян башга йердя галан гейри-мцяййян явязликляр щалланыр. Bu əvəzliklərdə də birinci sözlər (kim, nə) hallanır və cəmlənir. Məs: kimin isə, kimə isə, kimi isə, kimdə isə, kimdən isə, nəyin isə, nəyə isə, nəyi isə, nədə isə, nədən isə; kimlər isə, nələr isə və s.  160 



Гейри-мцяййян явязликлярин бир гисми мянсубиййят шякилчиси гябул едяряк дяйишир. Мяс: щамымыз, бириниз вя с. İsmi əvəz edən bu əvəzliklər cümlədə, əsasən, mübtəda və tamamlıq yerinə çıxış eirlər. Kimsə onu səslədi. Hərəyə beş dəftər düşdü və s. Xəbərlik şəkilçisi qəbul erən qeyri-müəyyən əvəzliklər cümlədə xəbər vəzifəsində çıxış edə bilir. Məs: Vətən hamımızındır və s. “Bəzi” qeyri-müəyyən əvəzliyiu cümlədə təyin rolinda da çıxış edə bilir. Məs: Bəzi adamlar Vasifin dediklərinə inanmadılar və s. 3. Инкар явязликляри: Инкар явязликляри дя исим йериндя ишлянир, исмин суалларына ъаваб верир. Бу явязликлярин яксяриййяти inkar mənası verən "щеч" сюзцнцн кюмяйи иля ямяля эялир. Мяс: щеч ким, щеч ня, щеч кяс, кимся (щеч ким мянасында). Kimsə sözü həm qeyri-müəyyən əvəzlik, həm də heç kim mənasında inkar əvəzliyi kimi işlənə bilir. Məs: Kimsə meşəyə tərəf qaçırdı (qeyri-müəyyən). Kimsə məni fikrimdən döndərə bilməz (inkar). Bu əvəzliklər cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq və zərflik ola bilirlər. Məs: Heç nə unudulmayacaq(mübtəda). Heç kəsə aman verilməyəcək (tamamlıq). Bu, onun yanında heç nədir(xəbər). O, heç yerə getməyəcək (zərflik) və s. 4. Ишаря явязликляри: Ишаря мягсядиля ишлядилян явязликляря ишаря явязликляри дейилир. Ишаря явязликляри бунлардыр: о, бу, еля, беля, щямин (haman). О, бу, щямин ишаря явязликляри, адятян, сифятин йериндя ишлянир, сифятин суалларына ъаваб олур. Мяс: Бу китаб (щансы китаб?) мараглыдыр. Щямин шяхс (щансы шяхс?) дцз данышмыр. О ушаг (щансы ушаг?) савадлыдыр вя с. O, bu əvəzlikləri hallanır(onun, ona, onu, onda, ondan; bunun, buna, bunu, bunda, bundan). Elə, belə əvəzlikləri isə yalnız mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etdikdən sonra hallanır (eləsinin, eləsinə, eləsini, eləsində, eləsindən; beləsinin, beləsinə, beləsini, beləsində, beləsindən). Həmin əvəzliyi isə hallanmır. O, bu, elə, belə əvəzlikləri cəmlənir (onlar, bunlar, elələri, belələri), cəmləndikdən, substantivləşib ismin xüsusiyyətlərini daşıdıqdan sonra cümlədə



mübtəda, tamamlıq və xəbər rolunda çıxış edə bilir. Məs: Bunlar heç nəyə yaramaz (mübtəda); Belələri bizə lazım deyil (mübtəda); Elələrinə inanma (tamamlıq); Bizi xəcalətli edən belələridir (xəbər). Həmin əvəzliyi cəmlənə bilmir. Еля, беля ишаря явязликляри щям сифятин, щям дя зярфин йериндя ишлянир. Мяс: Беля (еля) адамдан ким инъийяр (сифят); Иши еля (беля) эюр ки, ахырда хяъалят чякмяйясян(зярф). Еля, беля явязликляри сифят йериндя ишляняндя исимля, зярф йериндя ишляняндя фелля, щярякятля баьлы олур. О, бу явязликляри омонимдир. Ишаря билдирдийи кими, яшйаны эюстярмяк цчцн дя ишлядилир вя бу заман исим йериндя ишлянир. Мяс: Бу, йахшыдыр. O, dostumundur вя с. Həmin (haman) işarə əvəzliyi isə bir qayda olaraq sifəti əvəz edərək onun yerində işlənir. Məs. Həmin (haman) kənd Alaşar çayının sağ sahilində yerləşir və s. O, bu, həmin(haman), elə, belə əvəzlikləri sifəti əvəz edəndə cümlənin təyini, o, bu əvəzlikləri ismi əvəz edəndə cümlənin mübtədası və tamamlığı, elə, belə əvəzlikləri zərfi əvəz edəndə cümlənin zərfliyi olur. İşarə əvəzlikləri xəbər şəkilçisi qəbul edib cümlənin xəbəri yerində də işlənə bilir. Məs: Həmin adam gəlib çıxmadı (təyin). Ağıllı ol, belə danışma (zərflik). Bu, dünənki oğlandır (mübtəda). Buna sözüm yoxdur (tamamlıq). İstədiyim budur (xəbər) və s. Мцбтяда вязифясиндя ишлядилян о, бу явязликляриндян сонра, адятян верэцл ишаряси гойулур. Мяс: Бу, мараглы китабдыр. О, гушдур вя с. Гейд: Мцбтяда вязифясиндя ишлянян о, бу явязликляриндян сонра фел вя кюмякчи нитг щиссяси эялярся, явязликлярдян (о, бу) сонра верэцл ишаряси ишлянмяз. Мяс: О гачыр. Бу да мараглыдыр вя с. Mübtəda rolunda işlənən o, bu əvəzliklərindən sonra modal söz gələrsə, cümlədə modal sözlərdən əvvəl və sonra vergül qoyulduğundan, modal sözə xatir o, bu əvəzliklərindən sonra vergül qoyulacaq. Şəs: Bu, əlbəttə, yaxşı adamdır. O, şübhəsiz, qaçağan atdır və s. 5. Суал явязликляри: Суал билдирян сюзляря суал явязликляри дейилир. Суал явязликляри явяз етдийи нитг щиссясинин грамматик яламятини дашыйыр вя щямин нитг щиссясинин суалларына ъаваб верир. Bu



 161 



 162 



А. юзцм юзцн юзц Й. юзцмцн юзцнцн юзцнцн Йюн. юзцмя юзцня юзцня Т. юзцмц юзцнц юзцнц Йер. юзцмдя юзцндя юзцндя Ч. юзцмдян юзцндян юзцндян Гейд: Мян, сян, о вя гайыдыш явязликляринин гябул етдикляри чыхышлыг щал шякилчиси ядяби дилдя –нан2 кими тяляффцз олунур. Мяс: мяндян (мяннян) сяндян (сяннян) ондан (оннан) юзцмдян (юзцмнян) Qaydış əvəzlikləri cümlədə mübtəda, tamamlıq və xəbər rolunda çıxış edir. Məs: Özüm öhdəsindən gələrəm (mübtəda). İncimə, kitab özümə lazımdır (tamamlıq). Məktub Yasəmənin özündəndir (xəbər) və s.



əvəzliklər sual məqsədilə işlənir və özlərinə uyğun cavab tələb edir. Sual əvəzlikləri daha çox dialoqda işlənir. Biri nəyi isə öyrənmək istəyir, bunun üçün sual əvəzliyindən istifadə edir. Sual verən bilmədiyi sözün əvəzinə sual əvəzliyini işlətməli olur və cavab cümləsində sual əvəzliyi yerinə başqa söz işlədilir. Məs: - Qumral neçənci sinifdə oxuyur? - Qumral beşinci sinifdə oxuyur. - O, dərslərini necə oxuyur? - Yaxşı oxuyur və bütün dərslərdən yüksək qiymətlər alır. Bu əvəzliklər yalnız başqa nitq hissələrini deyil, əvəzliyin özünü də əvəz edə bilir. Məs: Kim oxudu? – O oxudu. Исмин суалыны явяз едяндя (мяс: ким?) исим кими щалланыр, ъямлянир вя мянсубиййятя эюря дяйишир. Диэяр нитг щиссялярини явяз етдикдя ися онларын яламятлярини дашыйыр. Sual əvəzlikləri əvəz etdikləri nitq hissələrinin sintaktik vəzifələrinə uyğun olaraq cümlə üzvləri rolunda çıxış edir. Məs: Kim dərsə hazırdır? (isim-mübtəda). Nəyi yaddan çıxarmısan? (isim-tamamlaq). Hansı oyunçuları bəyəndin? (sifət-təyin). Məmməd neçənci kursda oxuyur? (say-təyin). Əli dalaşan uşaqlara nə etdi? (fel-xəbər). Şəhərdən nə vaxt qayıdıbsan? (zərfzərflik) və s. 6. Тяйини явязликляр: Яшйаны цмуми шякилдя мцяййян етмяк цчцн ишлядилян явязликляря тяйини явязликляр дейилир. Təyini əvəzliklər sözlərin yerində işlənir. Тяйини явязликляр təyinedici ашаьыдакылардыр: щяр, бцтцн, филан, юз, eyni. Təyini əvəzliklər rollarına görə işarə əvəzliklərinə yaxındır. Бу явязликляр də işarə əvəzlikləri kimi cümlədə ismə aid olub сифяти явяз едир, синтактик тящлил заманы тяйин йериндя ишлянир və hansı? sualına cavab olurlar. Məsələn: Bütün (hansı?) şəhər Muradın qoçaqlığından danışırdı. Filan (hansı?) şagirdə bel bağlamaq olmaz. Gündə eyni (hansı?)adamlarla görüşürdük və s. İşarə əvəzliklərindən fərqli olaraq təyini əvəzliklərin işarə etmək xüsusiyyəti yoxdur. 7. Гайыдыш явязлийи: Юз явязлийи мянсубиййят шякилчиси гябул етдикдя тяйини явязлик олмаг хцсусиййятини итирир вя гайыдыш явязлийи адланыр. Юз - юзцм, юзцн, юзц. Гайыдыш явязлийи исим йериндя ишлянир вя исим кими щалланыр. Мяс:



4. ƏVƏZLİKLƏRİN HALLANMASI. Əvəzliklərin hallanması aşağıdakı kimidir. 1. İsmi əvəz edən əvəzliklər (şəxs əvəzlikiəri, qeyrimüəyyənlik əvəzlikləri, inkar əvəzlikləri, ismi əvəz edən sual əvəzlikləri, qaydış əvəzliyi) birbaşa hallana bilir. Məs: sən hamı heç nə kim özün sənin hamının heç nəyin kimi özünün sənə hamıya heç nəyə kimə özünə səni hamını heç nəyi kimi özünü səndə hamıda heç nədə kimdə özündə səndən hamıdan heç nədən kimdəın özündən 2.İsmi əvəz edə bilməyən əvəzliklər birbaşa hallana bilmir, yəni öz yerində hallana bilmir. Məsələn, “Hansı pəhləvan güclüdür” cümləsində hansı əvəzliyinin hallanması mümkün deyil. Ancaq bu əvəzliklərin bəziləri cümlədə yerinə görə ismi əvəz edərək, yəni substantivləşərək hallana billirlər. Məs: hansı bu filan hansının bunun filanın hansına buna filana hansını bunu filanı



 163 



 164 



hansında bunda filanda hansından bundan filandan Qeyd: Şəxs əvəzlikləri, qeyri-müəyyən əvəzlikləri, inkar əvəzlikləri, əşyanı göstərmək üçün işlədilən “o” və “bu” işarə əvəzlikləri, ismin sualı olan sual əvəzlikləıri (kim? nə? hara? – müxtəlif formalarda (kimə? kimdə? nəyi? nədən? və s) və qaydış əvəzlikləri ismi, işarə əvəzlikləri, sifətin sualları olan sual əvəzlikləri (necə? nə cür? nansı?) və təyini əvəzliklər sifəti, fellə bağlı olub hərəkəti izah edən “elə” və “belə” işarə əvəzlikləri, zərfin sualları olan sual əvəzlikləri (nə vaxt? nə zaman? necə? nə cür? nə qədər? hara? haranı? nə üçün? niyə? nə səbəbə? və s.) zərfi, felin sualları olan sual əvəzlikləri (nə etdi? nə edir? nə edəcək? və s) isə feli əvəz edir. Əvəzliklər əvəz etdikləri nitq hissələrinin bir sıra xüsusiyyətlərini daşıyır. ƏVƏZLİYİN TƏHLİLİ QAYDASI Məna növü tapılır. Hallanan əvəzlikdirsə, halı qeyd olunur. Cümlədə rolu göstərilir. Nümunə: Bizə kitab lazımdır. Bizə- şəxs əvəzliyidir, birinci şəxsin cəmindədir. Yönlük haldadır və cümlənin tamamlığı yerinə çıxış etmişdir. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TECTLƏRİ 1.Hansı əvəzliklər cəm şəkilçisi ilə (-lar2) işlənmir? A) biz, siz B) o, bu C) kim?, nə? D) mən, sən E) hara?, hansı? 2.Elə, belə, həmin əvəzlikləri əvəzliyin mənaca hansı növünə daxildir? A) şəxs əvəzlikləri B) işarə əvəzlikləri C) sual əvəzlikləri D) qeyri-müəyyən əvəzliklər E) təyini əvəzliklər 3.Yalnız təyini əvəzliklərdən ibarət cərgəni göstərin. A) o, bütün, kim B) sən, öz, heç kəs C) bütün, öz, hər D) hər, ora, heç kim E) bütün, mən, bu  165 



4.Bu və o əvəzlikləri əşyanı göstərmək üçün işlədildikdə hansı nitq hissəsini əvəz edir? A) ismi B) sifəti C) sayı D) əvəzliyi E) zərfi 5.Hansı əvəzliklər əvəzliyin özünü də əvəz edə bilir? A) işarə əvəzlikləri B) qeyri-müəyyən əvəzliklər C) şəxs əvəzlikləri D) Sual əvəzlikləri E) təyini əvəzliklər 6. “Buyurun, içəri keçin” cümləsində neçənci şəxsə müraciət edilmişdir? B) II şəxsin cəminə C) III şəxsin təkinə A) I şəxsin təkinə D) III şəxsin cəminə E) I şəxsin cəminə 7.İnkar əvəzliyi olan cümləni göstərin. A) Bəziləri bundan xəbərsizdir. B) Kim isə Məmmədi səsləyirdi. C) Hərə bir söz danışırdı. D) Kimsə məni fikrimdən döndərə bilməz. E) Kimsə qaranlığa çəkilərək gözdən itdi. 8.Hansı əvəzliklər sifətin yerində işlənir? A) hərə, sən, onlar B) biz, siz, birisi C) kim isə, nə isə, heç nə D) elə, bu, həmin E) neçə?, nə qədər? hansı? 9.Sadalanan əvəzliklərdən hansı ancaq sifət yerində işlənir? A) biri B) bu C) elə D) belə E) həmin 10.Hansı əvəzliklər mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənməz? A) kimsə, nə B) hara?, kim C) o, bu D) öz, heç nə E) heç kim 11. Zərfi əvəz etmiş əvəzlik hansı cümlədə işlənib? A) Həkimlər belə bu işə mat qaldılar. B) Belə vatda dost dosta arxa olar. C) Belələrinə bel bağlamaq olmaz. D) Belə getsək, axşama kəndə çatarıq. E) Eləsi bizə lazım deyil. 12. Hansı cümlədə inkar əvəzliyi vardır? A) Kimsə qapını döydü. B) Kimsə astadan bizi səslədi.  166 



C) Kimsə yerindən tərpənməsin. D) Kimsə yavaşca işəri girdi. E) Kimsə onun haqqında qərəzli danışırdı.



22. Əvəzliklərdən neçəsi isim yerində işlənə bilir? Mən, kim, elə, biri, bütün, hər kəs, öz, bu, hamı, hansı, belə A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7



13. Cərgələrin birindəki əvəzliklər mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edə bilmir? A) kim, öz B) hamı, heç kəs C) bəzi, biri D) kim isə, həmin E) hərə, heç kim



23. İsmi əvəz edə bilən əvəzliklərin cərgəsini müəyyənləşdirin. A) şəxs, sual, inkar,təyini B) qeyri-müəyyən, təyini,inkar, şəxs C) şəxs, qayıdış,işarə,təyini D) elə, belə, mən, sən, o, bu, hərə E) Təyini əvəzliklərdən başqa bütün əvəzliklər



14. Hansı nümunədə əvəzlik zərfi əvəz edib? A) Bəziləri görüş yerinə gəlməmişdi. B) Belə iş adaşa başucalığı gətirməz.



24.Hansı əvəzliklər əşyanı göstərmək üçün işlədildikdə ismi əvəz edir? A) o, həmin B) elə, filan C) o, bu D) hamı, hər kəs E) bu, öz 25. Hansı əvəzliklər ancaq sifəti əvəz edə bilir? A) işarə B) sual C) təyini D) işarə və təyini E) inkar



C) Həmin əhvalat heç vaxt yadımdan çıxmır. D) Elə söhbətlərə çox da baş qoşma. E) Elə danişma. 15. Yalnız biri qeyri-müəyyən əvəzlikdir. A) öz B) hər C) hərə D) həmin E) hansı? 16. Həm sifətin, həm zərfin yerində işlənə bilən əvəzliklərdən ibarət cərgəni göstərin. A) o, belə B) bu, elə C) elə, belə D) belə, həmin E) bu, öz 17. Əvəzliklərdən hansılar həm sifətin, həm də ismin yerində işlənə bilər? 1. o 2. bu 3. elə 4. belə 5. həmin A) 1, 2 B) 3, 4 C) 4, 5 D) 1, 5 E) 2, 3 18. Mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etdikdə aşağıdakılardan hansı əvəzliyin məna növü dəyişir? A) hərə B) biri C) belə D) öz E) elə 19. Biri təyini əvəzlik deyil. A) kimi B) öz C) hər D) bütün



26. İşarə əvəzliyinin mübtəda yerində işləndiyi cümləni göstərin. A) O ağacları babam əkib. B) Bu kitab maraqlıdır. C) Məktəbimizdə elə şagird yoxdur. D) Bu, əlbətdə, dediyim adamdır. E) O kənd bizim kəndimizdir. 27. Əvəzliyin hansı növü bütün əsas nitq hissələrini əvəz edə bilər? A) şəxs B) inkar C) sual D) qayıdış E) qeyri-müəyyən 28. Qeyri-müəyyən əvəzliklər cərgəsini göstərin. A) biz, siz, onlar B) öz, hər, filan C) elə, belə, həmin D) biri, hərə, nəsə



E) kimsə, filan, hər şey.



29. Aşağıdakı sözlərdən biri əvəzlik deyil. A) birisi B) özgə C) filan D) hamı E) kimi 30.Təyini əvəzliklərdən hansı özündən sonra mənsubiyyət şəkilçili əlaqəyə girir? A) hər B) eyni C) bütün D) filan E) öz



E) filan



20. Əlamətlərdən biri şəxs əvəzliklərinə aid ola bilməz. A) Hallanır. B) Təkdə və cəmdə olur. C) Cümlənin mübtədası, tamamlığı, xəbəri olur.



sözlə



D) Mənsubiyyətə görə dəyişir. E) Xəbərlik (şəxs) şəkilçisi qəbul edir. 21. Əvəzliklər hansı cümlə üzvləri yerində işlənə bilir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin və zərflik E) hamısının



 167 



 168 



ФЕЛ 1. Цмуми грамматик мянасына эюря щярякят билдирян ясас нитг щиссясиня фел дейилир. Фелляр мцхтялиф форма вя заманларда ишлядилян ня етмяк? ня етди? ня етмишдир? ня едир? ня едяъяк? ня едяр? вя с. суалларына ъаваб олур. Məs: yazmaq, bilmək, getdi, gəldi, oxumuşdur, saxlamışdır, bilir, gülür, saxlayacaq, üşüyəcək, görər, deyər və s. Фелляр шяхся вя кямиййятя, zamanlar эюря дяйишир, тясдиг вя инкар, тясирли вя тясирсиз олур və növ bildirir. Bu cəhətlər, yaxud kateqoriyalar (şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişmək, təsirliliktəsirsizlik, təsdiq və ya inkarda olmaq, zamana görə dəyişmək və növ bildirmək) feli başqa nitq hissələrindən ayıran başlıca xüsusiyyətlərdir. Məs: mən dinlədim, sən dinlədin, o dinlədi, biz dinlədik, siz dinlədiniz, onlar dinlədilər; gəlirəm, gəlmişəm, gəldim, gələcəyəm, gələrəm; çalışmaq-çalişmamaq, düşünməkdüşünməmək, pozmaq-pozmamaq; silmək, soymaq, tikdirmək(təsirli), gülmək, görünmək, salamlaşmaq(təsirsiz) və s. Təsriflənən fellər cümlədə bir qayda olaraq xəbər yerində işlənir. Məs: Həsən meşəyə tərəf getdi. Dünən Təbrizdən qonaqlarımız gəlmişdi. Qatar Bakıya yaxınlaşırdı və s. Təsriflənməyən fellər isə (məsdər, feli sifət və feli bağlama) cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik rolunda çıxış erirlər. Məs: Oxumaq heç zaman gec deyil (mübtəda). Məqsədim yayda kənddə ev tikdirməkdir (xəbər). İşləməyənə tənbəl deyərlər (tamamlıq). Yetişmiş meyvələr adama gəl-gəl deyirdi (təyin). Körpə hıçqıraraq ağlayırdı (zərflik) və s. Qeyd: Tanınmış rus ədəbiyyatşünası V. Q. Belinski A. S. Puşkin haqqında demişdir: “O, rus ədəbiyyatının felidir”. Bu cümlədəki “fel” sözü hansı mənaları bildirir? Birincisi, o deməkdir ki, fel hərəkət, dinamika bildirir – Puşkin rus ədəbiyyatının hərəkətverici qüvvəsidir. İkincisi, o deməkdir ki, Puşkin milli şairdir.... Bu ikinci fikir onunla izah olunur ki, məsdəri, fel düzəldən şəkilçiləri olan dillərdə bütün kök fellər dilin özünə məxsusdur, belə dillər başqa dillərdən bir dənə də olsun fel almır – isim, sifət, say, hətta köməkçi nitq hissəsi alır, ancaq fel almır.  169 



Dilimiz belə dillərdəndir – heç bir dildən fel almamışıq (sadə fellər nəzərdə tutulur, düzəltmə felərin içərisində içərisində alınmalara təsadüf olunur. Məs: vidalaşmaq, salamlaşmaq və s.). Lüğət tərkibimizin ən milli hissəsi fellərimizdir. 2. ФЕЛИН LEKSİK МЯНА НЮВЛЯРИ. Феллярин hərəkəti blidirmə (buna leksik məna da demək olar) мянаsına görə, ясасян, ашаьыдакы нювляри вардыр: 1) Иш фелляри:йаьла(маг),тик(мяк),рянэля(мяк),кяс(мяк), biç(mək) вя с. 2) Нитг фелляри: даныш(маг),динля(мяк),гулаг ас(маг), söylə(mək) вя с. 3 Hərəkət felləri: get(mək), düş(mək), en(mək), qalx(maq), qaç(maq) və s. fikirləş(mək), dərk et(mək), 4) Тяфяккцр фелляри: дuй(маг), хатырла(маг), зянн ет(мяк), anla(maq) вя с. 5) Щал-вязиййят фелляри: qaral(maq), boz(armaq), аьар(маг), эюзялляш(мяк), нярилдя(мяк) вя с. 3. ФЕЛИН ГУРУЛУШЪА НЮВЛЯРИ. Феллярин гурулушъа цч нювц вар: садя, дцзялтмя вя мцряккяб-тəркиби. 1) САДЯ ФЕЛЛЯР. Анъаг бир кюкдян вя грамматик шякилчидян ибарят олан фелляря садя фелляр дейилир. Sadə fel köklərinin böyük əksəriyyəti təkhecalı, az bir qismi isə ikihecalıdır. Мяс: ал, gəl, de, yaz, danış, apar, düşün, gör(ür), at(acaq), оху(йур), saxla(dı) və s. Fellərə qoşulan inkar şəkilçisi (-ma2, -m)), felin sadə şəkillərini formalaşdıran şəkilçilər (-a2 (arzu), -malı2 (vacib), -ası2 (lazım), -sa2 (şərt)), zaman və şəxs şəkilçiləri (-dı2, -miş4, -ıb2, ır2, -acaq2, -aq2; -am2, -ıq4, -sən2, -sınız4, -sın4, -lar2, -dır2), məsdər, feli sifət və feli bağlama şəkilçiləri (-maq2, -an2, mənsubiyyət -anda2 və s.), şəkilçisi qəbul etmiş –diq4, -mış4, -araq2, -madan2, felin murəkkəb şəkillərinin ünsürləri olan idi, imiş, isə hissəciklərinin şəkilçiləşmiş formaları (-dı4, -mış4, -sa2) qrammatik şəkilçilərdir. 2) ДЦЗЯЛТМЯ ФЕЛЛЯР. Кюкя вя сюздцзялдиъи (лексик)  170 



шякилчийя малик олан фелляр дцзялтмя фелляр адланыр. Мяс: башла(маг), аь-ар(maq), иш-ля(мяк), эюр-цш(мяк) вя с. 3) МЦРЯККЯБ ВЯ ТЯРКИБИ ФЕЛЛЯР. Ики və daha artıq сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялян фелляр мцряккяб фелляр адланыр. Bu fellər əsasən antonim və yaxın mənalı sözlər əsasında yaranır və birinci tərəf –ib şəkilçili feli bağlama formasında olur. Bu cür fellər defislə yazılır. Мяс: дейиb-эцлцр, юлчüb-бичmək, бязяниб-дцзянmək ,атылыб-дцшmək вя с. Azərbaycan dilində bitişik yazılan mürəkkəb fellər yox dərəcəsində olsa da, dilimizdə bir neçə belə nümunəyə təsadüf etmək mümkündür. Məs: sağollaş(maq), xudahafizləş(mək). Birinci söz sağ sifəti ilə olmaq köməkçi felinin birləşməsi, ikinci cöz isə xuda və hafiz sözlərindən əmələ gələn xudahafiz sözünə -ləş şəkilçisi artırılmaqla yaranmışdır. Дилимиздя еля фелляр вар ки, мцряккяб фелляря охшасалар да, бунлара мцряккяб фел дейилмир. Бу феллярин бир групуна фразеоложи бирляшмя (баша дцшдц, гулаг асды, баша салды вя с.), бир групуна ися тяркиби фел дейилир (йахшы еляди, щялл олунду, итиб эетди вя с.). Tərkibi fellər ayrı yazılır və bu cür fellər dilimizdə mürəkkəb fellərə nisbətən çoxluq təşkil edirlər. Aşağıdakılar tərkibi fel hesab olunur: a) Ol(maq), et(mək), elə(mək), qıl(maq) köməkçi fellərinin iştirakı ilə yarananlar. Məs: hazır olmaq, kömək etmək, pislik eləmək, namaz qılmaq və s. b) Qeyri-müstəqil bilmək felinin köməyi ilə düzələnlər. Məs: yaza bilmək, deyə bilmək, gedə bilmək və s. c) Frazeoloji birləşmələr. Məs: ruhdan düşmək, ələ salmaq, ürəyi sıxılmaq, başa çatdırmaq və s. Тяркиби фелляри вя мцряккяб фелляри гарышдырмамаг цчцн ашаьыдакылары йадда сахламаг лазымдыр: а) Бцтцн мцряккяб сюзляр кими мцряккяб фелляр дя ики мцстягил сюзцн (кюмякчи сюзцн йох) бирляшмясиндян ямяля эялир (учдуэетди, дейир-эцлцр вя с.). Тяркиби феллярдя ися сюзлярдян бири мцстягил дейил, кюмякчи вязифя дашыйыр. Бу сябябдян дя тяркиби фелляря (адам ол, йахшы олду, кюмяк ет вя с.) мцряккяб фел демяк олмаз. б) Мцряккяб фелляри ямяля эятирян сюзлярин щяр бири грамматик ъящятдян дяйишя билир (асды-кясди, атылыр-дцшцр), тяркиби



феллярдя ися йалныз икинъи (сонунъу) сюз дяйишир (йахшы олду, йахшы олур, йахшы олаъаг). ъ) Биринъи тяряфдя –а2 шякилчиси, икинъи тяряфдя «билмяк» сюзц ишлядилян фелляря дя тяркиби фелляр дейилир.Мяс: ала билди,охуйа билмяк , duya bilmək вя с. 4. ДЦЗЯЛТМЯ ФЕЛЛЯРИН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ. Сюздцзялдиъи (лексик) шякилчиляр васитясиля щям башга нитг щиссяляриндян, щям дя феллярдян дцзялтмя фелляр ямяля эялир. Башга нитг щиссяляриндян (исим, сифят, сай, явязлик, зярф ) фел дцзялтмяк цчцн, əsasən, ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур və ümumi halda bu şəkilçılər isdimdən fel düzəldən şəkilçilər adlanır. а) –ла, -ля: ишля(мяк), боьазла(маг), саламла(маг) (исим); hazırла(маг), парчала(маг), арыгла(маг) (сифят); тамамла(маг), йарыла(маг), ъцтля(мяк) (сай); irəlilə(mək), gerilə(mək), qabaqla(maq) (zərf) və s. Гейд: Ядяби дилимиздяки –ла, -ля шякилчиси иля битян бцтцн фелляр, ясасян, дцзялтмя феллярдир. б) –лаш, -ляш: yerləş(mək), vidalaş(maq), sənayeləş(mək) (исим); bədbinлəш(mək), чятинляш(mək), тцндляш(mək) (сифят); бирляш(mək), икиляш(mək), (сай); йахынлаш(maq), узаглаш(maq) (зярф) və s. ъ) –лан, -лян: диллян(mək), ruhlan(maq), alovlan(maq) , евлян(mək), кядярлян(mək) (исим); xumarlan(maq) (сифят) və s. ч) -ал,-ял,-л: бошал(maq), саьал(maq), гысал(maq), ucal(maq), incəl(mək) (сифят); чохал(maq), азал(maq) (сай-zərf) və s. д) –ар, -яр: отар(maq) (исим); аьар(maq), göyəр(mək), бозар(maq) (сифят) və s. е) –а, -я: ойна(maq), йаша(maq), яля(mək) (исим); боша(maq) (сифят) və s. я) –ы, -и, -у, -ц: бярки(mək), туршу(maq) (сифят) və s. 2. Фелдян фел дцзялтмяк цчцн ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур: а)-ыл, -ил, -ул,-цл: qaz-ıi-maq, йаз-ыл-маг, дюй-цл-мяк, вур-улмаг və s. б)-ын,-ин,-ун,-цн: ал-ын-маг, бил-ин-мяк, дюй-цн-мяк, sev-inmək, gey-in-mək və s.



 171 



 172 



ъ)-ыш,-иш,-уш,-цш: йаз-ыш-маг, эюр-цш-мяк, вур-уш-маг,bax-ışmaq, döy-yüş-mək və s. ч)-аш,-яш,ш: тут-аш-маг, ayaqla-ş-maq, salamla-ş-maq, ağlaş-maq və s. д)-дыр, -дир, -дур, -дцр: йаз-дыр-маг, сюк-дцр-мяк, бюл-дцрмяк, sil-dir-mək və s. e)-ır, -ir, -ur, ür: bit-ir-mək, öt-ür-mək, it-ir-mək və s. Qeyd: Feldən fel düzəldən şəkilçilər eyni zamanda felin qrammatik məna növlərinin də şəkilçiləridir. 5. ТЯСДИГ ВЯ ИНКАР ФЕЛЛЯР. İnkarlıq kateqoriyasına görə fellər iki yerə bölünür: təsdiq fellər və inkar fellər. Felin təsdiq forması ilə inkar forması qarşı-qarşıya dayanaraq bir-birinin əksini təşkil edirlər. а) щярякятин иъра едилдийини və ya ediləcəyini билдирян фелляр тясдиг фелляр адланыр.Təsdiq fellərin xüsusi morfoloji əlaməti yoxdur. Мяс: йазмаг, охумаг, алдым, эедир, alacağam, görüşərsən, görməlidir, yazasıdır вя с. б) щярякятин иъра едилмядийини və ya edilməyəcəyini билдирян фелляр инкар фелляр адланыр. Инкарлыг тясдиг фелляря –ма, -мя, -м шякилчиляри гошулмагла дцзялир. Мяс: оху-маг -оху-ма-маг, yazdı- yaz-ma-dı, soruşacaq- soruş-ma-yacaq, deməlisən-de-məməlisən və s. Гейд: Инкар шякилчиси –ма2 сифят вя исим дцзялдян –ма, мя шякилчиси иля омонимдир. Бунлары фяргляндирмяк цчцн ашаьыдакылары йадда сахламг лазымдыр: 1. Инкар шякилчиси вурьу гябул етмир (алма, йыьма, охума), лексик шякилчи олан –ма, -мя ися вурьу алтына дцшцр (газма, сцзмя). 2. Бязян инкар шякилчисинин саити ихтисара дцшцр. Мяс: алмайыр, ал-м-ыр; эял-мя-йир, эял-м-ир вя с. Бязи фелляр инкарда –ма, -мя шякилчиси гябул етмир, онун явязиня дейил сюзцндян истифадя олунур. Мяс: эедяси дейил, аласы дейил вя с.



 173 



6. ТЯСИРЛИ ВЯ ТЯСИРСИЗ ФЕЛЛЯР. Təsirlilik kateqoriyasına görə də fellər iki yerə ayrılır: təsirli fellər və təsirsiz fellər. а) Юзцндян асылы олан сюзцн исмин тясирлик щалында ишлянмясини тяляб едян фелляря тясирли фелляр дейилир. Тясирли феллярля ялагяйя эирян сюзляр исмин тясирлик щалынын суалларына (кими? няйи? щараны? ня?) ъаваб олур. Мяс: китабы (няйи?) охудум, дяфтяр (ня?) алдым, Гулуну (кими?) чаьырдылар, Бакыны (щараны?) севирям вя с. б) Юзцндян асылы олан сюзцн исмин тясирлик щалында ишлянмясини тяляб етмяйян фелляря тясирсиз фелляр дейилир. Мяс: Мешядян (щарадан?) эялирям, кинойа (няйя?) бахырлар вя с. Bəzən cümlə daxilində təsirli fellər təsirlik halda olan sözlə bərabər işlənmədiyindən, yalnız həmin cümlə daxilində təsirsiz felə çevrilir. Məs: Məktubu Təbrizdən yazıram. Qasım Ərdəbildə oxuyur və s. Cümlələrdəki “yazıram” və “oxuyur” (nəyi?) sözləri ayrılıqda təsirli fel olduğu halda, cümlələrdə işlənmə məqamlarına görə təsirsiz fellərə çevriliblər. Гейд: Тясирли фелляр шякилчи гябул едяряк тясирсиз фелляря (йазйаз-ыл, оху-оху-н, ач-ач-ыл вя с.), тясирсиз фелляр ися тясирли фелляря (эцл-эцл-дцр, отур-отур-т, кюч-кюч-цр, ит-ит-ир вя с.) чевриля билирляр. 7. ФЕЛИН ГРАММАТИК МЯНА НЮВЛЯРИ. Фелин грамматик мяна нювляри subyektin - данышан (йазан) шяхсин, йяни иш эюрянин obyeklə , yəni цзяриндя иш эюрцлян яшйа иля гаршылыглы мцнасибятлярини якс етдирир. Бунлар ашаьыдакылардыр: 1. МЯЛУМ НЮВ. Фелин мялум нювцндя иш эюрян мялум олур вя бу нювц дцзялтмяк цчцн щеч бир хцсуси шякилчидян истифадя олунмур. Мяс: Mən йазdım. Sən охуdun. O эюрdü. Quzu su içdi вя с. Мялум нюв фелляр щям тясирли (йе, ач вя с.), щям дя тясирсиз (дур, бах вя с.) олурлар. Məs: Həsən qapını açdı (təsirli). O, dənizə baxdı(təsirsız) və s. 2. ГАЙЫДЫШ НЮВ. Гайыдыш фелляр иш эюрянин иши юз цзяриндя -цн, -ыл, -ил, иъра етдийини билдирир. Гайыдыш нюв фелляр –ын, -ин, -ун, -ул, -цл, -н шякилчиляри васитясиля тясирли феллярдян дцзялир, амма тясирсиз олур. Мяс: Эцл ач-ыл-ды. Гызлар йу-йун-дулар. Севда дара-н-ды. Азад эей-ин-ди вя с.  174 



Гейд. Эейинди, сойунду фелляри мцстяснадыр. Бу гайыдыш фелляри тясирл (эей, сой) феллярдян ямяля эялся дя, йеня дя тясирли олараг галыр. ( Rauf pалтарыны эейинди; Elnur чякмясини сойунду). Бязян башга нитг щиссяляриндян ямяля эялян ганад-лан(маг), рущ-лан(маг), шикайят-лян(мяк) вя с. кими фелляр дя гайыдыш нюв мянасыны билдирир. Məs: Bizi görən kəklik ürkərək qanadlandı. Bu sözləri eşidən arvad birdən-birə alovlandı. Məmməd zəmanədən çox şikayətləndi və s. 3. МЯЪЩУЛ НЮВ. Мяъщул нюв феллярдя иш эюрян грамматик ъящятдян мялум олмур. Мяъщул нюв фелляри дцзялтмяк цчцн тясирли фелляря –ыл, -ил, -ул, -цл, -ын, -ин, -ун, -цн, -н, -нил, -йил шякилчиляриндян бири артырылыр. Мяс: Каьыз йаз-ыл-ды. Тарла шумла-нды. Зянэ вур-ул-ду. Дцшмян изля-нил-ир вя с. Мяъщул нюв фелляр грамматик формасына эюря гайыдыш фелляря чох йахындыр ( щяр ики нюв –ын, -ин, -ун, -цн, -н, -ыл, -ил, -ул, -цл шякил чиляри иля йараныр), лакин мяъщул нюв феллярдя иш эюрян мялум олмадыьы щалда, гайыдыш феллярдя иш эюрян мялум олур, йяни иши юз цзяриндя иъра едир. Xəbəri qayıdış və məchul fellərlə ifadə olunan cümlələrin mübtədası olur. Məs: Mehriban səliqə ilə darandı. Qapı taybatay açıldı və s. 4. ШЯХССИЗ НЮВ. -ыл, -ил, -ул, -цл, bəzən də -ын, -ин, -ун, -цн шякилчилярi тясирсиз фелляря артырылдыгда шяхссиз нюв fellər ямяля эятирир. Мяс: Мяктуба бах-ыл-ды. Deyilənlərə диггят ед-ил-ди. Məsələyə ehtiyatla йанаш-ыл-ды вя с. Гейд: Şəxsiz felləri bəzən fellərin qrammatik məna növləri sırasına daxil etmirlər və bunları felin şəxssiz forması adlandırırlar. Мяъщул феллярля шяхссиз фелляри айырмаг цчцн ашаьыдакы ъящятляря диггят етмяк лазымдыр: 1. Мяъщул фелляр тясирли феллярдян –il4, -ın4(-n) şəkilçiləri vasitəsilə əmələ gələrək nəticə etibarı ilə təsirsiz olur. Məs:бюл-bölцн(mək), yaz-йаз-ыл(maq, oxu-oxu-n(maq) və s. 2. Şяхссиз фелляр ися, əsasən, -ıl4 şəkilçisi vasitəsi ilə тясирсиз феллярдян ямяля эялир və təsirsiz olur. Məs: bax-bax-ıl(maq), эеtged-ил(mək)вя с.



3. Məchul növ fellər, əsasən, III şəxsdə olsa da, bəzən I və II şəxslərlə də işlənir. Biz yarışdan çıxarıldq (I şəxs). Sən sabah hərbi hissəyə göndəriləcəksən (II şəxs). 4. Şəxssiz fellər isə yalnız III şəxsin təkində olur. Məs: Ərizələrə baxılmadı. İclasda dünənki məsələyə də toxunuldu və s. 5. Мяъщул фелли ъцмлялярдя мцбтяда олур (Мяктуб йазылды), шяхссиз фелли ъцмлялярдя ися мцбтяда олмур (Тапшырыьа ямял олунду). 6. Məhul fellərdən bütün üslublarda, şəxssiz növ fellərdən isə daha çox rəsmi-işgüzar üslubda istifadə olunur. 5. ГАРШЫЛЫГ-БИРЭЯЛИК НЮВ. Бу нювдя олан фелляр щярякятин гаршы-гаршыйа, йа да шярикли, мцштяряк иъра едилдийини билдирир. Гаршылыг билдирян фелляр ясасян тясирли (йаз-ыш-маг, вур-ушмаг, де-йиш-мяк), бирэялик (мцштяряк) билдирян фелляр ися тясирсиз феллярдян (эцл-цш-мяк, аьла-ш-маг, щцр-цш-мяк) ямяля эялир. Гаршылыг-бирэялик нювдя олан фелляр нятиъя етибариля тясирсиз олур. Birgəlik fellərini bəzən felin qrammatik məna növlərinə daxil etmir, sadəcə hərəkətin müştərək icrasını göstərən fel fopması kimi təqdim edirlər. Гаршылыг-бирэялик нювц йаратмаг цчцн ашаьыдакы шякилчилярдян истифадя олунур: -ыш, -иш, –уш, -цш, -аш, -яш, -ш,. Məs: qaçmaq-qaçışmaq, çəkmək-çəkişmək, vurmaq-vuruşmaq, salamlamaqgörməkgörüşmək, mələmək-mələşmək, salamlaşmaq, itələmək-itələşmək, çığırmaq-çığırışmaq və s. 6. ИЪБАР НЮВ. Иъбар нюв феллярдя щярякяти данышан вя йа щаггында данышылан шяхс дейил, башгасы иъра едир. Bu növdə olan fellər işin təhrik yolu ilə başqasına gördürüldüyünü bildirir. Иъбар нюв фелляр тясирли феллярин сонуна –дыр, -дир, -дур, -дцр, бязян дя –т шякилчиси артырмагла дцзялир. Мяс: йаз-дыр, сил-дир, бил-дир, дцзялт-дир вя с. İcbar növ şəkilçisi –dır, -dir, -dur, dür xəbər şəkilçisi ilə (-dır, -dir, -dur, -dir) omonimdir. İcbar şəkilçisi vurğu qəbul edən, xəbərlik şəkilçisi vurğu qəbul etməyəndir. Гейд: Йухарыдакы шякилчиляри тясирсиз фелляря артырдыгда иъбар нюв дейил, садяъя тясирли фел ямяля эялир. Мяс: Rəfi uşağı эцл-дцрdü. İlqar onu yerinə отур-т-du. Бу фелляри иъбар нювя чевирмяк



 175 



 176 



цчцн онлара йенидян иъбар нювцн шякилчилярини артырмаг лазымдыр. Мяс: Rəfi uşağı эцлдцр-т-dü. İlqar onu yerinə отурт-дур-du və s.. Гейд: Вуруш, эюрцш və s. типли гаршылыг-бирэялик билдирян фелляр işlənmə məqamına görə cümlədə исим дя ола биляр. Мяс: Эюрцш мараглы кечди. Döyüş баш тутмады və s. ТЯСРИФЛЯНЯН ФЕЛЛЯР 1. ФЕЛИН ТЯСРИФЛЯНЯН ФОРМАЛАРЫ. Фелин шяхся вя кямиййятя эюря дяйишян формаларына тясрифлянян фелляр дейилир. Felin bildirdiyi hərəkət ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən icra olunur. Azərbaycan dilində qrammatik cəhətdən üç şəxs və bu səxslərin tək və cəmini bildirən sözlər var. Fellər həmin şəxslərə aid olan şəkilçiləri qəbul edərək dəyişir. Həm şəxs, həm də kəmiyyətə görə olan bu dəyişməyə felin şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsi deyilir. Felin şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsini göstərən şəkilçilər şəxs sonluqları adlanır. Qrammatik şəkilçilər olan bu şəkilçilərə xəbər şəkilçiləri də deyilir. Bunlar aşağıdakılardır: -Birinci şəxsin tək və cəmi. –am, -əm; –ım, -im, -um, -üm; – iq, -ik, -uq, -üq; -aq, -ək. -İkinci şəxsin tək və cəmi. –san, -sən; -ın, -in, -un, -ün; -sınız,-siniz, sunuz, -sünüz; -niz, -niz, -nuz, -nüz; -ın, -in, -un, -ün. -Üçüncü şəxsin təki və cəmi. –sın, -sin, -sun, sün; -lar, -lər. Тясрифлянян фелляр фелин садя шякилляри дя адланыр. Фелин шякилляри данышан, йазан шяхсин эюрцлян ишя мцнасибятини билдирир. Фелин тясрифлянян формалары, йахуд садя шякилляри ашаьыдакылардыр: а) ЯМР ШЯКЛИ. Ямр шякли ямр, хащиш, мяслящят, тяклиф, нясищят вя с. билдирир. Ямр шякли фелин кюкцня вя йа башланьыъ формасына шяхс шякилчиси артырмагла дцзялир. Ямр шяклинин хцсуси шякилчиси йохдур. Мяс: I mян йазым bиз йаз-аг эял-им эял-як II sян йаз sиз йаз-ын эял эял-ин III o йаз-сын oнлар йаз-сынлар эял-син эял-синляр  177 



Felin əmr şəkli zamanlar üzrə dəyişə bilmir, ancaq bu şəkildə olan fellərin mənasında indiki və gələcək zaman anlayışı olur. Belə ki, əmr şəkli (forması) hərəkətin icrasını indiki, eləcə də gələcək zamanla bağlayır. Ямр шяклинин икинъи шяхсинн тякинин шяхс шякилчиси олмур. Bu şəklin inkarı –ma, -mə şəkilçisi ilə düzəlir. Məs: bilim-bilməyim, gör-görmə, gəlsin-gəlməsin və s. Əmr şəklində olan fellər, əsasən, əmr cümləsinin xəbəri olur. Məs: Siz kənara çəkilin. Tapşırığı yerinə yetir və s. б) ХЯБЯР ШЯКЛИ. Ишин ня заман вя нечянъи шяхс тяряфиндян иъра едилдийини, иъра едиляъяйини (вя йа едилмядийини) билдирян фел шяклиня хябяр шякли дейилир. Хябяр шяклинин хцсуси шякилчиси йохдур. Бу шякли дцзялтмяк цчцн мцхтялиф фелляря заман вя шяхс шякилчиляри артырылыр. Zaman şəkilçisi qəbul etməmiş fel xəbər şəklində ola bilməz. Фел хябяр шяклиндя кечмиш, индики вя эяляъяк заманлара, еляъя дя шяхся эюря дяйишир. 1. Кечмиш заман. Felin keçmiş zamanı hərəkətin keçmişdə, yəni danışıq vaxtından əvvəl baş verdiyini bildirir. Кечмиш заман ики ъцр олур; шцщуди кечмиш, нягли кечмиш. -Шцщуди кечмиш щярякятин nisbətən yaxın кечмишдя иъра олунуб-олунмадыьыны гятиййятля билдирир вя -ды, -ди, -ду, -дц шякилчиляри иля дцзялир. Мяс: эял-ди-к I ал-ды-м ал-ды-г эял-ди-м II ал-ды-н ал-ды-ныз эял-ди-н эял-ди-низ III ал-ды ал-ды-лар эял-ди эял-ди-ляр Шцщуди кечмиш заманда цчцнъц шяхсин тякиндя шяхс шякилчиси олмур. -Нягли кечмиш заман кечмишдя иъра едилмиш вя йа едилмямиш щярякят барядя нягл йолу иля мялумат верилдийини билдирир вя -мыш, миш, -муш, -мцш шякилчиси иля йараныр. Nəqli keçmişə bəzən uzaq keçmiş də deyilir. Мяс: I yаз-мыш- ам йаз-мыш-ыг эет-миш-ям эет-миш-ик II йаз-мыш-сан йаз-мыш-сыныз эет-миш-сян эет-миш-синиз эет-миш-ляр III йаз-мыш-дыр йаз-мыш-лар эет-миш-дир



 178 



Гейд: Нягли кечмиш икинъи вя цчцнъц шяхсдя -ыб, -иб, -уб, цб шякилчиси иля дя дцзяля билир və bu şəkilçilərin işlənmə dairəsi bir qədər məhduddur. Мяс: II ал-ыб-сан ал-ыб-сыныз поз-уб-сан поз-уб-сунуз III ал-ыб-дыр ал-ыб-лар поз-уб-дур поз-уб-лар Кечмиш заманын инкарыны йаратмаг цчцн -ма, -мя шякилчисиндян истифадя олунур. Мяс: алдым-ал-ма-дым; охудун-оху-ма-дын; билди-бил-мя-ди, yazmışam-yaz-ma-mış-am, duyubsan-duy-mayıb-san, pozmuşdur-poz-ma-mış-dır və s. Nəqli keçmişi formalaşdıran –mış, -miş, -muş, -müş və ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçiləri bir-biri ilə sinonimdir. 2. Индики заман. Индики заман щярякятин сющбят эедян вахтда иъра едилдийини билдирир, фелляря -ыр, -ир, -ур, -цр (-йыр, -йир, -йур, йцр) шякилчисини артырмагла дцзялир. Мяс: оху-йур, эял-ир, йаз-ыр вя с. Инкар фелляр индики замана эюря дяйишяндя инкар шякилчисинин (-ма, -мя) саити дцшцр (-а, -я). Мяс: ал-ыр -ал-м-ыр, гач-ыр - гач-м-ыр вя с. Индики заман фелляри шяхся və kəmiyyətə эюря дяйишир. Мяс: I мян эял-ир-ям биз эял-ир-ик йаз-м-ыр-ам йаз-м-ыр-ыг II сян эял-ир-сян сиз эял-ир-синиз йаз-м-ыр-сан йаз-м-ыр-сыныз III о эял-ир онлар эял-ир-ляр йаз-м-ыр йаз-м-ыр-лар Индики заманын цчцнъц шяхсинин тякиндя шяхс шякилчиси йохдур 3. Эяляъяк заман. Felin gləcək zamanı həpəkətin gələcəkdə, danışıq vaxtından sonra baş verəcəyini bildirir.Эяляъяк заман ики ъцр олур: 1) гяти эяляъяк, 2) гейри-гяти эяляъяк. - Гяти эяляъяк фелляря -аъаг, -яъяк(йаъаг, йяъяк) шякилчиси артырмагла дцзялир вя щярякятин иъра олунаъаьыны гятиййятля билдирир. Мяс: I ал-аъаь-ам ал-аъаь-ыг як-яъяй-ям як-яъяй-ик як-яъяк-синиз II ал-аъаг-сан ал-аъаг-сыныз як-яъяк-сян III ал-аъаг(dır) ал-аъаг-лар як-яъяк(dir) як-яъяк-ляр Гяти эяляъяк заманын цчцнъц шяхсинин тяки həm шяхс шякилчиси ilə, həm də şəkilçisiz ишлянир. - Гейри-гяти эяляъяк заман фелляря -ар, -яр (-йар,-йяр) шякилчиси артырмагла дцзялир вя щярякятин иърасынын гяти шякилдя дейил, гейримцяййян (шцбщяли) олдуьуну билдирир. Мяс:  179 



I эцл-яр-ям эцл-яр-ик оху-йар-ам оху-йар-ыг II эцл-яр-сян эцл-яр-синиз оху-йар-сан оху-йар-сыныз III эцл-яр эцл-яр-ляр оху-йар оху-йар-лар Гейри-гяти эяляъяк заманын цчцнъц шяхсинин тякиндя шякилчи ишлянмир. Гейд: 1. Гяти эяляъяк заманда инкар фелляр дяйишяркян инкар шякилчиси (-ма,-мя) олдуьу кими ишлянир (ал-аъаг - ал-ма-йаъаг, вур-аъаг -вур-ма-йаъаг вя с.), гейри-гяти эяляъяк заманда ися инкар шякилчисинин саити (-а,-я) дцшцр, икинъи вя цчцнъц шяхсдя ися заман шякилчисинин (-ар2, -йар2) р сяси з сясиня чеврилир. Мяс: эюр-мяр-ям; эюр-м-яз-сян; эюр-м-яз. 2. Фел –ла2 шякилчиси иля битдикдя ики щал юзцнц эюстярир: а) гейри-гяти эяляъяк заман шякилчисиндян яввял "й" битишдириъиси ишлянир (башла-й-ар, ишля-й-яр); б) вя йа гейри-гяти эяляъяк заманын шякилчисиндя олан саит дцшцр. Мяс: башла-й-ар -башла-р; ишляйəр -ишля-р вя с. ъ) ФЕЛИН АРЗУ ШЯКЛИ. Арзу шякли ишин эяляъякдя иърасынын арзу олундуьуну билдирир вя фелляря -а,-я (йа, -йя) шякилчиси артырмагла дцзялир. Mənasında gələcək zaman anlayışı olsa da, zaman şəkilçiləri qəbul etmir və zamanlara görə dəyişmir. Арзу шяклиндя фелдян яввял чох вахт эяряк, каш сюзляриндян бири ишлядилир. Мяс: I эяряк (каш) ал-а-м ал-а-г оху-йа-м оху-йа-г II эяряк (каш) ал-а-сан ал-а-сыныз оху-йа-сан оху-йа-сыныз III эяряк (каш) ал-а ал-а-лар оху-йа оху-йа-лар Арзу шяклинин инкарыны дцзялтмяк цчцн –ма2 шякилчисиндян истифадя олунур (oxuyam-oxumayam, biləsən-bilməyəsən, gələgəlməyə və s.). Арзу шяклиндя III шяхсин тякиндя шяхс шякилчиси олмур. ч) ФЕЛИН ВАЪИБ ШЯКЛИ. Ваъиб шякли иъра едиляъяк ишин зярури олдуьуну билдирир вя фелляря -малы, -мяли шякилчиси артырмагла дцзялир. Məzmununda gələcək zaman anlayışı olan vacib şəkli zaman şəkilçiləri qəbul etmir və zamanlara görə dəyişmir.Мяс: I эет-мяли-йям эет-мяли-йик бил-мяли-йям бил-мяли-йик II эет-мяли-сян эет-мяли-синиз бил-мяли-дир бил-мяли-синиз III эет-мяли-дир эет-мяли-дирляр бил-мяли-дир бил-мяли-дирляр  180 



Бу шяклин инкары да –ма2 шякилчиси иля дцзялир. Мяс: oху-мамалы-дыр, йаз-ма-малы-сан вя с. д) ФЕЛИН ЛАЗЫМ ШЯКЛИ. Лазым шякли иъра едиляъяк щярякятин лазым олдуьуну билдирир вя фелляря -асы,-яси (-йасы,-йяси) шякилчиси артырмагла дцзялир. Zaman şəkilçiləri qəbul etməyən və zamanlara görə dəyişməyən lazım şəklinin də məzmununda gələcək zaman anlayışı var. Лазым шяклинин инкарыны дцзялтмяк цчцн дейил сюзцндян истифадя олунур. Она эюря дя лазым шяклинин инкарында шяхся вя кямиййятя эюря дяйишян щисся дейил сюзц олур. Мяс: I эял-яси-йям эял-яси дейил-ям эял-яси-йик эял-яси дейил-ик II эял-яси-сян эял-яси дейил-сян эял-яси-синиз эял-яси дейил-синиз III эял-яси-дир эял-яси дейил эял-яси-дирляр эял-яси дейил-ляр Лазым шяклинин инкарынын III шяхсинин тякиндя шяхс шякилчиси олмур. е) ФЕЛИН ШЯРТ ШЯКЛИ. Фелин шярт шякли щярякятин иърасынын мцяййян шяртля баьлы олдуьуну билдирир вя фелляря -са,-ся шякилчиси артырмагла дцзялир. Mənasında gələcək zaman anlayışı olan şərt şəkli də zaman şəkilçiləri qəbul etmir və zamanlara görə dəyişmir.Мяс: I гач-са-м гач-са-г эюр-ся-м эюр-ся-к II гач-са-н гач-са-нызэюр-ся-н эюр-ся-низ III гач-са гач-са-лар эюр-ся эюр-ся-ляр Бу шяклин дя инкары -ма2 шякилчиси иля дцзялир. Мяс: эет-мя-сям, йаз-ма-са-н, бил-мя-ся вя с. Шярт шяклиндя олан феллярдян яввял бязян яэяр баьлайыъысы да ишлянир. Мяс: яэяр бил-ся-м; яэяр эет-ся-н; яэяр оху-са. Шярт шяклинин III шяхсинин тякиндя шяхс шякилчиси олмур. Шярт шяклиндя олан фелляр мцстягил ъцмлянин хябяри ола билмир, йалныз мцряккяб ъцмлядя асылы ъцмлянин хябяри олуб, щярякятин иърасыны мцяййян шяртля баьлайыр Мяс: Яэяр бизя эялсян, китабы эятирмяйи унутма. Изащлардан эюрцндцйц кими фелин арзу, ваъиб, лазым вя шярт шякилляри эяляъяк заманла баьлы шякиллярдир. Гейд: Садя шякиллярдя (формаларда) ишлянмиш фелляря -маг2 мясдяр шякилчиси артырмаг олмадыьы щалда, фелин грамматик нювляринин сонуна бу шякилчини артырмаг олур. Мяс: ал-маг (мялум  181 



нюв), йаз-ыл-маг (мяъщул нюв), йаз-ыш-маг (гаршылыг бирэялик нюв) вя с. 2. ФЕЛИН МЦРЯККЯБ ШЯКИЛЛЯРИ. Фелин мцряккяб шякилляри садя шякиллярин цзяриня иди, имиш sözlərinin(bunlara bəzən köməkçi fellər də deyilir), ися щиссяъiyiинин артырылмасы йолу иля дцзялир вя цч йеря бюлцнцр: 1) Фелин шякилляринин щекайяси. Фелин шякилляринин щекайяси фелин садя шякилляриня иди sözünün артырылмасы иля йараныр. Иди фелин ямр шяклиня вя хябяр шяклинин şühudi кечмиш заманына артырыла билмир. Демяли, ямр шяклиндя олан феллярдян, еляъя дя шцщуди кечмиш заман фелляриндян фел шякилляринин щекайяси йарана билмяз. Галан шякиллярдян (хябяр шяклинин нягли кечмишi, индики заман, эяляъяк заманы, арзу, лазым, ваъиб вя шярт шякли) ися фел шякилляринин щекайяси ямяля эяля билир. Мяс: алмыш иди, алыр иди, алаъаг иди, алмаз иди (хябяр); ала иди (арзу); алмалы иди (ваъиб); аласы иди (лазым); алса иди (шярт). Иди сону самитля битян фел шякилляриндя ики ъцр -щям айры, йяни иди формасында, щям дя шякилчиляшмиш -ды4 формасында йазылыр. Мяс: эяляъяк иди, эяляъякди, эяляр иди, эялярди. Иди сону саитля битян феллярдя айры йазылыр вя тяляффцзц иля йазылышы арасында фярг олур. Мяс: эялмяли иди (эялмялийди), йазасы иди (йазасыйды), бился иди (билсяйди) вя с. Фел шякилляринин щекайясиндя шяхс шякилчиляри иди sözünə вя йа онун шякилчиляшмиш формасына артырылыр. Мяс: I оху-малы иди-м эял-яр-ди-к йаз-ası иди-м II оху-малы иди-н эял-яр-ди-низ йаз-asы иди-н III оху- малы иди эял-яр-ди-ляр йаз-ası иди Фел шякилляринин щекайясиндя ишин цч замандан (кечмиш, индики, эяляъяк) биринин дахилиндя эюрцлдцйц (тясдигдя) вя йа эюрцлмядийи (инкарда), бу барядяки мялуматын ися сонрадан верилдийи билдирилир. 2) Фел шякилляринин рявайяти. Фел шякилляринин рявайяти садя шякиллярин цзяриня имиш sözünün артырылмасы йолу иля йараныр. Имиш сону самитля битян фел шякилляриндя ики ъцр, щям айры, щям дя шякилчиляшмиш -мыш4 формасында йазылыр. Мяс: эед-яъяк-миш, эед-яъяк имиш, йаз-ар-мыш, йаз-ар имиш вя с.  182 



Бу söz (имиш) сону саитля битян фел шякилляриня гошулдугда айры йазылыр, амма бир йердя тяляффцз олунур. Мяс: эяз-мяли имиш (эязмялиймиш), эцл-яси имиш (эцл-ясиймиш) вя с. Имиш фелин ямр шяклиня вя шцщуди кечмиш замана артырыла билмяз. Фел шякилляринин щекайясиндян фяргли олараг, рявайятиндя имиш юз гыса вариантында бязян шяхс шякилчиляриндян сонра да артырыла биляр. Мяс: I ал-ыр-мыш-ам ал-ыр-ам-мыш II ал-ыр-мыш-сан ал-ыр-сан-мыш III ал-ыр-мыш ал-ыр-мыш Фел шякилляринин рявайятиндя III шяхсин тякиндя шяхс шякилчи иштирак етмир. 3) Фел шякилляринин шярти. Фел шякилляринин шярти фелин ямр, арзу вя шярт шякилляри истисна олмагла галан садя шякилляриня ися щиссяъийи артырмагла дцзялир. Ясас хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр: 1. Щекайя вя рявайят шякилляриндян фяргли олараг, шцщуди кечмиш заманда олан фел ися щиссяъийи иля ишляня билир. Мяс: ал-ды-са, йаз-ды-са, бил-ди-ся вя с. 2. Ися щиссяъийи шякил вя шяхс шякилчиляриндян сонра артырылыр. Мяс: ал-мыш-ам-са, эял-миш-сян-ся вя с. 3. Ися щиссяъийи щям айры (ал-мыш ися), щям дя битишик (ал-мышса) йазылыр. 4. Ися щиссяъийи бязян фел шякилляринин щекайя вя рявайятиндян сонра да ишляня билир. Мяс: эял-ир-ди-ся, юйрян-ир-миш-ся вя с. Гейд: Идi, имиш sözlərinin və ися щиссяъикляринин гысалдылмыш, шякилчиляшмиш формалары олан -ды4, -мыш4, -са2 hissəciklərini шцщуди кечмишин -ды4, нягли кечмишин -мыш4, шярт шяклинин –са2 шякилчиляри иля гарышдырмаг олмаз. Садя шякиллярин (хябяр, шярт) шякилчиляри олан ды4,-мыш4,-са2 фел кюкляриня вя йа башланьыъ формасына артырылдыьы щалда, щиссяъиклярин гысалдылмыш форалары фелин садя шякилляриня, бу шякилляри дцзялдян шякилчилярдян сонрайа артырылыр. Мяс: ал-ды-м, алмыш-ам, ал-са-м (садя шякилляр); ал-ыр-ды-м, ал-ыр-мыш-ам, ал-ды-мса (фелин мцряккяб шякилляри) вя с. 4. ИДИ, ИМИШ SÖZLƏRININ VƏ ИСЯ ЩИССЯЪИYИНИН ФЕЛ ОЛМАЙАН НИТГ ЩИССЯЛЯРИ ИЛЯ ИШЛЯНМЯСИ. İdi və imiş lüğəvi mənası olmayan sözlər olsa da, köməkçi nitq  183 



hissələrinin heç birinə uyğun gəlmirlər. Tarixən feldən törəndiklərinə görə, bunlara şərti olaraq “köməkçi fel” deyilmişdir. Bunlar həm fellər, həm də digər əsas nitq hissələri ilə işlənə bilir və башга нитг щиссяляри иля ишляндиkdя ашаьыдакылар баш верир: 1. Иди, имиш исим, сифят, сай, явязлик və zərflə ишляндикдя щямин нитг щиссяси ъцмлянин хябяри олур. Мяс: Gələn Яли imiş. Onun qiyməti беш иди. Arası Bəli ilə йахшы имиш. Oxuyan о иди. Hadisə baş verən vaxt Qərənfil uzaqda imiş вя с. Иди, имиш сюзлярдян айры йазылыр, тяляффцз заманы ащянэя уйьунлашыр вя бцтюв дeйилир. Мяс: Яли иди (Ялийди). 2. Ися исим, сифят, сай вя явязликля ишляндикдя щямин сюзляр мцстягил ъцмлянин йох, асылы ъцмлянин хябяриня чеврилир. Мяс: Яэяр йахшы ися, юзцн йаз. Ися мцстягил хябяр ямяля эятиря билмядийиндян хябярлик шякилчиси гябул едян сюзлярдя щямин шякилчидян сонра эялир. Мяс: йахшыдыр-са, фящля-сян-ся, шаэирд-дир-ся вя с.



ТЯСРИФЛЯНМЯЙЯН ФЕЛЛЯР 1. ФЕЛИН ТЯСРИФЛЯНМЯЙЯН ФОРМАЛАРЫ. Шяхся вя кямиййятя эюря дяйишмяйян фел формаларына фелин тясрифлянмяйян формалары дейилир. Бу ъцр фелляр фелин бязи ясас яламятлярини (тясдигинкар, тясирли-тясирсиз, нюв билдирмя) сахлайыр, феллярля йанашы, икинъи бир нитг щиссясинин дя хцсусиййятини дашыйыр. Беля формалар üçдцр: мясдяр, фели сифят, фели баьлама. а) Мясдяр. Щям фелин, щям дя исмин яламятляриня малик олан сюзляря мясдяр дейилир. Мясдяр фелин башланьыъ формасы цзяриня – маг2 (бязян дя –ма2) шякилчиси артырмагла дцзялир. Мяс: баьламаг, эял-мяк, эцлцмся-мяк вя с. Мясдярин феля аид яламятляри ашаьыдакылардыр: 1. Фел вя ондан ямяля эялян мясдяр ейни лексик мяна daşıyır, yəni hərəkət билдирир. Мяс: оху-охумаг, йаз-йазмаг, эял-эялмяк вя с.  184 



2. Мясдяр дя тясдиг вя инкар олур. Мяс: эцлмяк-эцлмямяк, эетмяк-эетмямяк, ойнамаг-ойнамамаг вя с. 3. Мясдяр дя фелин мцяййян грамматик мяна нювцндя олур. Мяс: эейинмяк (гайыдыш нюв), йаздырмаг (иъбар нюв), görüşmək (qarşılıq növ) вя с. 4. Мясдяр дя тясирли вя тясирсиз олур. Мяс: охумаг (тясирли), бахмаг (тясирсиз) вя с. 5. Мясдяр дя фел кими ятрафына сюз топлайа билир. Мяс: китабы охумаг, евя эетмяк, чяпяри сюкмяк вя с. Мясдярин исмя аид яламятляри ашаьыдакылардыр: 1. Исим кими щалланыр вя мянсубиййятя эюря дяйишир. Мяс: охумаг, охумаьын, охумаьа, охумаьы, охумагда, охумагдан (исим кими щалланмасы); охумаьым, охумаьын, охумаьы, охумаьыныз, охумаглары (мянсубиййятя эюря дяйишмяси). 2. III шяхсдя хябярлик шякилчиси (-дыр4) гябул едиб ъцмлядя исми хябяр олур. Мяс: Мягсядим йахшы охумагдыр. 3 Гошмаларла ишляня билир. Мяс: йазмаг цчцн, йатмагдан ютрц, бахмаьа эюря вя с. 4 Ъцмлянин мцбтядасы, тамамлыьы вя qoşulduğu qoşmalarla birgə zərflik ола билир. Мяс: Чалышмаг (nə? –mübtəda) баш уъалыьыдыр. Бу ща дисядян сонра йазмаьы (nəyi? –tamamlıq) она йасаг етдиляр. O, kəndə getmək üçün (nəyə? nə üçün? –zərflik) can atırdı. Мясдяр özündən əvvəl işlənən диэяр сюзляри табе едяряк мясдяр тяркиби ямяля эятирир вя мясдяр тяркиби бцтювлцкдя ъцмлянин мцряккяб цзвц олур. Мяс: Йахшылыг етмяк инсанын хислятиндя олмалыдыр. Qeyd: Nə məsdər, nə də məsdər tərkibləri ayrılıqda cümlədə təyin rolunda çıxış edə bilmir. б) Фели сифятляр. Щям фелин, щям дя сифятин яламятлярини дашыйан сюзляря фели сифят дейилир. Мяс: дейилмиш сюз, охуйан ушаг вя с. Фели сифятин феля мяхсус ъящятляри ашаьыдакылардыр: 1. Sifətdən və feldən düzələn sifətdən daha çox hərəkət bildirməsi ilə fərqlən (gedən, gələn, irəliləyən) feli sifət zаман мянасы билдирир. Мяс: йазылмыш мяктуб (кечмиш заман), йазылаъаг мяктуб (эяляъяк заман), йазылан мяктуб (индики заман) вя с.



2. Тясирли вя йа тясирсиз олур. Мяс: йазан ушаг (тясирли), эцлян ушаг (тясирсиз) 3. Нюв билдирир. Мяс: чалынан зянэ (мяъщул нюв), савашан гоншулар (гаршылыг нюв) вя с. 4. Тясдиг вя йа инкар олур. Мяс: йазылмыш мяктуб (тясдиг), йазылмамыш мяктуб (инкар). 5. Ятрафына сюзляр топлайа билир. Мяс: Ишиня виъданла йанашан мцщяндис. Фели сифятин сифятя мяхсус ъящятляри ашаьыдакылардыр: 1.Sifət kimi isimdən əvvəl gəlib əламят билдирир. Məs: çürümüş meyvə, uçan quş və s. 2. Sifət kimi nеъя? ня ъцр? щансы? суалларына ъаваб верир. Məs: gediləsi (hansı?) yol, sınmış (necə?) qələm, qorxan (nə cür?) uşaq və s. 3. Ъцмлядя тяйин вязифясиндя ишлянир. Məs: Gələn adam dayım oğlu idi. Yazdığın məktub hamını kövrəltdi və s. 4. Хябярлик шякилчиси (-дыр4) гябул едяряк исми хябяр олур.Məs: Sahib yaxşı oxuyandır. Meyvə yeyilməlidir və s. 5. Sifət kimi substantivləşərək cümlədə mübtəda, tamamlıq və zərflik (köməkçi vasitələrlə) vəzifəsində şıxış edə bilir. Məs: Gələnlər məclisdə çox oturmadılar (mübtəda). Yazılmışları aparmağın məsləhətdir (tamamlıq). Gedənlərdən ötrü taksi sifariş verildi (zərflik) və s. Фели сифят дцзялдян шякилчиляр. Ашаьыдакылар фели сифят дцзялдян шякилчилярдир. 1. –мыш4. Мяс: йазыл-мыш мяктуб, гуру-муш аьаъ (мыш4 шякилчиси кечмиш заман мяналы фели сифят ямяля эятирир). 2. –дыг4. Бу шякилчи мянсубиййят шякилчиси иля ишлянир вя кечмиш заман мяналы фели сифят ямяля эятирир. Мяс: йаз-дыь-ым мяктуб, эюр-дц-йцм иш, оху-дуь-у мащны. 3. –ан2. Бу шякилчи васитясиля индики заман мяналы фели сифятляр ямяля эялир. Мяс: гач-ан ат, оху-йан бцлбцл вя с. 4. –аъаг2, -асы2, -малы2. Бу шякилчилярля эяляъяк заман мяналы фели сифятляр йараныр.Мяс: дейил-яси сюз, эял-яъяк гонаг, йейил-мяли мейвя. Гейд: а) Фелдян дцзялян сифятляр анъаг сифятин (эцл-яйян ушаг, аз-ьын дцшмян, горх-унъ щадися вя с.), фели сифятляр ися щям си-



 185 



 186 



фятин, щям дя фелин яламятлярини дашыйыр (дейил-яъяк сюз, эцл-ян адам, йейил-мяли чюряк вя с.) ъ) –мыш2, -аъаг2 шякилчиси гябул етмиш сюзляр шяхс шякилчиси гябул етдикдя фел (йаз-мыш-ам, йаз-аъаг-сан вя с.), гябул едя билмядикдя фели сифят олур (йазыл-мыш мяктуб, йазыл-аъаг мяктуб вя с.) Фели сифят ondan əvvəl işlənmiş онунла ялагяйя эирян сюз və ya sözlərlə бирликдя фели сифят тяркиби ямяля эятирир. Бу ъцр бирляшмяляр фели бирляшмяляр адланыр вя ъцмлянин мцряккяб цзвц олур. Мяс: Gündəlik dərsləri oxuyan tələbələr имтащанда чятинлик чякмязляр. Сифят вя сайлар кими, бязян фели сифятляр дя исимляшя, субстантивляшя билир вя бу заман фели сифятляр сифятин суалларына дейил, исмин суалларына ъаваб верир. Ян чох –аъаг2, -мыш2, -ан2, -малы2 шякилчиси иля дцзялян фели сифятляр исимляшир. İsimləşən feli sifətlər cümlədə mübtəda, tamamlıq, xəbər və xitab rolunda işlənir. Məs: Oxuyan Canəli Əkbərovdur (mübtəda). Yazdıqları ona çatdırdım (tamamlıq). Alma yeməildir(xəbər). Çalanlar, sizə eşq olsun (xitab) və s. Qeyd: Feli sifətlərlə feldən əmələ gələn sifətlər arasında əsas fərqlər aşağıdakılardır: 1.Feli sifətlər düzəltmə söz deyil və onlar felin bir forması hesab olunurlar. Feldən düzələn sifətlər isə düzəltmə sözdür. 2.Feli sifətlər felin bir sıra xüsusiyyətlərini (hərəkət bildirmək, təsdiq-inkar, təsirli-təsirsiz və qrammatik məna növünə malik olmaq) saxladığı halda, feldən düzələn sifətlər bu xüsusiyyətləri itirir. 3.Feli sifətlər əşyanın hərəkətlə bağlı müvəqqəti əlamətini, feldən düzələn sifətlər isə əşyaya aid daimi keyfiyyəti bildirir. Məsdər şəkilkçiləri kimi feli sifət şəkilçiləri də qrammatik şəkilçilərdir. ч) Фели баьламалар. Щям фелин, щям дя зярфин хцсусиййятлярини дашыйан сюзляря фели баьлама дейилир. Feli bağlama başqa bir felə aid olmaqla, həmin felin bildirdiyi hərəkəti izah edir. Фели баьламанын феля аид хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр: 1. Hərəkət bildirir və fелля ейни лексик мяна дашыйыр, лексик мянаsı дяйишмир: gedəndə, gələrək və s. 2. Тясирли вя тясирсиз олур: ал-ыб (тясирли), отур-анда (тясирсиз) və s.



3. Тясдиг вя йа инкар олур: ал-дыгда, ал-ма-дыгда və s. 4. Мяна нювляриндя (мялум, мяъщул, гайыдыш вя с.) олур: görəndə, görünəndə, darananda, görüşəndə, gətiriləndə və s. 5. Ятрафына сюз топлайа билир (сяни эюряндя, мяктубу аланда) və s. Зярфя аид олан хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр: 1. Zərf kimi felə aid olub hərəkəti izah edir, hярякятин тярзини, заманыны, сябябини вя с. билдирир. 2. Зярфин суалларына (неъя? ня заман? няйя эюря? вя с.) ъаваб олур. 3. Həm ayrılıqda, hə də əлагяйя эирдийи сюзля бирликдя ъцмлянин зярфлийи олур. Фели баьлама шякилчиляри: 1. –ыб2. Бу шякилчи иля дцзялян фели баьламалар ишин ясас фелдяки ишдян яввял иъра олундуьуну, ейни заманда щярякятин тярзини вя сябябини билдирир. Мяс: Мяммяд али мяктяби битириб, Астара вя Ъялилабад районларында бир нечя ил ишлямишди. О, бардаш гуруб тахтда отурду вя с. 2. –араг2. Бу шякилчи иля дцзялян фели баьламалар мянасына эюря –ыб4 шякилчиси иля дцзялян фели баьламалара охшардыр. Щирсляняряк, эцл-яряк, йан-араг вя с. 3. –а2, -а2. Ейни форманын тякрары иля дцзялян беля фели баьламалар даща чох тярз мянасы билдирир. Мяс: даныш-а - даныш-а, эюр-я - эюр-я вя с. 4. –мадан2. Бу шякилчи иля дцзялян фели баьламалр щярякятин тярзини билдирир. Мяс: щазырлаш-мадан, дцшцн-мядян, görüşmədən вя с. 5. –анда2. ал-анда, оху-йанда 6. –дыгда2. ал-дыгда, эял-дикдя 7. –аркян2. ал-аркян, эял-яркян 8. –ынъа2. ал-ынъа, эял-инъя 9. –дыгъа2. Ал-дыгъа, эял-дикъя 10. –ар, -маз2. Гоша ишлянян фелин бири –ар2 (тясдиг), диэяри – 2 маз (инкар) шякилчиси иля ишлянмиш олур. Мяс: оху-йар – оху-маз, йат-ар – йат-маз вя с. Фели баьлама özündən əvvəl işlənən söz və ya sözlərlə ялагяйя эиряrək feli bağlama баьлама тяркиби ямяля эятирir və ъцмлянин мцряккяб цзвц олур. Мяс: Сярвиназ дайананда Мурад



 187 



 188 



отагдан чыхмышды. Hava qaralarkən dağın zirvəsində qəribə bir mənzərə yaranırdı. Qəşəm işə çıxar-şıxmaz Ənvəri tutduğu vəzifədən azad etdi və s. Фели баьлама ъцмлянин щямъинс хябяри олдугда ондан сонра верэцл гойулмалыдыр. Мяс: Анам гапыны ачыб, щяйяъанла ичяри дахил олду. Feli sifətlər kimi feli bağlamalar da düzəltmə söz hesab olunmur. Feli bağlama şəkilçiləri qrammatik şəkilçilərdir. Feli bağlamaların əsas sintaktik vəzifəsi cümlənin zərfliyi olmaqdır. FELİN TƏHLİLİ QAYDASI Feli morfoloji cəhətdən təhlil etmək üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər qeyd olunmalıdr: 1. Quruluşca növü, düzəltmədirsə hansı nitq hissəsindən əmələ gəlməsi. 2. Təsdiq və inkar olması. 3.Təsirli və təsirsiz olması. 4. Qrammatik məna növü. 5. Təsriflənən və təsriflənməyən olması. 6.Təsriflənəndirsə təsriflənən fellərə, təsrflənməyəndircə təsriflənməyən fellərə xas olan xüsusiyyətləri. 7. Cümlədəki sintaktik vəzifəsi. Nümunə: Rövşən göndərilən əmanəti sahibinə çatdırdı. Göndərilən – təsriflənməyən, indiki zaman anlayışı verən düzəıtmə feli sifətdir. Təsdiqdədir, təsirsizdir, məchul növdədir. Cümlədə təyin vəzifəsində işlənmişdir. Çatdırdı – “çatmaq” təsirsiz felindən əmələ gələn düzəltmə feldir. Təsdiqdədir, təsirlidir və məlum növdədir. Xəbər şəklində olan təsriflənən feldir, şühudi keçmiş zamandadır. Cumlədə xəbər rolunda çıxış edir. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Фелин лазым шяклиндя олан сюзц эюстярин. А) эялди Б) алаcаьам C) йазыр Д) эедясийям Е) алмышам 2. Лазым шякли щансы шякилчи иля дцзялир? А) - аcаг (- яcяк) Б) -са (-ся) C) -малы (- мяли) Д) -а (-я) Е) -асы(-яси)  189 



3. Фелин иcбар нювцнцн шякилчиляри щансылардыр? А) - дыр4, - т Б) - ыш4, - ш C) - ыл4, - ын4 Д) - асы2 4. Щансы шякилчи фелин индики заманыны билдирир? C) - ды4 Д) - ыр4 А) - аcаг2 Б) - ар2



Е) - малы2 Е) - мыш4



5. Тясирли феллярдян ибарят олан cярэяни эюстярин. А) йазмаг, ачылмаг, силинмяк Б) эейинмяк, сойунмаг, йаздырмаг C) дюймяк, бахмаг, эюрцнмяк Д) силмяк, эцлмяк, йазылмаг Е) горумаг, гурмаг, эюрцшмяк 6. Щансы cяркядяки феллярин щамысы тясирсиздир? А) охумаг, дейинмяк, йазышмаг Б) чякинмяк, эцлдцрмяк, итирмяк C) битирмяк, сяпмяк, эюйнямяк Д) бахмаг, эцлмяк, саламлашмаг Е) арзуламаг, эцлцмсямяк, чякишмяк 7. Фелин нягли кечмиш заманынын шякилчиляри щансылардыр? А) - ды4 Б) - мыш4 C) - мыш4, - ыб4 Д) - ыр4 Е) - ар2 8. Нягли кечмиш заманда олан фели эюстярин. А) билинди Б) охуйаcаг C) охуду Д) эялиб



Е) эяляр



9. Иш феллярини эюстярин. А) данышмаг, динлямяк, сусмаг Б) тикмяк, кясмяк, доьрамаг C) эетмяк, дцшмяк, етмяк Д) аьармаг, эюзялляшмяк, нярилдямяк Е) дуймаг, хатырламаг, дцшцнмяк 10. Бири фелин нювляри сырасында вериля билмяз. C) тяфяккцр фелляри А) иш фелляри Б) нитг фелляри Д) кямиййят фелляри Е) щал - вязиййят фелляри 11. Нечяси мцряккяб фелдир? дейир - эцлцр, охуйа билмяк, гулаг асмаг, асды - кясди, бязяниб -дцзянир, эяля билди А) 2 Б) 4 C) 3 Д) 5 Е) 6  190 



12. Бири сифятдян дцзялян фелдир. А) кядярлянмяк Б) боьазламаг C) ялямяк Д) тямизлянмяк Е) сувармаг 13. Нечяси зярфдян дцзялян фелдир? бирляшмяк, йахынлашмаг, чохалмаг, узаглашмаг, аьармаг, эерилямяк, азьынлашмаг А) 1 Б) 2 C) 3 Д) 4 Е) 5 14. Бири адлардан (исим, сифят, сай вя. с) фел дцзялдя билдийи кими, щям дя феллярдян исим дцзялдян шякилчидир. Д) - ы4 Е) - ар2 А) - лаш2 Б) - а2 C) - ыш4 15. Щансы шякилчи щям адлардан (исим, йамсылама вя яввялки мяналарыны итирмиш сюзляр), щям дя фелдян фел дцзялдир? Б) - ыш4 C) - дыр4 Д) - са2 Е) - аш4 А) - ан2 16. Щям лексик, щям дя грамматик шякилчиляр кими ишляня билян шякилчилярин cярэясини мцяййянляшдирин. А) - дыр4, - ма2, - ы4, - ан2, - ын4 Б) - ыр4, -cыл4, - ын4, - ыш4, -дан4 C) - ды4, - мыш4, - ын4, - дан4, - а2 Д) - аcаг2, - асы2, - ыл4, - да2, - ы4 Е) - лан2, - лаш4, - ал2, - вар, - ма2 17. - ма2 инкар шякилчиси фелин щансы заманлары иля ишляндикдя шякилчинин тяркибиндяки а саити дцшцр? А) кечмиш заман Б) гяти вя гейри - гяти эяляcяк заман C) нягли кечмиш вя индики заман Д) индики заман Е) индики вя гейри - гяти эяляcяк заманлар 18. Фелин щансы шяклинин инкары - ма2 шякилчиси иля дцзялмир? А) ямр Б) хябяр C) ваcиб Д) лазым Е) шярт 19. Фелин щансы шяклинин инкары «дейил» сюзцнцн васитясиля А) хябяр Б) арзу C) лазым Д) ваcиб Е) шярт



дцзялир?



20. Нечяси тясирсиз фелдян дцзялян тясирли фелдир? йазылмаг, эцлдцрмяк, кючцрмяк, эюрцнмяк, отуртмаг, чякинмяк, итирмяк А) 3 Б) 4 C) 5 Д) 2 Е) 1  191 



21. Тясирли феллярдян ямяля эялмиш тясирсиз фелляр cярэясини эюстярин. А) йазылмаг, охунмаг, ачылmaq Б) эцлдцрмяк, бахдырмаг, эейинмяк C) сойунмаг, йуйунмаг, билдирмяк Д) итирмяк, йаздырмаг, сюкдцрмяк Е) эцлцшмяк, эюрцшмяк, йанашылмаг 22. Фелин щансы грамматик мяна нювцнцн хцсуси шякилчиси йохдур вя бу нювдя олан фелляр щям тясирли, щям дя тясирсиз ола билир? А) мялум нюв Б) гайыдыш нюв C) мяcщул нюв Д) шяхсиз нюв Е) иcбар нюв 23. Бири сящвдир. А) Гайыдыш фелляр иш эюрянин иши юз цзяриндя иcра етдийини билдирир. Б) Гайыдыш фелляр – ын4, - ыл4, - н шякилчиляринин васитясиля йараныр. C) Гайыдыш фелляр тясирли феллярдян ямяля эяляряк нятиcя етибары иля тясирсиз олур. Д) Гайыдыш фелляр щям тясирли, щям дя тясирсиз фелдян – ыл4, - ын4 вя н шякилчиляри гошулмагла дцзялир. Е) Гайыдыш фелляри йарадан шякилчиляр лексик (сюздцзялдиcи) шякилчиляр щесаб олунур. 24. “Эейинди, сойунду” фелляри тясирли феллярдян ямяля эялся дя, йеня дя тясирли олараг галмышдыр. Бунлар фелин щансы грамматик мяна нювцндядир? А) мялум Б) гайыдыш C) мяcщул Д) иcбар Е) мцштяряк 25. Мяcщул фелляр щансы феллярдян вя щансы шякилчиляр васитясиля ямяля эялир? А) гайыдыш феллярдян; - ын4, - ыл4 шякилчиляри иля Б) тясирсиз феллярдян; - ын4, - ыл4 вя - н шякилчиляри иля C) тясирли феллярдян; - дыр, - т шякилчиляри иля Д) щям тясирли, щям дя тясирсиз феллярдян; - ын4, - ыл4, -н шякилчиляри иля Е) тясирли феллярдян; - ын4, - ыл4, - н шякилчиляри иля 26. Мяcщул феллярин cярэясини мцяййянляшдирин. А) йуйунду, чалынды, эюрцндц Б) йазылды, бурулду, шумланды C) бахылды, эюрцлдц, тохунулду Д) даранды, эейинди, цзцлдц Е) силдирди, эюрцшдц, бязянди  192 



27. Щансы cцмлянин хябяри мяcщул фелля ифадя олунмушдур? А) Азад чякмялярини силдирди. Б) Ясэяр дюйцшя атылды. C) Ишя виcданла йанашылды. Д) Щава бирдян - биря ачылды. Е) Гапы эюзлянилмядян ачылды.



36. Лазым шякли щансы шякилчи иля дцзялир? Б) - малы2 C) - ар2 А) - асы2



37. Шярт шяклинин шякилчиляри щансылардыр? Б) - мыш4 C) - са2 Д) - асы2 А) - ар2



28. Сящви эюстярин. А) Мяcщул фелляр тясирли феллярдян ямяля эялир, нятиcя етибары иля тясирсиз олур. Б) Гаршылыг фелляр, ясасян тясирли, бирэялик (мцштяряк) фелляр ися тясирсиз феллярдян ямяля эялир. C) Шяхссиз фелляр тясирсиз феллярдян ямяля эялир, нятиcя етибары иля тясирли олур. Д) Иcбар фелляр тясирли феллярдян ямяля эялир вя тясирли олур. Е) Шяхссиз феллярин ишляндикляри cцмлялярдя мцбтяда олмур. 29. Шяхссиз фелляр щансы cярэядядир? А) барышмаг, йазышмаг Б) бахылмаг, йанашылмаг C) даранмаг, йазмаг Д) силдирмяк, йандырмаг Е) атылмаг, дюйцлмяк



Е) - ды4 Е) - малы2



38. Щансы шякилдя олан феллярдян яввял бязян «яэяр» баьлайыcысы да ишлянир? А) ямр Б) хябяр C) лазым Д) ваcиб Е) шярт 39. Фел шякилляринин щекайяси ня иля дцзялир? А) имиш щиссяcийи иля Б) иди щиссяcийи иля C) ися щиссяcийи иля Е) - ды4 шякилчиси иля Д) - мыш4 шякилчиси иля 40. Щансы феллярдян фел шякилляринин щекайяси дцзяля билмяз? А) ямр вя арзу шяклиндя олан феллярдян Б) лазым вя ваcиб шяклиндя олан феллярдян C) ямр вя шцщуди кечмиш заманда олан феллярдян Д) ямр вя шярт шяклиндя олан феллярдян Е) ваcиб вя шярт шяклиндя олан феллярдян



30. «Эцлдцрдц» фелинин мяна нювцнц эюстярин. А) иcбар Б) мялум C) гайыдыш Д) бирэялик



Е) мяcщул



31. Эюстярилян формалардан биринин хцсуси шякилчиси йохдур. А) хябяр шякли C) ваcиб шякли Е) шярт шякли Б) арзу шякли Д) лазым шякли 32. Каш вя эяряк сюзляриндян фелин щансы садя шяклиндя истифадя олунур? А) ямр Б) хябяр C) арзу Д) ваcиб Е) лазым 33. Фелин арзу шякли щансы шякилчиляр васитясиля дцзялир? Б) - а2 C) - ар2 Д) - асы2 Е) - малы2 А) - мыш4 34. Тяляффцз шякли эюстярилмиш фел (эюрмяссян) щансы садя шякилдядир? А) лазым Б) шярт C) ваcиб Д) арзу Е) хябяр 35. Ваcиб шяклинин шякилчиси щансыдыр? Б) - малы2 C) - са2 А) - асы2



Д) - са2



Д) - аcаг2



Е) - ыр4



41. Имиш щиссяcийи иля ня дцзялир? А) фел шякилляринин щекайяси C) фел шякилляринин шярти Е) шцщуди кечмиш заман



Б) фел шякилляринин рявайяти Д) нягли кечмиш заман



42. Имиш щиссяcийи ашаьыдакылардан щансыларына артырыла билмяз? А) фелин ямр шяклиня вя шцщуди кечмиш замана Б) фелин ямр шяклиня вя нягли кечмиш замана C) арзу вя шярт шякилляриня Д) ваcиб вя лазым шякилляриня Е) шярт вя ваcиб шякилляриня 43. Шцщуди кечмиш заманда олан фел щансы щиссяcикля ишляня биляр? А) иди щиссяcийи иля Б) имиш щиссяcийи иля C) ися, имиш щиссяcикляри иля Д) ися щиссяcийи иля Е) щеч бири иля 44. Фелин щансы садя шякилляриндян фел шякилляринин шярти дцзяля билмяз? А) ямр, ваcиб, шярт



 193 



 194 



Б) лазым, ваcиб, хябяр C) ямр, шярт, арзу Д) хябяр, лазым, ваcиб Е) шярт, хябяр, ваcиб



51. Щансы сюзляр щям фелин, щям дя зярфин хцсусиййятлярини дашыйыр? А) эцляряк, дцшцнмядян, эяляркян Б) иэидcясиня, йанакы, аьайаня C) щейрятля, гяфилдян, ещмалcа Д) охуйанда, саймазйана, гяфилдян Е) эяля - эяля, гялбян, щясядля



45. Щям исмин, щям дя фелин яламятляриня малик олан сюзляр ня адланыр? А) фели баьлама Б) фели сифят C) фели сифят тяркибляри Д) мясдяр Е) фели баьлама тяркибляри 46. Мясдяр щаггында верилянлярдян бири сящвдир. А) Hям исмин, щям дя фелин яламятляриня малик олур. Б) Tясдиг - инкар, тясирли вя тясирсиз олур. C) Qошмаларла ишляня билир, - дыр4 шякилчиси гябул едяряк cцмлянин исми хябяри олур. Д) İсим кими щалланыр, мянсубиййятя эюря дяйишир, диэяр сюзляри юзцня табе едяряк тяркиб ямяля эятирир. Е) Шяхся вя кямиййятя эюря дяйишир. 47. Щям исмин, щям дя фелин яламятини билдирян сюзлярин cярэясини эюстярин: А) йазан, эюрцшяcяк, чалынмыш Б) эяляндя, гачараг, эцля - эцля C) охумаг, диндирмяк, йохламаг Д) эцляcяк, охуйан, динляйян Е) эяляркян, аланда, алдыгда 48. Фели сифят щаггында верилянлярдян бири сящвдир. А) Hям фелин, щям дя сифятин яламятлярини дашыйыр, сифятин суалларына cаваб олур. Б) Cцмлядя тяйин кими ишллянир, хябярлик шякилчиси гябул едяряк cцмлянин исми хябяри олур. C) Tясирли - тясирсиз олур, нюв билдирир. Д) Tясдиг вя инкар олур, ятрафына сюз топлайараг тяркиб ямяля эятирир. Е) Şяхся вя кямиййятя эюря дяйишир, мясдяр шякилчиси гябул едя билир. 49. Фели сифят шякилчиляри щансы cярэядя дцзэцн верилмишдир? А) - мыш4, - дыг4, - ан2, - аcаг2, - асы2, - малы2 Б) - дыг4, - ды4, - араг2, - асы2, - малы2, - аcаг2 C) - мыш4, - аьан2, - ан2, - аcаг2, - асы2, - малы2 Д) - аьан2, - ыcы4, - ыг4, - ынc4, - ан2, - дакы2 Е) - лы4, - cыл4, -ы4, - сыз4, - ыг4, - ма2



52.Фели баьлама щаггында сящв cавабы эюстярин. А) Hям фелин, щям дя зярфин хцсусиййятлярини дашыйыр, зярфин суалларына cаваб олур. Б) Tясирли - тясирсиз, тясдиг вя инкарда олур. C) Hярякятин тярзини, заманыны, сябябини билдирир. Д) Əтрафына сюз топлайараг тяркиб ямяля эятиря билир. Е) Əлагяйя эирдийи сюзля бирликдя cцмлянин тяйини вя тамамлыьы вязифясиндя чыхыш едя билир. 53. Щансылар фели баьлама шякилчиляридир? А) - cасына2, - cа2, - мадан2, - ан2, - дан2 Б) - ыб4, - араг2, - анда2, - дыгcа4, - ынcа4 C) - аcаг2, - ан2, - дыг4, - сыз4, - мыш4 Д) - ыл4, - ын4, - ыш4, - дыр4, - аш2 Е) - cа2, - ла2, - cасына2, - акы2 54. Заман вя шяхс шякилчиляри иля дцзялян фел шякли щансыдыр? А) ямр Б) хябяр C) лазым Д) ваcиб Е) шярт 55. Бири индики заман фели сифятидир. А) йаздыьым (мяктуб) Б) эюрцлмцш (иш) Е) эюрцляcяк (иш)



C) охуйан (тялябя)



56. Рянэлямяк фелинин мянаcа нювц. C) щярякят Д) тяфяккцр А) иш Б) нитг 57. Щансы тяркиби фелидир? А) атылыб дцшмяк Б) гулаг асмаг Д) кюмяк етмяк Е) дейир-эцлцр



Д) ичилмяли (су)



Е) щал-вязиййят



C) баша дцшмяк



58. Бири дцзялтмя фел дейил. А) динлямяк Б) излямяк C) саламламаг Д) бoğazlamaq Е) эюзлямяк 59. Щансы cцмлялярин хябяри тясирли феллярля ифадя олунуб? 2. Мятни дяфтяря кючцр. 1. Гушлар исти юлкяляря кючцр. 3. Гялямин тез-тез итир. 4. Чалыш гялямини аз итир. А) 1, 2 Б) 2, 3 C) 2, 4 Д) 1, 3 Е) 1, 4 60. Иш эюрянин цзяриндя иш эюрцлян яшйа иля гаршылыглы мцгасибятини якс етдирир: А) Fелин грамматик мяна нювляри. Б) Tясдиг вя инкар фелляр.



C) Tясирли вя тясирсиз фелляр. Д) Fелин заманлары. Е) Fелин садя шякилляри.



50. Индики заманы билдирян фели сифят шякилчисини эюстярин. А) - аcаг2 Б) - дыг4 C) - ан2 Д) - асы2 Е) - малы2



 195 



 196 



ЗЯРФ I. Щярякятин тярзини, əlamətini, заманыны, йерини, мигдарыны вя с. билдирян ясас нитг щиссясиня зярф дейилир. Zərflər cümlədə, əsasən, felə aid olur. Зярфляр неъя? (ня ъцр?) ня заман? (щачан?) ня вахт? щара? ня гядяр? ня цчцн? нийя? вя с. суалларындан бириня ъаваб олурлар. Zərfin sintaktik vəzifəsi cümlədə zərflik, substantivləşəndə mübtəda və tamamlıq, xəbərlik şəkilçisi qəbul edəndə isə xəbər olmaqdır. Məs: Pəncərə yavaşca döyüldü (zərflik). Rəşid dünən məktəbə getməmişdi (zərflik). O, qəsdən belə edirdi (zərflik). Yuxarılar verdikləri tapşırığın necə yerinə yetirilməsi ilə maraqlandılar(mübtəda). İçəri bərk istidir (mübtəda). Aşağıları razı salmaq lazımdır (tamamlıq). Məmməd içəridədir (xəbər) və s. Qeyd: Zərflər, əsasən, felə aid olsalar da, bəzən fel olmayan başqa nitq hissələrinə də aid ola bilər. Məs: Darıxmağa dəyməz, indi bahardır (ismə aiddir). Dünən isti idi, bu gün sərindir (sfətə aiddir) və s. 2. ЗƏRFİN QURULUŞCA NÖVLƏRİ. Зярфин гурулушъа цч нювц вар: Садя, дцзялтмя, мцряккяб - тяркиби. а) Садя зярфляр бир кюкдян ибарят олур вя сюздцзялдиъи (лексик) шякилчиси олмур. Мяс: яввял, сонра, эеъ, тез, irəli, geri, yaxın, uzaq, yavaş, erkən, yenə, az, çox, xeyli вя с. б) Дцзялтмя зярфляр кюк вя сюздцзялдиъи шякилчилярдян ибарят олур. Дцзялтмя зярфляр ясасян ашаьыдакы шякилчиляр васитясиля ямяля эялир: 1. -дан, -дян. Зярфдян тярзи-щярякят зярфи дцзялдир. Мяс: бярк-бярк-дян, гяфил-гяфил-дян, уъа-уъа-дан вя с. 2. –йана, -йаня, -аня. Исим вя феллярдян тярзи-щярякт зярфи дцзялир. Мяс: аьа-аьа-йаня, дост-дост-аня, саймаз-саймаз-йана вя с. 3. –ла, -ля. Исимдян тярзи-щярякят зярфи дцзялдир. Мяс: щейрятщейрят-ля, эцъ-эцъ-ля, щясяд-щясяд-ля вя с. 4. -ян. Исимдян тярзи-щярякят зярфи йарадыр. Мяс: гялб-гялбян, гясд-гясд-ян, рущ-рущ-ян вя с.  197 



5. –araq. Feldən tərzi-hərəkət zərfi düzəldir. Məs: qaçaraq, çaparaq. 6. –ъасына, -ъясиня. Мяс: иэид-иэид-ъясиня, дост-дост-ъасына. 7. –ъа, -ъя. Мяс: ещмал-ещмал-ъа, тцрк-тцрк-ъя вя с. 8. –акы, -яки. Мяс: yан-йан-акы, чяп-чяп-яки вя с. 9. –эя. Məс: bир-бир-эя. 10.-сыз,-сиз,-суз, -сцз. Мяс: hал-щал-сыз, эцъ-эцъ-сцз вя с. Bu şəkilçlərdən –dan2 ismin çıxişlıq hal şəkilçisi (bərkdən (necə?),kitabdan(nədən?)); -la2 fel düzəldən şəkilçi(güclə(necə?), işləmək(nə etmək?)); -ən feli sifət şəkilçisi(qəlbən(necə?), gülən(hansı?) adam)), -araq2 feli bağlama şəkilçisi ilə(qaçaraq(nə cür?), gülərək(necə?)) omonişdir. ъ) Мцряккяб зярфляр. Мцряккяб зярфляр ики вя йа даща артыг сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялиб дефисля вя йа битишик йазылырлар. Мяс: йаваш-йаваш, цзбяцз, арабир вя с. Тяркиби зярфляр ися бир нечя сюздян ибарят олур вя айры йазылыр. Мяс: бир ан, бу эцн вя с. Мцряккяб зярфляр ясасян ашаьыдакы йолларла ямяля эялир вя йазылырлар: 1. Садя və düzəltmə сюзлярин тякрары иля ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: тез-тез, эеъ-эеъ, аз-аз, bir-bir, oğrun-oğrun, qəmliqəmli вя с. 2. Бири вя йа щяр икиси шякилчи гябул етмиш сюзлярин тякрары иля ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: илдян-иля, бирдян-биря, габаггабаьа вя с. 3. Антоним, йахуд йахын мяналы сюзлярин тякрары иля ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: эеъ-тез, ара-сыра, башдан-бинадан, tək-tənha вя с. 4. Йюнлцк щалда ишлянмиш бир сайына диэяр сайларын гошулмасы иля ямяля эялиб дефисля йазыланлар. Мяс: биря-ики, биря-беш, бирямин вя с. 5. Tərəflərin biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənə bilməyən sözlərin iştirakı ilə əmələ gəlib defislə yazılanlar. Məs: az-maz, dizindizin, çalın-çarpaz, xısın-xısın və s. 6. –ба, -бя битишдириъисинин кюмяклийи вя ейни сюзлярин тякрары иля йараныб битишик йазыланлар. Мяс: йанбайан, цзбяцз, эцнбяэцн, тайбатай вя с.  198 



7. Мцхтялиф мяналы сюзлярин бирляшмяси иля ямяля эялиб битишик йазыланлар. Мяс: атцстц, ялбир, дабанбасма вя с. 3. ЗƏRFİN MƏNACA NÖVLƏRİ. Зярфин мянаъа нювляри ашаьыдакылардыр: 1. Тярзи-щярякят зярфляри. Zərfin bu növü hярякятин necə, nə vəziyyətdə, hansı tərzdə иъра olunduğunu билдирир, неъя? ня ъцр? суалларына ъавaб олур və cumlənin tərzi-hərəkət zərfliyi yerində çıxış edir. Мяс: Ясэярляр ъясарятля вурушдулар. Qapı qəflətən açıldı. O, atın yəhərində yanakı oturmuşdu. Əli qaçaraq gəldi. Kitabları birbəbir rəfə düzdüm. Qərib çaparaq bizə yaxınlaşdı və s. Qeyd: qaçaraq və çaparaq sözləri vurğusundan asılı olaraq həm zərf, həm də feli bağlama olur. Vurğu son hecada olanda bu sözlər zərf, əvvəldə olanda feli bağlama hesab olunurlar. Тярзи-щярякят зярфляри щярякятин кейфиййятини дя билдирир. Мяс: йахшы данышмаг, пис охумаг вя с. 2. Заман зярфляри. Zərfin bu növü hярякятин иъра заманыны билдирир. Ня заман? ня вахт? щачан? суалларына ъаваб олур və cümlədə zaman zərfliyi rolunda işlənir. Мяс: Дцнян йаьыш yаьырды. O, həmişə bizim qonağımız olardı. Bildir meyvə bol idi. Axtardığın adam indi buradan keçdi. Xalam rayondan birisigün gələcək вя с. 3. Йер зярфляри. Zərfin bu növü hярякятин иъра йерини билдирир. Щара? щарайа? haranı? щарада? щарадан? суалларына ъаваб олур, cumlədə, əsasən, yer zərfliyi, bəzən də mübtəda və xəbər kimi işlənir. Мяс: Дцшмян эери чякилди. Yuxarı təhlükəlidir. Bayır yaman soyuq idi. O, sağa, biz isə sola döndük. Yuxarıları aldatmaq olmaz. Top uzağa düşdü. Görünür, at lap yaxındadır və s. Дилимиздяки иряли, эери, ичяри, йухары, ашаьы, бяри вя с. сюзляр исмин щал шякилчилярини гябул етдикдя беля, зярф олур. Мяс: ичярийя, ичяридян вя с. 4. Мигдар və ya kəmiyyət зярфляри. Zərfin bu növü hярякятин мигдарını, kəmiyyətini вя йа дяряъясини билдирир. Ня гядяр? нечя? суалларына ъаваб олур və cümlədə kəmiyyət(miqdar) zərfliyi  199 



rolunda çıxış edir. Мяс: План биря-беш (ня гядяр?) йериня йетирилди. O,çox çalışır. Lalə bacısının toyunda xeyli oynadi. Azad çox az danışdı. Diki çıxanda azacıq tərlədim.Müəllim cavabımdan qismən razı qaldı вя с. Qeyd: Çox, az, xeyli sözləri əşya ilə bağlı olanda say(çox adam, az meyvə, xeyli tamaşaçı), fellə bağlı olub onun qarşısında işlənəndə(çox yazmaq, az danışmaq, xeyli işləmək) zərf olur. 5. Сябяб зярфляри. Zərfin bu növü hярякятин иъра сябябини билдирир. Ня цчцн? nийя? ня сябябя? суалларына ъаваб олур və cumlədə cəbəb zərfliyi yerində işlənir. Мяс: Истидян няфяс алмаг олмурду O, görüş yerinə qəsdən gecikdi вя с. Dilimizdəki zərflərin bir qismi morfoloji cəhətdən dəyişmir. Məs: qəflətən, tez, gec, birdən, qəhrəmancasına və s. Zərflərin bir qismi isə morfoloji cəhətdən dəyişir və bu zaman zərf hallana, cəmlənə bilir, mənsubiyyət, şəxs və xəbərlik şəkilçiləri qəbul edir. Məs: yaxın, yaxının, yaxına, yaxını, yaxında, yaxından; uzaq-uzaqlar, yaxın-yaxınlar, ora-oralar; içəridəyəm, içəridəsən, içəridədir, içəridəyik, içəridəsiniz, içəridədirlər; ilin əvvəli, işin sonrası və s. 4. ЗƏRFİN DİGƏR NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏN FƏRQLƏNDİRİLMƏSİ. Ъцмлядяки йериндян асылы олараг, бязи сюзляр щям исим, щям зярф; щям сифят, щям зярф; щям сай, щям дя зярф ола билирляр. Неъя? ня ъцр? суалларына ъаваб олан зярфляр сифятляря, ня гядяр? суалына ъаваб олан зярфляр сайлара, ня заман? щара? суалларына ъаваб олан зярфляр ися исимляря бянзяйир. Нитг щиссялярини (охшар суаллара ъаваб верянляр) гарышдырмамаг цчцн ашаьыдакылары йадда сахламаг лазымдыр. 1. Сюз исим кими ишляндикдя ким? ня? щара? (бцтцн щаллар цзря) суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: Йаз (ня?) илин ян эюзял фяслидир. Гышда эеъя (ня?) эцндцздян (нядян?) узун олур вя с. Заман adları билдирян исимляр зярф йериндя ишляняндя ня? суалына дейил, ня вахт? ня заман? щачан? суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: Эеъя (ня вахт?) гар йаьырды. Щавалар йазда (ня вахт?) истиляшяъяк. Сящяр, ахшам, эеъя вя с. исимляр щярякятин заманыны билдирдикдя зярф олур. Мяс: Гатар ахшам (ня вахт?) йола дцшяъяк.  200 



2. Бу вя йа диэяр сюз сифят олдугда яшйанын яламят вя кейфиййятини билдиряряк исимдян яввял ишлянир, ъцмлянин тяйини олур. Мяс: Йахшы (неъя?) адам ямялиндян билиняр. Зярф кими ишляндикдя щярякятля баьлы олур, фелля ялагялянир вя ъцмлянин зярфлийи йериндя чыхыш едир. Мяс: Имтащандан беш алмаг цчцн йахшы (неъя?) охумаг лазымдыр. Сифятляр щансы? суалына ъаваб вердийи щалда, зярф щеч вахт щансы? суалына ъаваб олмур. 3. Бу вя йа диэяр сюз сай кими ишляндикдя яшйанын мигдарыны, зярф кими ишляндикдя ися щярякятин мигдар вя кямиййятини билдирир. Сайлар исимдян яввял ишляняряк ъцмлянин тяйини, зярфляр ися фелля ифадя олунмуш цзвля баьлы олараг ъцмлянин зярфлийи олурлар. Мяс: Тойа чох (ня гядяр-сай) адам эялмишди. Натиг чох (ня гядяр?, зярф) данышды вя с. 4. Зярф ямяля эятирян –ла, -ля шякилчиси иля кюмякчи нитг щиссяси олан «иля»ни (баьлайыъы, гошма) гарышдырмаг олмаз. Йолла (иля) (ня иля?) эедирдим (qoşma). Anarla Vüqar rayona getdi (bağlayıcı). Сцрятля (неъя?) эедирдим (zərf) və s. 5. –да2 (йерлик щал), –дан2 (чыхышлыг щал) шякилчиляри иля зярф дцзялдян –да2, -дан2 шякилчилярини гарышдырмамалы. –да2, -дан2 щал шякилчиси оланда сюз исмин суалларына (кимдя? нядя? щарада? кимдян? нядян? щарадан?), зярф дцзялдян шякилчи олдугда ися неъя? ня заман? суалына ъаваб олур. Мяс: Цч бешдян (нядян?) аздыр. Гязетдя (нядя?) мараглы йазы охудум. О, бирдян (неъя?) yerindən сычрады. Эцндя (ня вахт?) сяккиз саат ишляйирям. Зярф ъцмлядя, ясасян, зярфлик йериндя ишлянир. ZƏRFİN TƏHLİLİ QAYDASI Quruluşca növü. Məna növü. Cumlədə sintaktik vəzifəsi. Nümunə: Qapı taybatay açıldı. Taybatay - mürəkkəb tərzi-hərəkət zərfidir və cümlıdə tərzihərəkət zərfliyi yerində işlənmişdir.



 201 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Щярякятин тярзини, заманыны, йерини, мигдарыны, сябяб вя мягсядини билдирян нитг щиссяси щансыдыр? А) фел Б) исим C) сифят Д) зярф Е) сай 2. Зярфин суаллары щансы cярэядя доьру эюстярилмишдир? А) неcя? ня cцр? щансы? ня вахт? Б) нечя? ня гядяр? ня цчцн? кимдян? C) неcя? ня cцр? ня заман? нийя? Д) щансы? ня цчцн? щачан? нядян? Е) кимдян? ким цчцн? ня гядяр? ня едир? 3. Нечяси садя зярфдир? гялбян, бирдян, иряли, сонра, яввял, арабир, бирэя, ичяри, эцcля А) 4 Б) 5 C) 3 Д) 6 Е) 7 4. Зярф дцзялдян шякилчиляр щансылардыр? А) - дан2, - cасына2, - лы4, - мадан2, - ыб4, - эя, - да2 Б) - йана2, - ла2, - ан2, - cа2, - сыз4, - дан2, - акы2 C) - араг2, - ыб4, - анда2, - ынcа4, - дыгcа4, - аркян2, - лы4 Д) - ла2, - араг2, - cасына2, - анда2, - акы2, - аркан2, - а2 Е) - сыз4, - акы2, - cа2, - cасына2, - анда2, - аркян2, - мадан2 5. Щансы шякилчи иля зярфдян тярзи - щярякят зярфи дцзялир? Б) - йаня2 C) - ан2 Д) - да2 Е) - дан2 А) - ла2 6.Зярф дцзялдян шякилчилярин нечяси омоним шякилчи щесаб олуна бiляр? - дан2,- ла2, - ан2, - cа2, - сыз4, - эя2, - сыз4, - cасына2, - акы2, - йаня2 А) 8 Б) 9 C) 6 Д) 7 Е) 4 7. Щям исмя, щям дя зярфя аид шякилчиляри эюстярин. А) - дан2, - да2, - эя Б) - дан2, - cа2, - ан2 C) - да2, - акы2, - йаня2 Д) - эя, - ла2, - дан2 Е) - cасына2, - ан2, - сыз4 8. Нечяси дцзялтмя зярфдир? гяфлятдян, дцшцнмядян, саймазйана, гачанда, гясдян, учан, щясядля, гачаьан, иэидcясиня, аларкян, чяпяки, щяйятдяки, бирэя, сцпцрэя, ещмалcа, зорбаcа, щалсыз, йаьсыз  202 



А) 8



Б) 11



C) 10



Д) 12



Е) 9



9. Мцряккяб зярфляр щансы cярэядя дцзэцн верилмишдир? А) гача - гача, баша дцшмяк, дабанбасма, биря - ики, эеc - тез, арабир Б) йаваш - йаваш, аз - аз, габаг - габаьа, эцнбяэцн, ялбир, эяляр - эялмяз C) цзбяцз, тез - тез, бирдян - биря, ара - сыра, биря - беш, атцстц Д) охуйар - охумаз, даныша - даныша, йанбайан, илдян - иля, биря - мин, ялцстц Е) бир ан, бир эцн, бир гядяр, ара - сыра, габаг - гяншяр, йолцстц



Б) Эеcяки щадися мяни горхутду. C) О горха - горха данышырды. Д) План биря - беш йериня йетирилди. Е) Мейдана хейли адам йыьылмышды. 16. Зярф cцмлядя, ясасян, щансы cцмля цзвц йериндя ишлянир? А) тяйин Б) исми хябяр C) зярфлик Д) тамамлыг Е) мцбтяда



10. Нечяси тяркиби зярфдир? даванбасма, бир ан, бу эцн, даныша - даныша, ала билди, бир гядяр А) 4 Б) 3 C) 2 Д) 1 Е) 5



17. Щансы cярэя йер зярфляриндян ибарятдир? А) кянддя, мешяйя, дяниздян Б) даьда, йухары, йайлаг C) ирялидя, ичяридя, ашаьыда Д) евдя, аьаcда, шящярдя Е) дяниздя, сямада, китабда



11.Йахшы данышмаг, пис охумаг бирляшмяляриндяки зярфляр ня билдирир? C) щярякятин А) щярякятин тярзини Б) щярякятин заманыны кейфиййятини Д) щярякятин сябябини Е) щярякятин йерини



18. Зярфин щансы нитг щиссяляри иля ортаглы сюзляри вар? 1. исим 2. сифят 3. сай 4. явязлик 5. фел 6. гошма 7. ядат 8. баьлайыcы



12. Нечя зярфин йазылышында сящвя йол верилмишдир? Эцн - бяэцн, даванбасма, биран, ара - бир, cясарят иля, гясдян, достйаня, бирэя А) 4 Б) 3 C) 2 Д) 5 Е) 6



А) 1,2,3,6,7 Д) 2,3,4,5,6,7



13. Мцбтядасы зярфля ифадя олунмуш cцмляни сечин: А) Дцнян йаьыш йаьырды. Б) Дцшмян эери чякилди. C) Гатар ахшам йола дцшяcяк. Д) Йухарылар бизимля разылашмады. Е) Йаз илин ян эюзял фяслидир.



Б) 1,2,4,6,7,8 Е) 3,4,5,6,7,8



19. Бири дцзялтмя зярф дейил. C) зорла А) чяпяки Б) сонра



C) 1,2,5,6,7,8



Д) саймазйана



Е) астадан



20. Зярф ишлянмяйян cцмля hansıdır? А) Гонаглар инэилисcя данышырдылар. Б) Бу гурьу иля ещмалcа давранырды. C) Йол бойу зорбаcа аьаcлар уcалырды. Д) Ушаг сакитcя диллянди. Е) Гапы йавашcа ачылды.



14. Щансы cцмлядя зярф ишлянмямишдир? А) Щавалар йазда истиляшяcяк. Б) Мяммяд дярслярини йахшы охуйур. C) О, йаваш - йаваш бизя тяряф эялирди. Д) Гапы тайбатай ачылды. Е) Илан сцрцня - сцрцня кола йахынлашды.



21. Дцзялтмя зярфlərdən ibarət олмайан cярэяni göstərin. А) сакитcя, достйана, бирдян, гясдян, эцcля Б) ещмалcа, зарафатйана, бяркдян, гяфлятян, зорла C) шаираня, тцркcя, астадан, дахилян, cясарятля Д) астаcа, саймазйана, щярдян, сцрятля, мянян Е) эюдякcя, тазийаня, эцлдан, еркян, щювсяля



15. Щансы cцмлядя зярф ишлянмишдир? А) Щясян кяндя эетди.



22. - cа шякилчиси иля ямяля эялян зярф hansı cümlədə ишлянmişdir?  203 



 204 



А) Бу мясяляни мянcя билян йохдур. Б) Кюрпянин балаcа эюзляри парылдайырды. C) Яйниндяки эюдякcя чох йарашыглы эюрцнцрдц. Д) Бу сюзц йавашcа онун гулаьына пычылдадым. Е) Тамаша олдугcа мараглы иди.



КЮМЯКЧИ НИТГ ЩИССЯЛЯРИ Кюмякчи нитг щиссяляри сюзлярин еля мяна групларыдыр ки: 1) лексик, yəni lüğəvi мянайа малик олмур; 2) айрылыгда, müstəqil söz olaraq ъцмля цзвц кими ишляня билмир; 3) мцстягил суала ъаваб олмур; 4) шякилчи гябул едиб дяйишмир. Köməkçi nitq hissələri əsas nitq hissələri olan sözlər, həmin nitq hissələrindən əmələ gəlmiş birləşmə, tərkiblər və cümlələr arasında müxtəlif məna əlaqələri yaratmağa xidmət edir. Дилимиздя дюрд кюмякчи нитг щиссяси вар: 1) гошма; 2) баьлайыъы; 3) ядат; 4) модал сюзляр.



23. Зярф дцзялдян шякилчилярдян бири омоним дейил. А) - ла2 Б) - акы2 C) - ян Д) - дан2 Е) - cа2 34. Шякилчилярдян щансы щям дя гошма кими ишлянир? А) - ла2 Б) - cа2 C) - акы2, - дан2 Д) - ла2, - cа2 Е) - ян, - cасына2 25. Hansı cцмляdə - ла2 шякилчиси иля дцзялян зярф вар? А) Щадисядян сонра ня сызла, ня дя аьла. Б) Дяфтярля гялям чантададыр. C) Мяктубу гялямля йаздым. Д) Дярся эцcля чатдым. Е) Аьыр иши бюйцк эцcля эюрярляр. 26. Бири мцряккяб зярф дейил. А) эцля - эцля Б) йаваш - йаваш Д) бу эцн-сабащ Е) биря - беш



ГОШМА



C) бирдян - биря



27. Hansı zərflərin йазылышы дцзэцн дейил? А) тез - тез, аз - аз Б) эцндян - эцня, габаг - габаьа C) биря - цч, биря - беш Д) щярдян - бир, тайба - тай Е) орда - бурда, бу эцн -сабащ 28. Мцхтялиф мяналы сюзлярин бирляшмясиндян йаранан мцряккяб зярф hansıdır? А) биря - мин Б) башдан - бинадан C) щярдян - бир Д) йан - йюрядя Е) илдян - иля 29. Щярякятин кейфиййятини билдирян тярзи - щярякят зярфинин ишляндийи сюз бирляшмясиni göstərin. А) cясарятля вурушмаг Б) йахшы данышмаг C) бяркдян сяслянмяк Д) аддымбашы дайанмаг Е) тез-тез данышмаг 30. Заман зярфи işlənməmiş cümlə hansıdır? А) Сабащ истиращят евиня йола дцшяcяксян. Б) Ордумуз эеcя щцcума кечди. C) Ахшам тамашайа эетмялийик. Д) Эеcя олдугcа мараглы иди. Е) Сящяр щава думанлы иди.



 205 



1. Исмин adlıq, йийялик, йюнлцк вя чыхышлыг щалында олан сюзляря гошулараг onlar arasında əlaqə yaradan, qoşulduğu sözlə birgə nitqdə мцяййян мяна чалары ямяля эятирян кюмякчи нитг щиссясиня гошма дейилир. Qoşma ayrılıqda müstəqil leksik(lüğəvi) mənaya, sual malik olmadığı kimi, ayrılıqda müstəqil cümlə üzvü də ola bilmir. Müəyyən sözə qoşularaq həmin sözlə fel arasında sintaktik əlaqə yaradan qoşma bir qayda olaraq qoşulduğu sözdən sonra işlənir (səndən başqa, evə qədər, onun üçün, mənə görə və s.), xəbərlik şəkilçisindən başqa heç bir şəkilçi qəbul etmir və öz şəklini dəyişmir. Гошмалар гошулдуьу сюзля бирликдя ъцмлянин бир цзвц олур. Məs: Müğənni bülbül kimi cəhcəh vururdu. Mehriban hamidan əvvəl görüş yerinə gəlmişdi. Səməd təhsilini davam etdirmək üçün Təbrizə getdi . Yayda Cavid qardaşı ilə kəndə gəlmişdi və s. Qoşmalar, əsasən, isimlərə qoşulur və qoşulduğu isimlərlə başqa sözlər arasıda əlaqə yaradır. Bəzən qoşmalar ismi əvəz edən əvəzliklərlə, məsdərlə, bəzi zərflərlə, substantivləşən digər nitq  206 



hissələri ilə də işlənir. Məs: Hamı ilə üz-göz olmaq sənə xeyir gətirməz(əvəzliklə). Məqsədə çatmaq üçün səbr və fədakarlıq lazımdır(məsdərlə). Dünənə qədər heç kim onu tanimirdı(zərflə). Yazdığına görə işləri yoluna qoya bilib(feli sifətlə) və s. Qoşmaların qoşulduğu sözlər hansı nitq hissəsinə aid olursa olsun, həmin söz mütləq ismin dörd halından birində(adlıq, yiyəlik, yönlük, çıxışlıq) olmalıdır. 2. İSMİN HALLARI İLƏ İŞLƏNMƏSİNƏ GÖRƏ QOŞMALARIN NÖVLƏRİ. Гошмалар исмин щалы иля ишлядилмясиня эюря ашаьыдакы груплара бюлцнцр: 1. Исмин adlıq щалы иля ишлянян гошмалар: гядяр, кими, тяк, цчцн, иля (ла2), щаггында, барясиндя, щагда, баряdə. Məs: Uşaq qədər ağlın yox imiş. Yükü daş kimi ağır idi. Dirək tək yolun ortasında bitmiş, uşaqlara sataşmaqdan həzz alırdı. Dəniz uçün möhkəm darıxmışam. Bəşir Sahib ilə dost idi. Şahbaz haqqında (barəsində,haqda, barədə) deyilənlərin çoxu yalan və iftiradır və s. Adlıq щалда олан сюзляря артырылан гошмаларын ашаьыдакы мяна хцсусиййятляри вар: а) Kими, тяк гошмалары adlıq щалда олан сюзляря гошулараг бянзятмя, təşbeh, müqayisə мянасы ямяля эятирир. Мяс: Тяййаря гуш кими (тяк) учурду. Тарла бяйаз гар кими, Арзу тязя, сюз тязя вя с. b) Qədər qoşmsı adlıq halda olan sözlərə qoşularaq kəmiyyət və ölçü məzmunu mənası əmələ gətirir. Məs: Düşünməyə kifayət qədər vaxtımız var. Nənəsi qədər heç kəs onu əzizləmirdi və s. c) Иля гошмасы бирэялик, бязян дя васитя мянасы ифадя едир. Мяс: Яли иля sözləri çəp gəlmişdi. Xəbəri телефон иля (телефонла) ona çatdırmışdılar вя с. ç) Цчцн гошмасы гошулдуьу сюзля сябяб-мягсяд мянасы ифадя едир. Мяс: Yaşamaq цчцн çarpışmalısan. Мурад цчцн bütün dərsliklər alınmışdı вя с. d) Haqqında, barəsində, haqda, barədə qoşmaları, başlıca olaraq, aidlik məzmunu bildirir. Məs: Bu barədə mənim fikrim sizdən fərqlidir . Dost haqqında belə danışmazlar və s.  207 



2. İsmin yiyəlik halı ilə işlənən qoşmalar: qədər, kimi, tək, üçün, ilə(-la,-lə),haqqında, barəsində, haqda, barədə. Adlıq hallin qoşmaları ilə eyni olan bu qoşmalarin hamısı ancaq yiyəlik halda olan əvəzliklərə qoşulur və adlıq halla işlənən qoşmalarla eyni mənada işlənirlər. Məs: Mən də sənin qədər sevindim. Onun kimi mütəxəssislərə ehtiyacımız var. Heç kəs bu işi sənintək bacarmaz. Mənim üçün o qədər də fərq eləməz. Onlar ilə(la) dil tapmaq çətindir. Sənin haqqinda kifayət qədər məlumata malikik və s. 3. Исмин йюнлцк щалы иля ишлянян гошмалар. –дяк, -ъан, -ъян, тяряф, доьру, гаршы, сары, эюря, ясасян, гядяр, даир, аид, кими, мяхсус, нисбятян. а) Эюря гошмасы гошулдуьу сюзля бирликдя сябяб, уйьунлуг, иснад вя нисбят мязмунуну ифадя едир. Мяс: Мурада эюря гардашыны да мяктябя гоймурдулар. Щяр кяся баъарыьына эюря иш вердиляр. Ешитдийимя эюря йахшы адамдыр. Камрана эюря Ариф ъаван эюрцнцр və s. б) Нисбятян гошмасы йалныз нисби мцгайися билдирир вя эюря гошмасынын синоними олур. Мяс: Вялийя нисбятян гардашы даща чалышган иди və s. ъ) Мяхсус, аид, даир гошмалары йюнлцк щалда олан сюзляря гошулараг аидлик мязмунуну ифадя едир вя бири диэяринин синоними олур. Мяс: Эярай атасына аид (мяхсус, даир) сянядляри архивя вермишди və s. ч) Гаршы гошмасы зиддиййят (мяс:Щягигятя гаршы чыхмаг наданлыгдыр), истигамят, йюнялтмя (мяс: Мяммяд она гаршы эедирди) вя с. бу кими мяналары ифадя едир. д) Гядяр, кими, -дяк, -ъан, -ъян гошмалары йюнлцк щалда ишлянян заман зярфляриня гошулдугда заман мянасы ifadə edir. Məs: Yайа гядяр(kimi,-dək, -can) bütün işləri sahmana salacağıq və s. е) Гядяр, кими, –дяк, -ъан2 гошмалары йюнлцк щалда олан isimляря гошулдугда мясафя və məkan münasibəti билдирир. Мяс: Maşını kəndə гядяр( кими, -дяк, -ъян) bir neçə dəfə saxlamağa məcbur olduq вя с. ф) Сары, тяряф, доьру, qarşi гошмалары истигамят,məkan, йюнялтмя билдирир вя бири диэяринин синоними олур. Мяс: Ramazan bizə тяряф( сары, доьру, гаршы) gəlirdi və s.  208 



Гейд: Кими гошмасы гядяр гошмасынын синоними олдугда йюнлцk, тяк гошмасынын синоними олдугда ися йийялик щалда олан сюзля ишлянир. Мяс: кяндя кими, сянин кими вя с. 4. Исмин чыхышлыг щалы иля ишлянян гошмалар. Сонра, яввял, габаг, бяри, башга, гейри, савайы, айры, юзэя, ютрц, ялавя. а) Яввял, сонра, габаг, бяри гошмалары заман мянасы ифадя едир. Мяс: Сяндян яввял ( габаг) qardaşın burada idi. Atasının qəfil ölümündən sonra özünə gələ bilmirdi. Dünəndən bəri ondan xəbər tuta bilməmişik və s. б) Гейри, башга, савайы, айры, юзэя гошмалары фярглянмя мянасы ифадя едир. Мяс: Ялидян башга(savayı, ayrı, özgə) heç kim gəlməmişdi və s. ъ) Ютрц гошмасы гошулдуьу сюзля бирликдя сябяб – мягсяд мянасы ифадя едир. Мяс: Атаsınдан ютрц nigaran idi və s. Бязян ютрц гошмасы явязиня йана гошмасы да ишлянир. Мяс: Сяндян йана бу гядяr язиййят чякдим və s. 3. ГOŞMALARIN ORFOQRAFİYASI. -ъан2, -ъа2, -дяк гошмалары шякилчи формасына дцшдцйц цчцн щямишя битишик йазылыр. Мяс: евяъян, кяндядяк, дярйаъа вя с. Иля гошмасы самитля битян исимляря гошулдугда щям айры (Кярим иля), щям дя битишик (Кяримля) йазылыр. Саитля битян сюзлярдя ися щямишя айры йазылыр (Сона иля, гузу иля). Бязян иля гошмасы саитля битян исимлярдя битишик йазылыр вя бу заман «й» битишдириъи самитиндян истифадя олунур (шерийля) вя с. Təkhecalı tək qöşması qoşulduğu sözə bitişik yazılır. Məs: Sənintək əsgərlərə ehtiyacımız var və s. Галан гошмаларын щамысы айры йазылыр. 4. ГOŞMALARIN SİNONİMLİYİ. Ашаьыдакы гошмалар бирбириля синонимдир. 1) Йийялик щалда ишлянян кими – тяк гошмалары (сянинтяк, сянин кими). Məs: Sənin kimi(tək) çalışqan şagirddən heç kim inciməz və s. 2) Йюнлцк щалда ишлянян гядяр – кими – дяк – ъан(ъян) гошмалары вя сары – тяряф – доьру гошмалары. Мяс: Biz евя гядяр (кими, -дяк, -ъян) piyada getdik; Onlar çaya тяряф (сары, доьру) hərəkət edirdilər və s.  209 



3) Чыхышлыг щалда ишлянянляр: яввял – габаг; Mяндян яввял (габаг) o Arzu ilə dostluq edirdi və s. ; гейри – башга – савайы; Сяндян гейри (савайы, башга) kimsəyə gumanım gəlmir və s. 4) Иля -ъа2, гядяр – ъа2, цчцн – ютрц гошмалары да синоним ола биляр. Məs: Qatar sərhəd boyu ilə(boyunca) hərəkət edirdi. Dəryaca(qədər) ağlın olsa, Yoxsul olsan güləllər. Anam üçün(ötrü) darıxmışam və s. 5) Сonra вя бяри гошмалары айрылыгда синоним ола билмядийи щалда, ъцмля дахилиндя синоним ола биляр. Məs: Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra(bəri) Azərbaycan dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrindən birinə çevrilmişdir və s. 5. ГŞMALARIN DİGƏR NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏN FƏRQLƏNDİRİLMƏSİ. Дилимиздяки гошмаларын бязиси исмин adlıq, йийялик, йюнлцк вя чыхышлыг щалларында ишлянян сюзляря гошулараг анъаг гошма кими ишляндийи щалда (Мяс: üчцн, ютрц, эюря, кими, савайы, мяхсус, даир, ичря), бязиси нитг щиссяляри иля омоним олдуьундан ъцмлядя йериня эюря мцхтялиф нитг щиссяляриня аид ола билир. 1) тяряф, гаршы сюзляри щям исим (Щяр тяряф (исим) йашыллыг иди), щям дя гошма (Сцрц бизя тяряф (гошма) эялирди) ола билир. 2) тяк, доьру, йахын, сары сюзляри щям сифят (Тяк (сифят) ялдян сяс чыхмаз), щям зярф (Яли кяндя тяк (зярф) эетди), щям дя гошма (Хяйалым гуштяк (гошма) учур) кими ишляня билир. 3) сонра, габаг, яввял сюзляри щям зярф (Бу барядя сонра (зярф) данышарыг), щям гошма (Бундан сонра (гошма) данышмаьа дяймяз), бязян дя сифят (яввял эцнляр) кими ишляня билир. 4) Иля щям баьлайыъы (Илщам иля Азад дярс ялачысыдырлар), щям дя гошма (Атам иля шящяря эедяъяйям) кими ишляня биляр. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Йийялик щалда олан сюзляря гошулараг бянзятмя мянасы ямяля эятирян гошмалар, ясасян, щансылардыр? А) гядяр, кими, тяк Б) иля, цчцн, барясиндя C) эюря, нисбятян, аид  210 



Д) сары, тяряф, доьру Е) гейри, башга, савайы 2. «Тяййаря гуш кими учурду» cцмлясиндя гошманын мянасыны вя щансы щалда ишлянян сюзя гошулдуьуну мцяййянляшдирин. А) адлыг щал, бянзятмя Б) гейри - мцяййян йийялик щал, бянзятмя C) адлыг щал, сябяб - мягсяд Д) адлыг щал, бирэялик Е) йийялик щал, бянзятм 3. Бянзятмя гошмасынын ишляндийи cцмляни эюстярин. А) Яли баcысы цчцн бойунбаьы алмышды. Б) Камрана эюря Ариф cаван эюрцнцр. C) Ясэярляримиз аслан кими дюйцшцрдцляр. Д) Биз кяндя ким йол эетдик. Е) Галибдян савайы щеч кяс бу иши баcармаз. 4. Щансы cцмлядя мцгайися билдирян гошма ишлянмишдир? А) О, сцрятля евя тяряф эетди. Б) Щягигятя гаршы чыхмаг наданлыгдыр. C) Сяндян йана бу гядяр язиййят чəkдiм. Д) Вялийя нисбятян гардашы даща чалышган иди. Е) Мяммяддян башга щамы эялмишди. 5. Щям ясас нитг щиссяси, щям дя гошма кими ишлянян сюзлярин cярэясини мцяййянляшдирин. А) гаршы, гейри, иля, цчцн, ютрц Б) иля, цчцн, эюря, ютрц, кими C) кими, тяк, мяхсус, даир, аид Д) айры, гаршы, даир, цчцн, - cан2 Е) яввял, сонра, башга, айры, тяряф



8. Кюмякчи нитг щиссяляриня аид сящв фикир. А) Лексик мянасы йохдур. Б) Cцмля цзвц кими ишляня билмир. C) Мцстягил суала cаваб вермир. Д) Шякилчи гябул едиб дяйишмир. Е) Грамматик мянасы олмур. 9. Гошма ишлянмяйян cцмлялярi müəyyənləşdirin. 1. Нцмуняви давранышына эюря ону тярифлядиляр. 2. Яли сяни эюря билдими? 3. Она ютяри нязяр салдым. 4. Ондан ютрц гейри - ади щеч ня йохдур. 5. Сиз кими сорушурсунуз? 6. Сизин кими гящряманлар вятяни горуйаcаглар. 7. Кими иşlяйир, кими истиращят едирди. А) 2, 3, 4, 5 Б) 2,3,5,7 C) 1,2,6,7 Д) 1,3, 5,6



Е) 3,4,6,7



10. Гошмайа аид едилян фикирлярдян бири сящвдир. А) Adlıq,yийялик, йюнлцк вя чыхышлыг щалларda olan sözlərə гошулур. Б) Гошулдуьу сюзля бирликдя cцмлянин цзвц олур. C) Шякилчи гябул етмир. Д) Лексик мянайа малик олмур. Е) Сюзляря гошулараг мцяййян мяна чаларлары ямяля эятирир. 11. Кими, гядяр гошмалары йюнлцк щалда олан сюзлярля ишляндикдя hansı мянаnı ifadəedir? А) бянзятмя Б) мясафя C) истигамят Д) бирэялик Е) фяргляндирмя 12. Исмин йийялик щалы иля ишляня билмяйян гошмалар hansılardır? 1. гядяр 2. кими 3. тяк 4. дяк 5. иля 6. цчцн 7. ютрц А) 4,5,6 Б) 3,4,6 C) 4,7 Д) 1,2,4 Е) 1,2,3 13. Кими, гядяр гошмаларынын билдирдийи мяналарı göstərin. 1. бянзятмя 2. истигамят 3. мясафя 4. бирэялик 5. фяргляндирмя А) 2,4 Б) 2,5 C) 3,4 Д) 1,2 Е) 1,3



6. Нечяси йалныз гошма кими ишлянян сюздцр? кими, тяк, ичря, аид, даир, мяхсус, иля, сонра, яввял, гейри, - cан2 А) 6 Б) 7 C) 8 Д) 5 Е) 4



14. Бирэялик, бязян дя васитя мянасы ифадя едян гошма hansıdır? А) щагда Б) цчцн C) тяк Д) доьру Е) иля



7. Фярглянмя мянасы ифадя едян гошмаларын cярэясини тапын. А) яввял, сонра, габаг, бяри Б) гейри, башга, савайы, юзэя C) сары, тяряф, доьру Д) гядяр, кими, - дяк, - cан2 Е) мяхсус, аид, даир



15.Сябяб - мягсяд мянасы ифадя едян гошмаларı tapın. А) кими, гядяр Б) цчцн, ютрц C) сары, гаршы Д) дяк, cан Е) тяк, гядяр  211 



 212 



6. Бянзятмя мянасы ямяля эятирян гошмалар hansı cярэяdədir? А) гядяр, кими, дяк, cан Б) тяк, гядяр, кими C) сары, тяряф, доьру Д) цчцн, эюря, гаршы Е) ютрц, бяри, савайы



25. Сюзляря битишик йазылан гошмаларı tapın. 2. доьру 3. тяк 4. - cа2 1. - cан2 А) 1,4,6 Б) 2,3,5 C) 1,2,4 Д) 3,5,6



5. башга Е) 4,5,6



6. дяк



26. Синоним олмайан гошмалар hansılardır? 1. тяк, кими 2. гядяр, кими, дяк, - cан2 3. сары, тяряф, доьру 4. яввял, габаг 5. гейри, савайы, башга 6. иля, гядяр 7. тяряф, дяк А) 1,4,5 Б) 2,6,7 C) 3,4,6 Д) 6,7 Е) 5,6



17. Бири мясафя билдирян гошма дейил. А) дяк Б) тяк C) кими Д) cан2 Е) гядяр



27. Синоним олмайан гошмалар hansı cərgədədir? А) иля, - cа2 Б) гядяр, - cа2 C) цчцн, ютрц Д) тяряф, доьру Е) тяк, - дяк



18. «Йахын» сюзцнцн гошма кими ишляндийи cцмля hansıdır? А) Сизя ким деди ки, тямиз адамлара гара йахын. Б) О, йахын достлары иля эюрцшдц. C) Сящяря йахын йаьыш йаьды. Д) Шаэирд мцяллимя хейли йахын дайанмышды. Е) Гялябяляринизля рягибляри йандырын, йахын. 19.Йюнялтмя, истигамят мянасыны ифадя етмяйян гошмаnı göstərin. А) сары Б) тяряф C) доьру Д) гаршы Е) йахын



28. Hansı cümlədə iля гошмасынын синонимии олан - cа2 işlənşişdir? А) Бахдыгcа щцснцня доймайыр эюзцм . Б) Дярйаcа аьлын олса, йохсул олсан эцлялляр. C) Ня гяшянэдир йол бойунcа сюйцдляр. Д) Де, ким севяр сяни мянcя. Е) Бунcа ким етдим тамаша, сюзляря асдым гулаг.



20. Чыхышлыг щалла ишлянян гошмалар müəyyənləşdirin. 1. габаг 2. сары 3. савайы 4. тяк 5. ютрц



29. Sözlərdən biri yalnız qoşma kimi işlənə bilir. A) özgə B) qarşı D) sonra E) savayı D) qeyri



А) 1, 2, 5 Б) 2, 3, 4 C) 1, 3, 5 Д) 1, 4, 5 Е) 2, 4, 5 21.Бири заман мянасы ифадя едян гошма дейил. А) яввял Б) сонра C) бяри Д) габаг Е) юзэя



30 “Tək” sözünün гошма kimi ишляндийи cцмляni göstərin. А) Он аддым кянарда йатмайыр тякя. Б) Бунлар тяк адамын иши дейиl. C) Гонаг аьаc кюлэясиндя тяк дайанмышды. Д) Ев сащиби олса да юзцнц гонаг тяк апарырды. Е) Бу сирри тяк sənə ачıram.



22. Нечяси фяргляндирмя мянасы билдирян гошмадыр? гейри, башга, ютрц, габаг, савайы, айры, юзэя А) 7 Б) 6 C) 5 Д) 4 Е) 3 23. Гошма ишлянян cцмляni göstərin. А) Наращатчылыг дцняндян бяри давам еdirdi. Б) Бяри эялэил , башым бахты, евим тахты. C) Юзцндян даныш, ондан сонра данышарыг. Д) Габаг cярэядяки йерляр тутулмушду. Е) Юзэялярля ишин олмасын.



БАЬЛАЙЫЪЫ 1. Sözlər, cцмля цзвляри вя ъцмлялр арасында ялагя йарадан кюмякчи нитг щиссясиня баьлайыъы дейилир. Баьлайыъылар синтактик, yaxyd qrammatik вязифясиня эюря ики йеря бюлцнцр: 1) табесизлик баьлайыъылары; 2) табелилик баьлайыъылары. Табесизлик баьлайыъылары eynihüquqlu щямъинс цзвляри вя bərabərhüquqlu табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссялярини,



24. Сюзляря щям битишик, щям дя айры йазылан гошма hansıdır? Б) - иля (- ла2) C) дяк Д) тяк Е) cан2 А) - cа2  213 



 214 



табелилик баьлайыъылары ися табели мцряккяб ъцмлянин тяряфлярини ялагяляндирир. Məsələn: Murad həm Məmmədi, həm də Fikrəti kəndlərinə dəvət etmişdi. Maşın dayandı, lakin Həsənin gözlədiyi adam aşağı düşmədi (tabesizlik); Dediyim odur ki, nanəcib adamla yoldaşlıq eləmə (tabelilik).



ТABESİZLİK BAĞLAYICILARININ MƏNACA 3. NÖVLƏRİ. Tabesizlik bağlayıcılarının aşağıdakı məna növləri vardır: 1) Бирляшдирмя баьлайыъылары: вя, иля (-ла2). Вя баьлайыъысы ъцмлянин щямъинси цзвляри (Мяс: Ушаглар чалыр вя ойнайырдылар),



табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляри (Мяс: Эюй эцрулдады вя йаьыш йаьмаьа башлады) арасында, иля баьлайыъысы ися ъцмлянин щямъинс цзвляри (Мяс: Лаля иля Вцсаля тялябядир) вя тяйини сюз бирляшмясини икинъи тяряфиндяки сюзляр (Мяс: Раминин гардашы иля баъысы бизя эялдиляр) арасында ишлянир. Bu bağlayıcılar durğu işarəsini də əvəz edə bilir. Məs: Mağazadan kitab, qələm aldım (Mağazadan kitab və qələm aldım; Mağazadan kitab ilə(-la) qələm aldım) və s. “Və” bağlayıcısı “ilə” bağlayıcısını bir qayda olaraq əvəz edə bildiyi halda, “ilə” bağlayıcısı bəzi məqamlarda “və” bağlayıcısını əvəz edə bilmir. Məs: Mərdan ilə(və) Habil iki il olardı ki, Bakıda yaşayırdılar. Qarşıdan gələn və bizi görən kimi aradan çıxmaq istəyən uşaq Mehdi idi və s. “İlə” sözü nitqdə həm qoşma, həm də bağlayıcı kimi işlənir. Bu söz cümlədə o zaman qoşma olur ki, qoşulduğu sözlə birlikdə kim ilə? nə ilə? suallarından birinə cavab olaraq cümlə üzvü yerində işlənsin. Məs: Qardaşım ilə bibimi görməyə getdik (kim ilə?- qoşma). Maşınla meşəyə tərəf getdilər (nə ilə?- qoşma). “İlə” sözü bağlayıcı vəzifəsində işləndikdə yalnız söz və cümlələri bir-birinə bağlamağa xidmət edir və cümlə üzvü yerində işlənə bilmədiyi kimi, suala da cavab vermir. Məs: Dostum ilə Qoşqar toya gəlməmişdilər. Aysellə Günel bir sinifdə oxuyurlar (bağıayıcı). 2) Гаршылашдырма баьлайыъылары: амма, анъаг, лакин, фягят, щалбуки, йохса. Бу баьлайыъылар ъцмлянин щямъинс цзвляри (Мяс: О чох ясяби, лакин цряйи йуха адам иди), табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляри (Мяс: Гатар эялди, анъаг эюзлядийим адам йох иди) арасында ишляняряк гаршылашдырма мянасынын йаранмасына хидмят едирляр. 3) Бюлцшдцрмя баьлайыъылары: йа, йа да, йа да ки, вя йа, эащ, эащ да, эащ да ки, истяр, истярся. Бу баьлайыъылар ъцмлянин щямъинс цзвляри (Мяс: Йол узаг олдуьундан ора йа атла, йа да машынла эетмяк лазымдыр; Сящярдян эащ йаьыш, эащ да гар ара вермир) вя табесиз мцряккяб ъцмлянин тяряфляри (Мяс: Эащ мян ону динлядим, эащ да о мяня гулаг асды; Йа сян мяня кюмяк етмялисян, йа да мян эедиб кимдянся боръ алмалыйам) арасында ишляняряк бюлцшдцрмя, бязян дя ещтимал мяналары йарадыр.



 215 



 216 



2. Qoşmaya oxşar olaraq bağlayıcı da sözlər arasında əlaqə yaradır. Məs: Qulu ilə Xəlil sinfimizin əlaçılarıdır (bağlayıcı). Qulu Xəlil ilə bir sinifdə oxuyur (qoşma). Köməkçi nitq hissələri olaraq qoşma ilə bağlayıcı arasında bir sıra fərqli cəhətlər vardır ki, bunlar, əsasən, aşağıdakılardır: 1. Гошмалар гошулдуьу сюзля бирликдя ъцмлянин бир цзвц ола билдийи щалда, баьлайыъылар баьландыьы сюзля бярабяр ъцмля цзвц ола билмир. Məs: Qızçığaz anasına tərəf qaçırdı ( hara?- zərflik, qoşma). Qapı açıldı, lakin Əsmər içəri girmədi (bağlayıcı) və s. 2. Бязи гошмалар сюзляря гошулдугдан сонра шякилчиляр гябул етдийи щалда (Мяс: oнун цчцн-дцр ки, сянин кими-ляр, бизим кими-ляр-дян вя с) баьлайыъылар щеч бир шякилчи гябул едя билмир. 3. Гошмалар йалныз сюзлярин сонуна гошулub özündən əvvəlki sözü idarə edə bildiyi щалда (sənin qədər, dənizə sarı, atama məxsus, Əhməddən sonra və s), баьлайыъылар сюзляр вя ъцмляляр арасында ишлянир вя щеч бир щал шякилчиси иля ялагядар олмур. 4. Баьлайыъыларын бир гисми дурьу ишаряляри иля явяз олуна билdiyi halda (Aqşin, Samir bir yerdə hərbi xidmətə yollandılarAqşin və Samir bir yerdə hərbi xidmətə yollandılar), qoşmalar durğu işarələri ilə əvəz oluna bilmir. 5. Qoşmalar ancaq sözlər, bağlayıcılar isə həm sözlər, həm də cümlələr arasında əlaqə yaradır. Məs: Uşaqlar meşəyə kimi qaçdılar (qoşma). Nərmin və Hafiz dərsə iki dəqiqə gecikmişdılər, lakin müəllim onları dərsə buraxmadı (bağlayıcı) və s.



4) Иштирак баьлайыъылары: щям, щям дя, щям дя ки, о ъцмлядян, щабеля, щятта, да, дя, щямчинин, юзц дя, бир дя вя с. Бу баьлайыъылар щямъинс цзвляр, сюз бирляшмясинин тяркибиндяки сюзляр вя табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляри арасында ишляняряк иштирак мязмуну йарадыр. Мяс: Вцгар щям анасыны, щям дя ушагларыны кяндя эюндярмяк истяйирди. Иштиракчылары диггятля динлямяк, юзц дя ян йахшысыны мцсабигяйя эюндярмяк лазымдыр. Эеъя дя, эцндцз дя фикримдя сянсян. Дявяси юлмцш яряб кими няинки гощум-яграбасыны, щятта атасынын да сюзцня гулаг асмаг истямирди. Бцтцн ушаглар, о ъцмлядян Вагиф дя чох севинди вя с. 5) Инкарлыг баьлайыъылары: ня, ня дя, ня дя ки. Инкарлыг баьлайыъыларынын синтактик вязифяси тяйини сюз бирляшмясинин тяряфляри арасындакы сюзляри, щямъинс цзвляри вя табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркибиндяки ъцмляляри бир-бириня баьламагдан ибарятдир. Мяс: Гулу ня кяндин хейри, ня дя шяриндян галан адам дейилди. Ня Рювшянин щядяси, ня дя анасынын эюз йашлары она тясир едирди. Рящимин ня кянд ъаванлары, ня дя аьсаггаллар арасында щюрмяти галмамышды. 6) Айдынлашдырма баьлайыъылары: йяни, йяни ки, мясялян. Йалныз цч сюздян ибарят олан бу баьлайыъылар юзцндян яввял ишлянян вя изащы лазым олан сюзц, сюз бирляшмясини вя йа ъцмляни айдынлашдырмаьа, дягигляшдирмяйя хидмят едир. Мяс: Киши бцтцн ушагларыны, йяни Ящмяди, Мухтары, Сцсяни, Ялямдары тойа эюндярди. Елми рящбяри аспирантлардан бир нечясини, мясялян, Ряшад вя Рамини мющкям данлады вя с. 4. ТABELİLİK BAĞLAYICILARININ MƏNACA NÖVLƏRİ. Bu bağlayıcıların məna növləri aşağıdakılardır: 1) Сябяб баьлайыъылары: чцнкц, она эюря ки, буна эюря дя, онун цчцн ки, ондан ютрц ки вя с. Бу баьлайыъылар бири диэяриня сябяб олан вя сябябя эюря дя бири диэяриня табе олан ъцмляляр арасында ишлянир вя онлары бир-бириня баьлайыр. Бу баьлайыъылар сябяб будаг ъцмлясини баш ъцмляйя баьлайан башлыъа васитялярдир. Мяс: Кимся мяни горхуда билмяз, чцнки щамынын йанында цзцм аьдыр. Мурад щамыдан сонра зала эирди, она эюря ки, лап арха ъярэядя отурмаг истяйирди вя с. 2) Шярт баьлайыъылары: яэяр, щярэащ, мадам, мадам ки, инди ки, бир щалда ки вя с. Шярт баьлайыъылары, ясасян, табели мцряккяб ъцмлянин шярт будаг ъцмлясини баш ъцмляйя баьламаьа хидмят  217 



едир. Мяс: Яэяр чалышсан, али мяктябя эиря билярсян. Инди ки, белядир, эяряк онунла щаг-щесабы чцрцдяк. Мадам ки, эялмяк истямир, хащиш етмяйин мянасы йохдур вя с. 3) Эцзяшт баьлайыъылары: щярчянд, щярчянд ки вя с. Эцзяшт баьлайыъылары табели мцряккяб ъцмлянин тяркибиндяки гаршылашдырма будаг ъцмлясинин эцзяшт йолу иля баш ъцмляйя баьлайыр və bu zaman cümlənin ikinci tərəfində amma, ancaq, lakin bağlayıçılarından biri işlənir. Мяс: Щярчянд бир аз нахошам, амма тойда иштирак едяъяйям. Щярчянд ки, ханым юзцнц пис щисс едирди, анъаг буну гонаглара билдирмяди вя с. 4) Айдынлашдырма баьлайыъылары: ки, беля ки. Бу баьлайыъылар табели мцряккяб ъцмлянин будаг ъцмлясини баш ъцмляйя мцхтялиф ъящятлярдян айдынлашдырма мяналары иля баьлайыр. Мяс: Айдын иди ки, Мяммяд района эетмяйяъяк. Мцзакиряйя гойулмуш мясяляляр йахшы щялл олунду, беля ки, щамы разы галды вя с. 5) Müqayisə bildirənlər: guya, sanki. Məs: Özünü elə dartırdı ki, guya alçaq dağları bu yaradıb. Birdən-birə yerindən qalxıb qaçmağa başladı, sanki gözünə əccinnə sataşmışdı və s. 5. BAĞLAYIÇILARIN QURULUŞCA NÖVLƏRİ VƏ ORFOQRAFİYASDI. Баьлайыъыларын гурулушъа нювляри ашаьыдакылардыр: 1) Садя баьлайыъылар: вя, ки, ня, щям, эащ, амма, йа, эуйа, яэяр вя с. 2) Мцряккяб баьлайыъылар: щалбуки, щярэащ, щабеля вя с. 3) Тяркиби баьлайыъылар: бу баьлайыъылар ян азы ики сюздян ямяля эялир вя айры йазылыр: она эюря ки, вя йахуд, йа да ки, йа да, gh da, madam ki вя с. Садя вя мцряккяб баьлайыъылар битишик, мцряккяб –tərkibi баьлайыъылар айры йазылыр. İlə bağlayıcısı qoşulduğu sözə həm bitişik, həm də ayrı yazılır( Həsən ilə Arif—Həsənlə Arif). 6. БAĞLAYICILARDAN ƏVVƏL VƏ SONRA VERGÜL İŞARƏSİNİN İŞLƏNMƏSİ. -Тякрар олунан ня, эащ, щям, йа баьлайыъыларындан яввял (биринъисиндян башга) верэцл гойулур. (Сящярдян эащ йаьыш, эащ да гар йаьырды).  218 



-Амма, анъаг, лакин баьлайыъыларындан яввял верэцл гойулур (Эцн чыхды, амма йаьыш, кясмяди). -Тякрар олунан да, дя баьлайыъыларындан сонра (сонунъудан башга) верэцл гойулур (Щясян дя, Яли дя, Мяммяд дя тялябядир). -Садя ъцмляляри баьлайан чцнки, она эюря ки баьлайыъыларындан яввял верэцл гойулур (Имран тез эетди, чцнки иши варды). -Йохса баьлайыъысындан яввял верэцл гойулур (Тез эетмялийик, йохса эеъикярик).



Е) Мяним анcаг сяня эцcцм чатмыр.



6. БAĞLAYICILARIN FƏRQLƏNDİRİLMƏSİ Бязян да, дя баьлайыъысы иля исмин йерлик щал шякилчиси -да2, ки баьлайыъысы иля сифят дцзялдян –ки шякилчиси гарышдырылыр. -йерлик щал шякилчиси сюзя битишик (евдя, мяндя), баьлайыъы ися айры йазылыр (ев дя тикдим, мян дя эяляъяйям) -сифят дцзялдян –ки4 шякилчиси ащянэ гануна эюря дюрд ъцр, щям дя сюзя битишик (сабащкы, буэцнкц, дцнянки вя с.), ки баьлайыъысы ися бир ъцря (ки) вя айры йазылыр, ондан сонра верэцл ишаряси гойулур (Мяня еля эялир ки, щавалар истиляшяъяк).



7. Щансы тяркиби баьлайыcыдыр? А) чцнки Б) санки C) щалбуки



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESLƏRİ 1. Йяни, йяни ки, мясялян баьлайыcыларынын нювцnü müəyyənləşdirin. А) бирляшдирмя Б) айдынлашдырма C) гаршылашдырма Д) бюлцшдцрмя Е) иштирак 2. Cərgələrdən bири иштирак билдирян баьлайыcыlardan ibarət дейил. А) щятта, özü də Б) да, дя, щямчинин C) истяр, истярсə Д) о cцмлядян, щабеля Е) щям, щям дя



5. Эцзяшт баьлайыcыларыndan ibarət олан cярэя hansıdır? А) ки, беля ки Б) яэяр, щярэащ C) чцнки, она эюря ки Д) щярчянд, щярчянд ки Е) мадам ки, бир щалда ки 6. Мцряккяб баьлайыcыларı seçin. 1. щалбуки 2.санки 3. чцнки 4.щярэащ 5.щярчянд 6.щабеля 7. мадам ки А) 1, 2,5 Б) 1, 3, 7 C) 1, 4, 6 Д) 2, 5, 7 Е) 3, 4, 6 Д) беля ки Е) щабеля



8. Hansı cümlədə - да2 баьлайыcысы işlənmişdir? А) Гышда даьлар аь эейиняр, йаз гара. Б) Семент дашлашанда йарарсыз олур. C) Онун бу щалы мяни дя pərişan etdi. Д) Щарадасан, эял чых да! Е) Эцндя бир ойун чыхарма. 9. Cümlələrin birində ки баьлайыcысы ишлянмишdir. А) Билдирки щадися чох тез унудулду. Б) Мян ки эцнащkar deyiləm. C) Сяни хябярдар етмишдим ки. Д) Сюз верин ки, китабы вахтында гайтараcагсыныз. Е) Евдяки сялигя-сащман црякачандыр. 10. Амма, анcаг, лакин баьлайыcыларынын мянаcа нювцнц эюстярин. А) бирляшдирмя Б) гаршылашдырма C) бюлцшдцрмя Д) инкар Е) айдынлашдырма 11. Бунлардан бири шярт баьлайыcысы дейил. А) мадам ки Б) инди ки C) щярчянд Д) яэяр Е) щярэащ



3. Нечяси табелилик баьлайыcысыдыр? Чцнки, ондан ютрц ки, яэяр, инди, ки, мадам, щярчянд ки, беля ки, да, иля, вя, йяни ки А) 5 Б) 6 C) 7 Д) 8 Е) 9 4. Гаршылашдырма баьлайыcысы ишлянмиш cцмля cumləni göstərin. А) Буну анcаг сяня етибар едирик. Б) Надцрцстя амма ня дедин! C) Щава сойуг иди, амма биз цшцмцрдцк. Д) Анcаг юзцмцзя бир чаря етмялийик.  219 



12. Hansı nямcинс цзвлц cцмлядя бюлцшдцрмя баьлайыcысы ишлянмишдир? А) Йеримдя донуб эащ гадынын, эащ да кишинин цзцня бахдым. Б) Биз баьчайа эирдик вя аьаcларын арасы иля эедиб бюйцк кцрсцлц евин ейванына чыхдыг. C) Назиря зянэ вуруб артист истяйирсян, амма габаьына машын эюндярмирсян. Д) Эцлназ ня гышгырыр, ня дя мцгавимят эюстярирди.  220 



Е) Бизя техника да лазымдыр, ишчи гцввяси дя.



А) Щава тутулду, амма йаьыш йаьмады. Б) Ядиля вя Севда бир синифдя охуйурлар. C) Эащ юзцнц эцнащкар сайыр, эащ башгасыны. Д) Мадам ки, щазырлашмысан, даща нийя горхурсан? Е) Ня «щя» дейир, ня «йох».



13. Щансы cцмлядя шярт баьлайыcысы ишлянмишдир? А) Оьул мянимдир, беля ки, щяр ишиня мян cавабдещям. Б) Зцлмц бирдяфялик ейля сян кянар, Чцнки зцлмкарлыг юмрц азалдар. C) Фягят йахшылыьы баша гахана Киши демяйибдир бабаларымыз. Д) Дярйаcа аьлын олса, йохсул олсан эцлярляр. Е) Мадам ки сцлщ иля эюйяряр диляк, Дюйцшя ат чапмаг даща ня эяряк?



21. «Ня капитан диллянир, ня дя Цлви дцшцнcялярини даьытмаг истяйирди» cцмлясиндя табесизлик баьлайыcыларынын щансы нювц ишлянмишдир? А) бирляшдирмя Б) гаршылашдырма C) инкар Д) бюлцшдцрмя Е) айдынлашдырма



14. Cцмлялярдян бириндя мцряккяб баьлайыcы ишлянмишдир. А) О, ляпялярин атыб-тутдуьу гайыг кими эащ чюкяйя енди, эащ да дярзлярин цстцня галхды. Б) Щярэащ бир бядбяхтлик цз верибся, онун кечирдийи изтираблары щеч кяс эюрмясин. C) Яэяр о, нювбятчи олсайды, Кцрцн гыраьына эязмяйя эетмяк арзусу баш тутаcагды. Д) О, щеч ня демяйяcяк, чцнки бу сирри ачмайаcаьына сюз вермишди. Е) Истяр бюйцк олсун, истяр кичик, бу тамашадан алдыьы зювгц эизлядя билмирди. 15. Инди ки, бир щалда ки баьлайыcыларынын мяна нювнц эюстярин. Е) эцзяшт А) гаршылашдырма Б) сябяб C) шярт Д) айдынлашдырма 16. Мцряккяб баьлайыcылары эюстярин. 1. щямчинин 2. щярэащ 3. щалбуки 4. щабеля 5. няинки 6. инди ки А) 1, 3, 6 Б) 5, 4 C)2, 3, 4 Д) 1, 6 Е) 3, 5 17.Щабеля баьлайыcысынын мяна нювцнц эюстярин. А) шярт Б) гаршылашдырма C) иштирак Д) бюлцшдцрмя Е) айдынлашдырма 18. Щансы cярэядяки баьлайыcылар гаршылашдырма мянасы билдирир? А) йа, йа да, вя, иля Б) щям, щям дя, йа, йа да C) амма, анcаг, лакин Д) амма, вя, йа, иля Е) анcаг, иля, йа да 19. «Эащ эцн чыхыр, эащ да булуд олурду» cцмлясиндя ишлянян баьлайыcы щансы нювя аиддир? А) бирляшдирмя Б) гаршылашдырма C) иштирак Д) инкар Е) бюлцшдцрмя 20. Табелилик баьлайыcысы ишлядилмиш cцмляни эюстярин.  221 



22. «Истяр», «истярся дя» баьлайыcыларынын мяна нювцнц эюстярин. А) гаршылашдырма Б) иштирак C) бирляшдирмя Д) айдынлашдырма Е) бюлцшдцрмя 23. Бунлардан бири сябяб баьлайыcысы дейил. А) чцнки Б) она эюря ки C) ондан ютрц ки Д) онун цчцн ки Е) мадам ки 24. Эцзяшт баьлайыcыларыны эюстярин А) она эюря ки, чцнки Б) щярэащ, яэяр C) вя, иля Д) амма, анcаг Е) щярчянд, щярчянд ки 25. Баьлайыcынын нювцнц мцяййянляшдирин. Йазыг Ялясэярдян цз дюндярибсян, Йа бяхт йатыб, йа замана дюнцбдц. А) инкар Б) иштирак C) гаршылашдырма Д) айдынлашдырма Е) бюлцшдцрмя 26. «Йяни», «йяни ки», «мясялян» баьлайыcылары табесизлик баьлайыcыларынын мянаcа щансы нювцня аиддир? А) бирляшдирмя Б) гаршылашдырма C) бюлцшдцрмя Д) иштirak Е) айдынлашдырма 27. «Амма чинарлар да бир-биринин ейни дейил, чинарлар да адамлар кимидир» cцмлясиндя баьлайыcыларын нювцнц мцяййянлишдирин. А) гаршылашдырма, иштирак Б) бирляшдирмя, гаршылашдырма C) иштирак, Д) айдынлашдырма, бюлцшдцрмя Е) бюлцшдцрмя, инкар инкар 28. Баьлайыcылардан нечяси гаршылашдырма баьлайыcыларыдыр? Анcаг, лакин, щярэащ, беля ки, ня дя, эащ да, яэяр, чцнки, иля, амма А) бири Б) икиси C) цчц Д) дюрдц Е) беши  222 



2. ЯDATLARIN MƏNACA NÖVLƏRİ. Ядатларын мянаъа нювляри ашаьыдакылардыр: 1. Гцввятляндириъи ядатлар. Гцввятляндириъи ядатлар йа ъцмля дахилиндяки сюзлярин, йа сюз бирляшмяляринин, йа да бцтцнлцкля ъцмлянин мянасыны гцввятляндирир. Гцввятляндириъи ядатлар ашаьыдакылардар: ахы, ян, лап, щятта, даща, артыг, да, дя, неъя, ща, ки, -ъа2. Bunlardan ən, lap, daha ədatları sifətin əvvəlində, -ca, -cə sifətin sonunda işlənib əlamətin mənasını qüvvətləndirir, qalanları isə cümlələrdə fikrin qüvvətli ifadəsinə təsir edir. Мяс: Ахы биз нейлямишик? Йахшы да, даща мяни юлдцрмяйяъяксян ки. Лап аьыллы иш эюрцб. Yaxşı oğlandır ща! Щятта йухарыларда да беляляри вар вя с.



2. Дягигляшдириъи ядатлар. Дягигляшдириъи ядатлар аид олдуглары сюзцн мянасынын дягиг мцяййянляшмясиня хидмят едир. Бунлар ашаьыдакылардыр: еля, мящз, ясл. Мяс: Бу еля ясл мян дейяндир. Бу иши мящз сян эюрмялисян. Бу ясл арзуладыьым адамдыр вя с. 3. Мящдудлашдырыъы ядатлар. Мящдудлашдырыъы ядатлар юзляриндян сонра эялян сюзцн вя йа сюз бирляшмясинин, бязян дя бцтцн ъцмлянин мянасыны мящдудлашдырыр. Ашаьыдакылар мящдудлашдырыъы ядатлар щесаб олунур: йалныз, анъаг, тякъя, тяк, биръя, бир вя с. Мяс: Анъаг сяня етибар едирям. Бизя йалныз сиз лазымсыныз. Буну биръя онлар билирляр вя с. 4. Суал ядатлары. Суал ядатлары, башлыъа, олараг суал ъцмляляриндя ишлянир вя ъцмлянин цмуми мязмунуна аид олан суалын даща да гцввятлянмясиня кюмяк едир. Бунлар ашаьыдакылардыр: мяэяр, йяни, бяс, -мы4 вя с. Мяс: Мяэяр, бу барядя ешитмямисян? Бу ишя разы оларсанмы? Бяс ня цчцн сусурсан? Йяни бу, мян дейян адамдыр? вя с. 5. Ямр ядатлары. Ямр ядатлары аид олдуглары ъцмлядя мяслящят, тякид, хябярдарлыг, сювгетмя, диггяти ъялб етмя вя с. мяналарын ямяля эялмясиня кюмяк едир. Ямр ядатлары ашаьыдакылардыр: ди, гой, бах, эял, эюр, эюрцн, эялин, эялсяня, ща, сана, -сяня вя с. Мяс: Бах, эеъикмя ща! Эютцрсяня! Савашмайын ща! Ди йери, хош эялдин! вя с. 6. Арзу ядатлары. Арзу ядатлары аид олдуьу ъцмляйя мцхтялиф нювлц арзу мяналары эятирир. Бунлар ашаьыдакылардыр: каш, каш ки, тяки, бары вя с. Мяс: Тяки сян эялясян. Каш щяр шей дцз ола. Бары бир дяфя сяни эюряйдим вя с. 7. Təsdiq və inkar ədatları: bəli, bəli də, hə, yox, xeyr, heç, heç də. Məs: İş heç də sən bilən kimi deyil. Bəli, deyilənlər doğrudur və s. Гейд: Йухарыдакы бюлэцйя дахил олан ядатлар бязян башга мянада да ишляня биляр. Мяс: Бу ки судур ъцмлясиндя ки ядаты гцввятляндирмя, тякид билдирдийи щалда, Ай бала, бир йерин аьрымыр ки? ъцмлясиндя суал билдирир. Ha ədatı əmr şəklində olan fellərlə işləndikdə əmr ədatı, digər hallarda isə qüvvətləndirici ədat polunda çıxış edir. Məs: Su sərindir ha. Lap gülməlidir ha (qüvvətləndirici). Çıxıb getsin ha! İşə vaxtında gəl ha! (əmr) və s.



 223 



 224 



29. “Kи” щансы cцмлядя баьлайыcы кими ишлянмишдир? А) Цряйиндякиляри йаддан чыхар. Б) Билдирки ящвалат тякрар олунмасын. C) Баьдакы тянякляр бол мящсул верди. Д) Мян ки беля демямишдим. Е) Сяня йарашмаз ки, онун-бунун сюзцнц данышасан. 30. Шярт баьлайыcысы ишлянмиш cцмляни эюстярин. А) Галиб эяля билмязсян, чцнки горхурсан. Б) Щярчянд ки дарыхырсан, амма щяр шей кечиб эедяcяк. C) Эялсян, эюрярсян, щям дя лазыми нятиcя чыхарарсан. Д) Беля ки сян башламысан, щеч йахшы олмайаcаг. Е) Индии ки эялмисян, мювзулары диггятля юйрян, няйи билмирсян соруш.



ЯДАТ 1. Сюзлярин вя ъцмлялярин тясир эцъцнц артыран, fikirdə müxtəlif məna çalarları əmələ gətirən кюмякчи нитг щиссясиня ядат дейилир. Ядатлар ъцмляйя мцхтялиф ъящятдян мяна инъяликляри верир, ифадянин сялисляшмясиня вя фикрин мянтиги гурулмасына хидмят едир. Азярбайъан дилиндя даща чох ишлянян ядатлар бунлардыр: ки, ща, ахы, каш, бяс, лап, гой, мяэяр вя с.



3. ЯDATLARIN BAŞQA NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏN FƏRQLƏNDİRİLMƏSİ. Ядатларын бязиляри башга нитг щиссяляри иля омоним ола билир. Анъаг сюзц щям баьлайыъы, щям ядат; гой сюзц щям фел, щям дя ядат ола билир. Məs: Телефон зянэ чалды, анъаг ъаваб верян олмады (баьлайыъы); Бу иши анъаг Мяммяд баъарар (ядат); Силащы йеря гой (фел); Гой эетсин (ядат). -ca2 ədat ola bildiyi kimi, qoşma yerində də işlənir. Məs: Dəryaca (qədər) ağlın olsa... (qoşma). Onu yaxşıca kötəklədilər (ədat) və s. Omоним ядатлар, ясасян, бунлардыр: ки, ancaq (баьлайыъы вя ядат); тякъя (зярф вя ядат); неъя (явязлик вя ядат); да, дя (баьлайыъы вя ядат); бир, биръя (сай вя ядат); еля, беля (явязлик вя ядат); бах (фел вя ядат); щятта (баьлайыъы вя ядат) вя с. Гейд: Ъцмлядя ишлянмя йериня вя вязифясиня эюря беля, еля, ахыр, тяк, тякъя, бир, биръя, бах, эял, эялин, гой, гойун, эюр, эюрцн, эюрцм, эюряк сюзляри щям мцстягил нитг щиссяляри, щям ядат йериндя, ки, щятта, да, дя, анъаг сюзляри щям баьлайыъы, щям дя ядат йериндя ишлянир. - Лап, ахы, мящз, мяэяр, каш, бары, бяс, ди сюзляри дилимиздя анъаг ядат кими ишлянир. - ъа2 , - сана2 , -мы4 щиссяъикляри дилимиздя щям ядат, щям дя шякилчи кими ишлянир. 4. ЯDATLARIN YAZILIŞI. Qüvvətləndirici –ca2 , sуал билдирян –мы4, ямр билдирян –сана2 ядатлары шякилчи щалына дцшдцйцня эюря гошулдуьу сюзя битишик йазылыр. Галан бцтцн ядатлар сюзлярдян айры йазылыр. Да ядаты сюзцн сон щеъасы галын саитля битирся «да» шяклиндя, инъядирся «дя» шяклиндя йазылыр. Мяс: Йаз да! Де дя! -mı4 ədatı “da” və “də” bağlayıcılarından sonra işlənəndə ayrı yazılır. Məs: Əli də mi gəldi və s. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



2. Бири суал ядаты дейил. А) мяэяр Б) - сана2



C) йяни



Д) бяс



Е) - мы4



3. Нечяси мящдудлашдырыcы ядатдыр? Йалныз, анcаг, тякcя, щятта, тяк, бирcя, бир, еля, мящз, ясл А) 4 Б) 5 C) 6 Д) 7 Е) 8 4. Ахы, лап, ян, щятта, даща, артыг, да, дя, неcя, ща, ки, cа2 ядатларынын мяна нювцnü müəyyənləşdirin. А) дягигяляшдириcи Б) мящдудлашдырыcы C) ямр Д) арзу Е) гцввятляндириcи 5. Бири арзу ядаты дейил. А) каш Б) каш ки C) тяки



Д) бары Е) гой



6. Ямр ядаты ишлянмямиш cцмля hansıdır? А) Гой билдикляринин щамысыны данышсын. Б) Бах, беля ишлярдян узаг ол! C) Ди даныш эюрцм ня дейирсян? Д) Даща бир дя бурайа айаг басма. Е) А коса, коса, эялсяня, эялиб салам версяня. 7. Бири щям баьлайыcы, щям дя ядат кими ишляня билмир. А) ки Б) анcаг C) да2 Д) щятта Е) тякcя 8. Щям ядат, щям дя явязлик кими ишлянянляр sözlər hansılardır? 1. неcя 2. еля 3. бяс 4. беля 5. тякcя 6. ня А) 1,2,3,6 Б) 2,3,4,6 C) 3,4,5,6 Д) 1,2,4,6 Е) 1,2,5,6 9. Нечяси щям дя ямр ядаты кими ишляня билир? Гой, эял, эет, бах, эюр, ешит, дин, эюрцн, дур, эялин А) 5 Б) 6 C) 7 Д) 8 Е) 9 10. «Дцз» щансы нитг щиссяляри цчцн ортаг сюздцр? 1. исим 2. сифят 3. фел 4. зярф 5. ядат А) 1,2,3 Б) 2,3,4 C) 3,4,5 Д) 1, 2, 3, 4 Е) щамысы 11. «Фел олмаг истяйирям, дцзц, мян» (Б.Ващабзадя) мисрасындакы дцзц щансы нитг щиссясидир? А) сифят Б) зярф C) модал сюз Д) исим Е) ядат



1. Дягигляшдириcи ядатлар cярэясиni göstərin. А) йалныз, анcаг, тякcя, тяк, бирcя, бир Б) каш, тяки, бары C) ди, гой, - сана2 Д) еля, мящз, ясл Е) ахы, лап, ян  225 



12. Мяэяр, йяни, бяс, - мы4 ядатларынын hahsıмяна нювцnə aiddir?  226 



А) ямр



Б) суал C) арзу Д) дягигляшдириcи



Е) мящдудлашдырыcы



13. Щансы cцмлядя ядат ишлянмишдир? А) Имтащана бах беля щазырлашарлар. Б) Ай ушаг, йола бах. C) Евдя тякcя галмышды. Д) Билдим ки, эяляcяксян. Е) Китабы йериня гой.



3. Биз мящз сяни нязярдя тутмушуг. 4. Су ахар, сямтини тапар, анcаг бунун ня демяк олдуьуну щяр адам баша дцшмяз. 5. Лап вахтында эялмишсиниз. А) 1, 2, 3 Б) 2, 5 C) 3, 4 Д) 4, 5 Е) 1, 4, 5 9. Нцмунядя ядатын мянаcа щансы нювц ишлянмишдир. Низами щакимди сянят тахтына, Каш мян дя чыхайдым бу тахта бары. А) гцввятляндириcи Б) дягигляшдириcи C) ямр Д) мящдудлашдырыcы Е) арзу



14. Cцмлялярдян бириндя “ки” ядат vəzifəsindədir. А) Дцнянки сющбятя бир даща гайытмаdıлaр. Б) Она еля эялирди ки, сещрли бир алямя дцшмцшдцр. C) Мян ки эюзял дейилдим… Д) Сизинкиляр чохдан эедибляр. Е) Шяртим будур ки, о, гарачы гызы иля ялагяни кяссин.



20. Cцмлялярин бириндя «ки» ядат кими ишляниб. А) Тикдим ки, изим галсын. Б) Дцнянки щадися мяни сарсытмышды. C) Еля даныш ки, сонра утанмайасан. Д) Сян ки щямишя ону тярифляйирдин? Е) Чяпяки бахышла ону сцздц.



15. Мящдудлашдырыcы ядатлардан ибарят cярэяни эюстярин. А) бары, эюрцн, йяни, неcя Б) анcаг, бирcя, тякcя, йалныз C) бах, эялсяня, мящз, лап Д) ахы, даща, бир, эялин Е) ки, - cа2, - мы4 , ясл



21. Суал ядатлары щансы cярэядядир?



А) мяэяр, бяс, - мы4 Б) йяни, бах, каш ки C) щятта, лап, мящз Д) ахы, еля, эюрцн Е) ща, тякcя, анcаг 22. Cцмлялярдян бириндя гцввятляндириcи ядат ишляниб. А) Йалныз сян эялярсян. Б) Бяс нийя эялмядин? C) Юзэя ща дейил. Д) Каш али мяктябя гябул олунайдым… Е) Мящз сяня дя бу лазымдыр.



16. “Kи” щансы нцмунядя ядат кими ишлянмямишдир? А) Бащара еля эялирди ки, боран эюзлярини юртцр. Б) Бир шаэирд ки дярслярини вахтында щазырламыр, о, имтащанда чятинлик чякяcяк. C) Бурада тяяccцблц ня вар ки? Д) Ким ки йахшы охуйур, о, щюрмят газаныр. Е) Сян ки щямишя дцзэцн мювге тутардын.



23. Ямр ядатлары верилмиш cярэяни эюстярин. А) лап, еля, мяэяр Б) да, бирcя, йяни C) ди, бах, эялсяня Д) гой, -мы4, каш Е) дя, ки, бяс 24. Сюзлярдян бири ядатдыр. А) чцнки Б) доьрудан C) бящ-бящ Д) ян Е) иля 25. Шеiр парчасында нечя ядат ишлянмишдир? Йахын эял, гулаг ас гялбим дейяня, Бу, ана гялбидир, эял ону сян йар, Эюр ня дюйцнтцляр, ня аьрылар вар! (С.Вурьун) А) 1 Б) 2 C) 3 Д) 4 Е) 5



17. Гцввятляндириcи ядат щарада ишлянмишдир? А) Мян ки сяня демишдим. Б) Гой эцлцм эялсин, ай няня… C) Евимизя эялмирсян, Гоншумуза эял бары. Д) Ахар сулар буланмазмы?! Е) Тяки сян сясля мяни.



26. Cцмлялярин бириндя ики ядат ишлянмишдир. А) О, неcя адамдыр? Б) Бу халыны тякcя сян тохумусан? C) Эюзляйяк, анcаг эяляcякми? Д) Беля сюзляр лап адамын цряйини ачыр.



18. Гцввятляндириcи ядатлар ишлянмиш cцмляляри эюстярин. 1. Артыг каьызлары йыьышdрын. 2. Вахт артыг эялиб чатмышдыр.



 227 



 228 



Е) Эюр неcя дя йериня дцшдц! 27. Щансы сюзляр щям баьлайыcы, щям дя ядат кими ишляня билир? А) бяс, лап, гой Б) каш, бир, бирcя C) ки, анcаг, да, дя Д) тякcя, ня, эял Е) неcя, бах, беля 28. Суал ядаты ишлянмиш cцмляни эюстярин. А) Бах сяня дейирям ща… Б) Эюр бизя ким эялиб, Айэцн?! C) Бир де эюрцм, ня олуб? Д) Ахы нийя дярсини охумамысан? Е) Профессорун юзц сяни мцайиня етдими? 29. «Инди даща мяни баьышла, эетдим» cцмлясиндя алтындан хятт чякилмиш сюз щансы нитг щиссясидир? А) зярф Б) нида C) модал сюз Д) баьлайыcы Е) ядат 30. Мятндя алтындан хятт чякилмиш сюзляр щансы нитг щиссясидир? Дцнйа гярибядир… Дащиляр беля Щяйат сящнясиндя йолуну азмыш, Ян бюйцк црякляр гялбин дилиля Юмрцн сон чаьында етираф йазмыш. А) зярф Б) явязлик C) гошма Д) ядат



Е) нида



MODAL SÖZLƏR 1. Данышанын ифадя етдийи фикря мцнасибятини билдирян кюмякчи нитг щиссясиня модал сюзляр дейилир. Мяс: Ещтимал ки, сабащ о бурайа эяляъякдир. Хцлася, гонаг айаьа галхараг эетмяйя щазырлашды. Яли, нящайят, арзусуна чатды вя с. Modal sözlərin cümlədə yeganə sintaktik vəzifəsi ara söz olmaqdır. 2. MODAL SÖZLƏRİN MƏNACA NÖVLƏRİ. Модал сюзлярин мянаъа ашаьыдакы нювляри вардыр:  229 



1) Тясдиг билдирян модал сюзляр: ялбяття (ялбяття ки), доьрудан (доьрудан да), щягигятян, сюзсцз, шяксиз, шцбщясиз (шцбщясиз ки), доьрусу, доьрудур, дцзц, дцздцр вя с. Мяс: Ряна, ялбятtя ки, йахшы щякимдир. Мцьянни, доьрудан да, йахшы охуйурду. Шцбщясиз, биз йарышда галиб эяляъяйик. Дцзц, бу гядяр тез эяляъяйинизи эюзлямирдим вя с. 2) Ещтимал вя шцбщə, guman билдирян модал сюзляр: эяряк (эяряк ки), йягин (йягин ки), эюрцнцр (эюрцнцр ки), ещтимал ки, бялкя (бялкя дя), эюрясян, эюрян, эцман ки, олсун ки вя с. Мяс: Ким билир, бялкя дя, бу онун сон арзусу иди. Бялкя, инди оралара гар йаьыб. Эцман ки, бу йай кяндя эедя билмяйяъяйям. Эюрцнцр, Новрузун бу ишдян хябяри олмайыб вя с. 3) Нятиъя(ümumiləşdirmə) бидирян модал сюзляр: демяк (демяк ки), демяли, хцлася, цмумиййятля, бир сюзля, нящайят вя с. Мяс: Демяк, шящяря аз галыб. Нящайят, гонаглар эялиб чыхдылар. Бир сюзля, щамы юз иши иля мяшьул иди. Цмумиййятля, мяни бу ишляря гатмайын вя с. 4) Sıra və arddıcıllıq bildirən modal sözlər: əvvəla, birincisi, ikincisi. Məs: Əvvəla, o, sənin tayın deyil, ikincisi, atan o tayfaya qız verməz və s. 5) Təəssüf bildirən modal sözlər: təəssüf ki, heyif ki, əfsus ki. Məs: Təəsüf ki, qocaldım, ağacım düşdü əlimdən. Heyif ki, səni vaxtında tanımamışam və s. 6) Бянзятмя вя йа мцгайися билдирян модал сюзляр: санки, еля бил (еля бил ки) вя с. Мяс: Еля бил, залым оьлунун эямиси батыб. Санки, бир пяридир башда кялаьай вя с. 7) Фикрин мянбяйини билдирян модал сюзляр: мянъя, сянъя, бизъя, зяннимъя вя с. Мяс: Ишляримиз, мянъя, йахынларда дцзяляъяк. Зяннимъя, тахылымыз йайа гядяр бяс едяр вя с. 2. МODAL SÖZLƏRİN ORFOQRAFİYASI VƏ ONLARDA DURĞU İŞARƏLƏRİNİN İŞLƏNMƏSİ. Модал сюзлярин гурулушъа ики нювц вар: 1) Садя модал сюзляр: йягин, эуйа, дейясян, демя, демяли вя с. 2) Тяркиби модал сюзляр: бялкя дя, эюрцнцр ки, сюз йох, эяряк ки вя с. Тяркиби модал сюзляр айры йазылыр.  230 



Модал сюз ъцмлянин яввялиндя эяляндя ондан сонра, ъцмлянин ортасында эяляндя щям ондан яввял, щям дя ондан сонра верэцл гойулур. Модал сюзляр ъцмлянин сонунда эяляндя ондан яввял верэцл, сонра ися нюгтя гойулур. Мяс: Нящайят, эялиб чыхдыныз. Бу хябяр мяни, ялбяття, севиндирди. Дашдан да эювщярляр чыхаррам, ялбят.



1. Модал сюзляр ишлянмиш cцмляляр hansılardır? 1. Эюрцнцр, назирлийин нцмайяндясидир. 2. Йахшы адам олмасы цзцндян эюрцнцр. 3. Йахшы дост щямишя яля дцшмцр. 4. Йахшы, имкан верин ишимизи эюряк. 5. Бу барядя она бир кялмя дя демя. 6. Демя, онун фикри башга имиш. А) 1,4,5 Б) 2,4,6 C) 1,4,6 Д) 3,4,5 Е) 1,2,5 2. Модал сюзляря аид олан doğru фикрi göstərin. А) Сюзляря гошулараг мцяййян мяна чаларлары ямяля эятирир. Б) Cцмля цзвляри вя йа cцмляляр арасында ялагя йарадыр. C) Сюзлярин вя cцмлялярин тясир эцcцнц артырыр. Д) Данышанын ифадя етдийи фикря мцнасибятини билдирир. Е) Данышанын щисс-щяйяcаныны ифадя едир.



11. Sözlərdən neçəsi hям фел, щям дя модал сюз кими ишляня биляr? тутаг ки, демя, демяли, эюрцнцр, эюрясян, олмайа, дейясян, эяряк ки А) 3 Б) 4 C) 5 Д) 6 Е) 7 12. Шцбщя билдирян модал сюзü göstərin. А) доьрусу Б) демяк C) эюрясян Д) еля бил ки



3. Бири садя модал сюз дейил. А) бялкя дя Б) эюрцнцр C) дейясян Д) мянcя Е)щягигятян



5. Бири тясдиг билдирян модал сюз дейил. А) ялбяття Б) доьрудан C) йягин Д) дцзц



Е) бялкя дя



Е) шяксиз



6. Нечяси нятиcя билдирян модал сюздцр? Демяк ки, йягин ки, демяли, хцлася, цмумиййятля, бир сюзля, нящайят, олсун ки, эюрцнцр А) 4 Б) 5 C) 6 Д) 7 Е) 8 7. Бири фикрин мянбяйини билдирян модал сюз дейил. А) мянcя Б) зяннимcя C) сянcя Д) хцлася



9. Гяряз модал сюзцнцн синоними hansıdır? А) щягигятян Б) эцман ки C) хцлася Д) эюрясян Е) дцздцр 10. Модал сюз ишлянмиш cцмлялярi müəyyənləşdirin. 1. Дцздцр, йаьыш йаьды, анcаг щава сойумады. 2. Китаблары ряфя дцздцр. 3. Орханын дедикляри тамамиля дцздцр. 4. Кяпяз даьдыр, Муьан дцздцр. 5. Бу мясяля, бизcя, чох узаныр. 6. Бу мясяляни, бизcя, йахшы билян йохдур. А) 1,5 Б) 1,3,6 C) 1,2,6 Д) 1,6 Е) 3,5



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



4. Бири тяркиби модал сюз дейил. А) бир сюзля Б) сюз йох C) щягигятян Д) демя ки



8. Бянзятмя вя йа мцгайися билдирян модал сюзляр cярэясиni göstərin. Б) санки, еля бил C) эюрцнцр, ещтимал ки А) зяннимcя, сизcя Д) бялкя, эцман ки Е) шяксиз, доьрудан



Е) бизcя  231 



Е) зяннимcя



13. “Бир бoynu олсайды бяшяриййятин, Ону бир гылынcла вурардым йягин”. Нцмунядя щансы мяналы модал сюз ишлянмишдир? А) тясдиг Б) ещтимал C) нятиcя Д) бянзятмя Е) шцбщя 14. Щансы cцмлядя модал сюз ишлянмишдир? А) О, евя сары эетди. Б) Ешитдикляримизин щамысы доьрудур. C) Дейясян, онлар тойа щазырлашырлар. Д) Бцтцн фикирлярими бир сюзля ифадя етдим. Е) Мяндян демяк, сяндян ешитмяк. 15. Модал сюз ишлянян cцмляни эюстярин. А) Доьру сюзя, дцз илгара ашигям. Б) Доьрудур ки, о, сяни танымайыб? C) Сюзцн доьрусу щямишя аcы олар. Д) Доьрусу, ону юз ихтийарына бурахмаг да олмаз. Е) Дейилянлярин щамысы доьрудур.  232 



16. Щансы cцмлядя модал сюз ишлянмишдир? А) Эюрясян, дцнйада анадан язиз бир инсан вармы? Б) Биздян демяк, сиздян ешитмяк. C) Мян бу сюзлярин сямимилийиня инанырам. Д) Сабир дцзц дцз, яйрини яйри йазырды. Е) Ядяби эеcядя мярузялярдян ялавя, чыхышлар да олду.



3. Хцлася, эялиб чыхдыг мятляб цстцня. 4. Ялбяття, сяня кюмяк едярям. 5. Доьрусу, чятин мясялядир. А) 1,2,5 Б) 2,3,4 C) 3,4 Д) 1,3



17. Модал сюз щансы cцмлядя ишлянмишдир? 1. Ящли - Иранда, пащ оьлан, йеня щцммят эюрцнцр. 2. Сюз вермяк асандыр, йериня йетирмяк ися чятиндир. 3. Бцтцн оланлары эяряк мцяллимя дейясян. 4. Яввяла, сюз вер ки, мяндян инcимяйяcяксян, икинcи дя, кюмяйини ясирэямяйяcяксян. 5. Мцхтясяр cцмля йалныз баш цзвлярдян ибарят олур. 18. Модал сюзлярдян ибарят cярэяни эюстярин. А) йягин ки, йяни ки, эяряк ки Б) эюрясян, дейясян, десяня C) доьрудан, щягигятян, гяфлятян Д) демяк, ещтимал ки, шцбщясиз Е) мясялян, бирcя, эцман ки



Е) 1,4,5



23. Ашаьыдакы модал сюзлярдян бири нятиcя мянасыны билдирмир. А) демяли Б) нящайят C) беляликля Д) бир сюзля Е) сюзсцз 24. Нцмунялярдян бириндя тясдиг билдирян модал сюз варdır. А) Сянин бу сюзлярин эюстярир ки, доьрудан да, щагг йолуна эялмякдясян. Б) Инди Аьры даьы санки бир сядд кими онун йолуну кясмишди. C) Беляликля, футбол ойуну щеч - щечя нятиcялянди. Д) Дейясян, йаьыш йаьаcаг. Е) Эюрцнцр, инсан бцтцн чятинликляря галиб эяля билярмиш. 25. «Санки», «еля бил ки» модал сюзляринин мяна нювцnü göstərin. А) бянзятмя вя йа мцгайися Б) тясдиг C) ещтимал, шцбщ Д) нятиcə Е) истинад 26. Щансы cцмлялярдя модал сюз ишляниб? 1. Каш эедиб бу сюзляри она да дейясян. 2. Дейясян, бу ишдян онун хябяри йохдур. 3.Узагларда язямятли Гошгар даьы эюрцнцр. 4. Эюрцнцр, фикрим сяня чатмады. 5. Эюрясян, йад еллярдя башына ня эялди? А) 1,3,4 Б) 2,4,5 C) 1,3,5 Д) 1,2,5



19. Нятиcя билдирян модал сюзлярин cярэясини эюстярин. А) санки, еля бил, эцйа Б) мянcя, зяннимcя, дейиляня эюря C) эяряк, эюрцнцр, бялкя Д) хцлася, демяли, нящайят Е) доьрудан, ялбяття, щягигятян 20. Модал сюз ишлянмиш cцмляляри эюстярин. 1. Эцнляримиз йахшы кечир. 2. Йахшы эцнляримиз щяйатымызы бязяйир. 3. Йахшы, индии фикрин нядир? 4. Сюзцн дцзц щеч кяси наращат етмясин. 5. Дцзц, сюзцн дцзцнц демяйя чятинлик чякирям. А) 1,4 Б) 2,3,4 C) 1,3,4 Д) 3,5 Е) 4,5



Е) 3,5



27. Бири эцман вя шцбщя билдирян модал сюз дейил. А) эюрцнцр Б) эяряк ки C) мянcя Д) дейясян



Е) бялкя



28. Щансы сырада щяр ики сюз щям модал сюз, щям фел кими ишляня билир? А) демя, эюрцнцр Б) демяли, доьрудур C) дцздцр, гой Д) бах, эюр Е) эялсяня,гойсана



21. «Демяк, демяли» сюзляри модал сюзлярин щансы нювцня дахилдир? А) тясдиг Б) ещтимал C) нятиcя Д) бянзятмя Е) фикрин мянбяйи 22. Нятиcя билдирян модал сюзляр ишлянмиш cцмляляри эюстярин. 1. Демяли, евинизи тапмырсыныз. 2. Йягин, орада йени евляр тикиляcяк.



29. “Нядир сусмаьымын сябяби, сянcя? Бу ишдя тялясян удузар, мянcя.” Нцмунядя алтындан хятт чякилмиш сюзляр морфолоъи cящятдян нядир? А) явязлик Б) модал сюз C) исим Д) гошма Е) ядат 30. Ашаьыдакы cцмлялярдян бириндя модал сюз ишлянмишдир (дурьу ишаряси гойулмамышдыр).



 233 



 234 



А) Фикри бир сюзля дя демяк мцмкцндцр. Б) Сюзцн доьрусуну зарафатда дейярляр. C) Сянин гялябян шяксиздир. Д) Зящмятинин бящрясини эюрясян. Е) Дейясян Шямси артыг беля шейляря алышыб.



ХЦСУСИЛЯШМИШ НИТГ ЩИССЯСИ НИДА 1. Данышанын щиссини, щяйяъаныны, горху вя йа севинъини билдирян сюзляря нида дейилир. Нида ня ясас, ня дя кюмякчи нитг щиссясидир. О, хцсуси нитг щиссяси сайылыр, чцнки щисс-щяйяъан ифадя етдийи щалда, ону адландыра билмир. Нидаларын мянаъа, ясасян, ашаьыдакы нювляри вар: 1) Sevinc hissi bildrənlər: bəh, bəh-bəh, of, ay can... 2) Kədər hissi bildirənlər: vay, uf, bay-bay-bay... 3) İkrah hissi bildirənlər: tuf, tfu, lənətullah, rədd ol, cəhənnəm ol, cəhənnəmə ki... 4) Qorxu hissi bildirənlər: Allah sən saxla, vaxsey, vay-vayvay, həzər... 5) Ağrı hissi bildirənlər: uf, ay-vay, Allah-Allah, of-of, dəhşət... 6) Həyacan ifadə edən nidalar: aman, haray, ey dad, ey dadbidad... 7) Çağırış bildirənlər: ey, ay, huuy, ehey, ədə, ay gədə... 8) And bildirənlər: vallah, vallah-billah, sən öl... 9) Təəssüf bildirənlər: heyif, can-can, ay dədəm vay, əşi... 10) Müraciət bildirənlər: haydı, marş, tərpən, alo... 11) Təəccüb bildirənlər: pah atonnan, yoxa, bəs belə, ay səni, dəhşət... 12) Alqış məqamında işlənən nidalar: afərin, bərəkallah, maşallah, eşq olsun...  235 



13) Çıxılmaz vəziyyətdə, yaxud son söz kimi işlənən nidalar: vəssalam, bəs belə, bu da belə, bu da bu.... 14) Kömək məqsədi ilə işlənən nidalar: ey dad, haray, ay haray.... Гейд: 1) Бу бюлэц бцтювлцкдя олдугъа шяртидир, чцнки мцяййян бир нида мцхтялиф мягамларда ишлядиля биляр. 2) Нидалары йамсыламаларла (тяглиди сюзлярля) ейниляшдирмяк олмаз. Йамсыламалара щейванларын чыхардыьы сясляр, тябият сясляри вя с. дахилдир. Беля сюзлярин цзяриня –ылты4 шякилчиси артырылдыгда исимляр дцзялтмяк олур. Мяс: шыр-ылты, эур-улту, ъив-илти, шагг-ылты, няр-илти вя с. 2. НİDALARIN ORFOQRAFİYASI. Нидаларын гурулушъа ики нювц вар: 1) Садя nidalar: ащ, ещ, ой, ох, вай, пащо вя с. 2) Мцряккяб (тяркиби) nidalar: ай ъан, ай щарай, ай аман, ща-ща, ай-ай-ай вя с. Тякрар йолу иля ямяля эялян нидалар мцряккяб нида адланыр вя дефисля йазылыр. Мяс: ща-ща, ха-ха-ха вя с. Ей, ай нидалары иля башга сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялян нидалар тяркиби нида адланыр вя айры йазылыр. Мяс: ей вай, ай щарай, ай аман, ай ъан вя с. Бцтцн нидалар сюзлярдян айры йазылыр. - Нида ъцмлянин яввялиндя эялярся, интонасийадан асылы олараг ондан сонра йа верэцл, йа да нида ишаряси гойулур. - Ъцмлянин ортасында эялян нидадан яввял вя сонра верэцл гойулур. - Ъцмлянин сонунда эялян нидадан яввял верэцл, сонра ися нида ишаряси вя йа цч нюгтя гойулур. Мяс: Ещ, кючян эцнляр… Аща! Йахшы ялимя кечмисян! Горхдум, ай аман, йарылды баьрым. Дцшдц бцтцн гязетляр гиймятдян, ай ъан, ай ъан! Гейд: 1) Чаьырыш билдирян ай, ей нидаларындан сонра верэцл гойулмур. Мяс: Ай Щясян, щардасан. 2) Ей нидасы исмя гошулмадан юзц чаьырыш билдирдикдя ондан сонра верэцл гойулур. Мяс: Ей, бура бах.



 236 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



Е) Ещ, ким олурса - олсун, халгы гырьына вермясин.



1. Нидалара аид едилян сящв фикир hansıdır? А) Ня ясас, ня дя кюмякчи нитг щиссясидир. Б) Хцсуси нитг щиссяси сайылыр. C) Данышанын щисс - щяйяcаныны ифадя едир. Д) Щисс - щяйяcаны адландыра билир. Е) Бир нида мцхтялиф мягамларда ишляня билир.



8. Горху, наращатлыг билдирян нидалар cярэясини эюстярин. А) вай, ох, ой, ащ Б) пащо, бящ - бящ, ощо, уф C) оф, ещ, ох, ай cан Д) щей, ей, ай, ой Е) тфу, ха - ха - ха, хох 9. Cцмлялярдян щансында чаьырыш нидасы вар? А) Вай - вай су кясилди ки! Б) Ай - ай - ай, эцлляр язилди. C) Ай гыз, газы аьа евдядир?



2. Щансы нидалардан сонра верэцл гойулмур? А) гям, кядяр билдирянлярдян Б) горху, наращатлыг билдирянлярдян C) чаьырыш билдирянлярдян Д) севинc, шадлыг билдирянлярдян Е) нифрят, истещза билдирянлярдян



Д) А, ня йахшы! Мяним дя адым Сядяфдир. Е) Ащ, йазыг бабалар, йазыг бабалар… 10. Щансы cцмлядя нида горху, наращатлыг билдирир? А) Оф! Партла, цряйим, йазыг Хураман, Бизим ешгимизи мящв етди заман. Б) Дцшдц бцтцн гязетляр гиймятдян, ай cан, ай cан! C) Вай - вай! Дейясян, бяшяр дейил бу! Д) Ах! Неcя кеф чякмяли яййам иди! Е) Ай эюзцмцн нуру, сюйля, щардасан?



3. Горху билдирян нидаnı gıstərin. А) ещ Б) ащ C) ей Д) хох



Е) пащо



4. Щансы cцмлядя нида шадлыг, щейрят билдирир? А) Ащ! Ня цчцн достлуьа, сядагятя хаин чыханлара cяза тядбири йохдур? Б) Пящ - пящ! Неcя дя эюзялдир? C) Ещ! Бу дцнйада щяр шей олур. Д) Оф! Билсян, цряйим неcя дарыхыр?! Е) Вай - вай! Ня йаман мцшкцля дцшдц исим? 5. «Вай - вай! Дейясян, бяшяр дейил бу!» cцмлясиндя нида ня билдирир? А) севинc Б) горху, наращатлыг C) тяяссцф Д) кядяр, гям Е) чаьырыш 6. Cцмлялярдян йалныз бириндя нида ишлянmиşdir. А) Щя, мяним кюрпя пялянэим неcя вурушду? Б) Шцкцр сяня, зящмятимиз, cяфамыз щядяр эетмяди. C) Щей, cаван, йазыгсан, щейифсян. Д) Доьрусу, билмирям, ня дейим, неcя дейим? Е) Ня олуб, даныш эюряк, ня олуб? 7. Йалныз бириндя шадлыг нидасы ишляниб. А) Аща! Дейясян, дцзцлцрляр… Ящсян! Ящсян! Б) Оф, ня гядяр аьыллы, эцнащсыз адамларын гятлиня фярман вердим! C) Ой, нийя беля аьрыдыр? Д) Ай Ябди, ай Хцлафя, бала, бялкя, мян йахшы ганмырам?  237 



11. Cцмлялярдян щансында нида ишлянмишдир? А) - Эюрцнцр, бу эцн йени мянзиля кючцрсцнцз? Б) - Аща, сынайырдым идракынызы, Доьрудан, бир шаир эюрцрям сизи. C) - Мяэяр ону танымырсан? Д) - Ня дурмусан, ичяри эялсяня! Е) - Ахы сяня дцнян сюз тапшырдылар! 12. «Ащ» сюзц щансы cцмлядя нида кими ишлянмишдир? А)Рящим бяй йаныглы бир ащ чякди. Б) Ащ - уф сяси эялмядийи йчйн атдыьы эцллянин щядяфя дяймядийини эцман етди. C) ащ, онун эюркями ня тарымардыр?! Д) Ащ ейлядийим няшейи - гялйанын цчцндцр. Е) Ащын даьлара, дашлара. 13. Нидалардан ибарят cярэяни эюстярин. А) ох, ай, оф, ащ, ощо Б) йа, ай, бяли, оф, пащо Д) ващ, мящз, вай, ди C) ай, бящ - бящ, ощо,бяс Е) бяс, мы, ох, бящ – бящ 14. «Ощо… Лап вахтында эялмишсиниз» cцмлясиндя нида ня билдирир?  238 



А) щяйяcан Б) горху, наращатлыг C) шадлыг, севинc Д) гям, кядяр Е) чаьырыш 15. Sözlərdən neçəsi həm əsas nitq hissəsi işlənə bilər, həm də nida kimi? Ay, paho, oy, ha-ha, ah, xox, ey, oh, vay, ox A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 16.Biri müraciət məqsədi ilə işlədilən nida deyil: A) afərin B) haydı C) marş D) tərpən E) alo



МОРФОЛОЖИ ТЯЩЛИЛ



6. Рянэлянмишдир. Фелдир. Иш фелляриня аиддир. Тясдиг фелдир, тясирлидир. Ня етмишдир? суалына ъаваб олур. Гурулушъа дцзялтмядир. «Рянэ» исминдян–ля шякилчиси иля «рянэля» тясирли фели ямяля эялмиш,– н шякилчиси иля рянэлян(мяк) мяъщул фели дцзялмишдир. Тясрифлянян фелдир, хябяр формасындадыр, – миш нягли кечмиш заман шякилчи, – дир ися III шяхсин тякинин шяхс сонлуьудур. 7. Гялбян. «Гялб» исминдян–ян шякилчиси васитяси иля ямяля эялян дцзялтмя тярзи-щярякят зярфидир. Неъя? (ня ъцр) суалына ъаваб олур. 8. Мяхсус. Исмин йюнлцк щалында ишлянян сюзляря гошулараг аидлик мязмуну ифадя едян гошмадыр.



Морфоложи, йяни нитг щиссяляриня эюря тящлил щям айрылыгда эютцрцлмцш мцяййян бир сюз, щям дя ъцмля ясасында апарыла биляр. Айрылыгда эютцрцлмцш сюзц тящлил етмяк цчцн ян яввял щямин сюзцн щансы нитг щиссясиня аид олдуьуну айдынлашдырмаг, сонра щямин сюздя аид олдуьу нитг щиссясиня мяхсус яламятляри эюстярмяк лазымдыр. Нцмуня цчцн бир нечя сюзя диггят едяк. 1. Гайалыгда. Исимдир, гурулушъа дцзялтмядир. «Гайа» исиминдян –лыг шякилчиси васитяси иля йер билдирян «гайалыг» исми дцзялмишдир. Сюзцн тяркибиндяки– дя шякилчиси йерлик щал шякилчисидир. «Гайалыгда» исми конкрет варлыьы билдирир, цмумидир, тякдир. Щарада? суалына ъаваб олур. 2. Ирадясиз. «Ирадя» мцъярряд исминдян – сиз шякилчиси васитяси иля ямяля эялмиш дцзялтмя сифятдир. Неъя? (ня ъцр? щансы?) суалына ъаваб олур, ади дяряъядядир. 3. Ачыггялбли. Биринъи тяряфи (ачыг) фелдян, икинъи тяряфи (гябли) исимдян дцзялмиш ики дцзялтмя сюзцн бирляшмясиндян ямяля эялмиш, неъя? (ня ъцр? щансы?) суалына ъаваб верян мцряккяб сифятдир, ади дяряъядядир. 4. Онунъу. «Он» мцяййян мигдар сайына –унъу шякилчиси гошулмагла ямяля эялян дцзялтмя сыра сайыдыр. Нечянъи? суалына ъаваб верир. 5. Бцтцн. Яшйаны цмуми шякилдя мцяййян етмяк цчцн ишлядилян тяйини явязликдир. Щансы? суалына ъаваб олур. Гурулушъа садядир.



9. Амма. Табесизлик баьлайыъыларына аид олан гаршылашдырма баьлайыъысыдыр. Гурулушуна эюря садядир. 10. Каш. Арзу ядатыдыр. 11. Ялбяття. Тясдиг билдирян модал сюздцр. Гурулушуна эюря садядир. 12. Щей. Чаьырыш билдирян нидадыр. Гурулушъа садядир. Ъцмлянин морфоложи тящлили заманы илк сюздян башламыш сон сюзя гядяр сюзляри ардыъыллыгла аид олдуглары нитг щиссяляриня мяхсус бцтцн яламятляри иля тящлил етмяк вя щямин сюзлярин ейни заманда щансы ъцмля цзвц йериндя ишляндийини дя эюстярмяк мягсядяуйьундур. Мясялян: 1. Биз ки, ряисля данышмышдыг. Биз – I шяхсин ъяминдя ишлянмиш шяхс явязлийидир, адлыг щалдадыр. Исми явяз етмишдир, ким? суалына ъаваб олур. Ъцмлядяки синтактик вязифясиня эюря мцбтядадыр. Ки – гцввятляндириъи ядатдыр. Ряисля – бу сюз ряис вя иля (-ля) компонентляриндян йаранмышдыр. «Ряис» исимдир. Садя, цмуми, конкретдир. Инсан анлайышы билдирир. Ня? суалына ъаваб олур, adlıq щалдадыр. Иля(-ля) бирэялик гошмасыдыр. Ряисля (ким иля?) суалына ъаваб олур, ъцмлядя тамамлыг йериндя ишлянмишдир. Данышмышдыг – мялум нювдя олан тясирли, тясдиг фелдир. Гурулушуна эюря садядир. Нягли кечмиш заманда, биринъи шяхсин ъяминдядир, – ды «иди»нын гысалдылмыш формасыдыр вя онун васитяси иля хябяр формасынын щекайяси дцзялмишдир. – г I шяхсин ъяминин



 239 



 240 



шяхс сонлуьудур. Ня етмишдик? суалына ъаваб олур, ъцмлядя хябяр вязифясиндя ишлянмишдир. 2. Мяним ушаглыг иллярим кянддя кечмишдир. Мяним – биринъи шяхсин тякиндя, йийялик щалда ишлянмиш, исми явяз едян шяхс явязлийидир. Ушаглыг – исимдян дцзялян дцзялтмя мцъярряд исимдир. Тякдир, цмумидир, гейри-мцяййян йийялик щалдадыр. Иллярим – садя, цмуми исимдир, адлыг щалдадыр. – ляр ъям шякилчисидир, – им ися биринъи шяхсин мянсубиййят шякилчисидир. «Мяним ушаглыг иллярим» бирликдя III нюв тяйини сюз бирляшмясидир, ня? суалына ъаваб олур, синтактик вязифясиня эюря мцбтядадыр. Кянддя – садя, йерлик щалда олан, йер, мякан анлайышы билдирян исимдир. Тякдир, цмумидир, щарада? суалына ъаваб олур. Ъцмлядя йер зярфлийи вязифясиндя ишлянмишдир. Кечмишдир – садя, тясдиг, тясирсиз фелдир. Фелин хябяр формасында, нягли кечмиш заманда, III шяхсин тякиндядир. Ъцмлядя хябяр вязифясиндя ишлянмишдир. Тапшырыг: Верилмиш сюз вя ъцмляляри тящлил един. Йахшылашыбдыр, эцнябахан, йамйашыл, тярифлямяздим, эцлцшдцк, эцлдандакылардан, цзрхащлыг, эюрцшмямялидир, щямчинин 1) Аталарын мцдрик сюзлярини динлямяк щяр бир инсан цчцн файдалыдыр. 2) Йайа гядяр бу бина ясаслы тямир едилмялидир. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1.«Üзэцнлцк» sözünün тящлилиндя бурахылмыш сящвi göstərin. А) Сифятдян дцзялмиш исимдир, сюзцн кюкц сифятдир. Б) Мцcярряд исимдир. C) Тякдир. Д) Цмуми исимдир. Е) Ня? суалына cаваб верир. 2.«Vəli uşağı эцлдцрdü» cцмлясиндя фелин морфолоъи тящлилиндяки сящв haradadır? А) Дцзялтмя фелдир. Б) Иcбар нювдядир.  241 



C) Тясирли фелдир. Д) Xəbər шяклиндядир. Е) Təsdiq фелдир. 3. « Aqlamaqdan gözləri qızarmışdı » cцмлясиндяки «gözləri» сюзцнцн тящлилиndə harada cəhvə yol verilmişdir? А) Цмуми исимдир. Б) Cəmdədir. C) Тясирлик щалдадыр, няйи? суалына cаваб верир. Д) Гурулушуна эюря садядир. Е) Конкрет исимдир. 4. «Sex ряиси təzə бинайа беш - алты аиля кючцрtдц» cцмлясинин тящлилиндя сящвляр щансылардыр? 1. Sex - исимдир, гурулушcа садядир, адлыг щалдадыр 2. Rяиси – исимдир, адлыг щалдадыр, ЫЫЫ шяхсин мянсубиййят шякилчиси иля ишлянмишдир. 3. Təzə - садя сифятдир, adi dərəcədədir. 4. Bинайа - садя, йюнлцк щалда olan konkret isimdir. 5. Bеш - алты - гейри - мцяййян мигдар сайыдыр, гурулушcа мцряккябдир. 6. Aиля - садя isimdir, тякдир, адлыг щалдадыр, ня? суалына cаваб верир. 7. Kючцрдц – садя felдир, индики замандадыр, хябяр шяклинин щекайясидир. А) 1,3,5 Б) 2,4,6 C) 3,5,7 Д) 1,5,6 Е) 1,6,7 5. «Qanдырылмышды» сюзцнцн тящлилиндяки сящвi tapın. А) Təsirsiz feldən düzəlmiş düzəltmə feldir. Б) Mяcщул нювdədir. C) - мыш - нягли кечмиш заман шякилчисидир. Д) - ды - шцщуди кечмиш заман шякилчисидир. Е) Сюзцн тяркибиндяки бцтцн шякилчиляр омонимдир. 6. «Дцз» сюзцнцн ишлянмя мягамларына эюря щансы нитг щиссясиня аид олдуьуну мцяййянляшдирин. 1. Чобанлар сцрцнц даьдан дцзя ендирдиляр. 2. Дцздцр, мян дя орада идим, анcаг бу ишя гарышмадым. 3. Марал эялиб дцз гаршымызда дайанды. 4. Бу мясяля барядя сян дцз данышмадын. 5. Китаблары сялигя иля столун цстцня дцз. 6. Сян дцз cаваблары дяфтяриня кючцр. А) исим, феI, сифят, зярф, модал сюз, ядат Б) сифят, модал сюз, ядат, зярф, фел, исим  242 



C) исим, модал сюз, ядат, зярф, фел, сифят Д) зярф, модал сюз, ядат, исим, фел, сифят Е) сифят, исим, ядат, зярф, фел, модал сюз 7. «Əkdiyin ağaclar göyərmədi» cцмлясиндяки фелин тящлилиndəki сящвi göstərin. А) Sifətdən дцзялмиш фелдир. Б) Xябяр шяклидир. C) İнкар фелдир Д) Nягли кечмиш замандадыр. Е) -ər qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisidir. 8. «Биширдийин» sözünün тящлилиндяki сящвləri göstərin. 1. Keçmiş zamani bildirən фели сифятдир. 2. Гурулушcа садядир. 3. - ыр - индики заман шякилчисидир. 4. - дийин - фели сифят шякилчисидир. 5. Sözün kökü “biş(mək)” felidir. А) 1,2 Б) 3,4 C) 1,5 Д) 2,4 Е) 2,3



12. «Бу ки biz ахтардыьыmыз adamдыр» cцмлясинин тящлилиндяки сящви эюстярин. А) Bу - ишаря явязлийидир, sifət yerində işlənmişdir. Б) Kи - гцввятляндириcи ядатдыр C) Biz – şəxs явязлийидир, isim yeridə işlənmişdir. Д) Aхтардыьыныз - keçmiş zaman anlamlı фели сифятдир. Е) Adamdırдыр – sadə, ümumi исимдир, хябярлик шякилчисини гябул етмишдир. 13. «Dan yeri тязяcя sökülürdü» cцмлясиндяки фелин тящлилиндя harada сящвə yol verilmişdir? А) Xябяр шяклинин индики заманынын щекайясиндядир. Б) Tясирсиз фелдир. C) Qурулушуна эюря дцзялтмядир. Д) Tясдигдядир. Е) Mяcщул нювдядир. 14. «Salamлашдыг» sözünün тящлилиндяки сящв щансы сырададыр? А) «Salамlamаг» фелиндян дцзялмиш дцзялтмя фелдир. Б) Sözdə iki leksik, iki qrammatik şəkilçi işlənmişdir. C) Mялум нювдядир. Д) Şцщуди кечмиш замандадыр. Е) Xябяр шяклиндя, birinci şəxsin cəmindəдир.



9. «Азьынлыг» сюзцнцн тящлилиндяки сящв hansıdır? А) Feldən əmələ gəlmiş dцзялтмя исимдир. Б) Мцcярряд varlğı bildirir və adlıq haldadır. C) Сюзцн кюкц «аз(maq)» felidir. Д) Башланьыc формаdadir və sözün tərkibində iki leksik şəkilçi işlənmişdir. Е) Тякдир, ümumidir, ня? суалына cаваб верир. 10. «Ocaq söndürüldü» cümləsindəki фелин тящлилиндяки сящвляри эюстярин: 1. Мяcщул нювдядир. 2. ЫЫЫ шяхсин тякиндядир. 3. Гурулушуна эюря садядир. 4. Тясирлидир. 5. Шцщуди кечмиш замандадыр. 6. Хябяр шяклинин щекайясиндядир. А) 2,4,6 Б) 1,3,4 C) 2,4,5 Д) 2,3,6 Е) 3,4,6 11. «Baxдырылаcаг» сюзцнцн тящлилиндяki сящви эюстярин. А) Feldən yaranmış dцзялтмя фелдир. Б) “Bax(maq)” фели сюзцн кюкцдцр. C) - дыр иcбар нювцн шякилчисидир. Д) - ыл мяcщул нювцн шякилчисидир. Е) - аcаг гяти эяляcяк заман шякилчисидир.



15. «Кимся билмяз Танрыдаьын йасыны» cцмлясинин тящлилиндяки сящви эюстярин. А) Kимся - inkar явязлиyidir, cümlədə mübtəda rolunda çıxış edir. Б) Bилмяз - гейри - гяти эяляcяк заманда, инкарда олан фелдир,cümlənin xəbəri vəzifəsindədir. C) Танрыдаьын - йийялик щалда ишлянмиш хцсуси исимдир, гурулушуна эюря мцряккябдир. Д) йасыны - adlıq щалда olan мянсубиййят şəkilçili sözdür. Е) “Tanrıdağın yaşı” III növ ismi birləşmədir. 16. «Qoca zorla nəfəs alırdı» cümləсиндяки морфолоjи тящлилдя сящви эюстярин: А) Qoca- substantivləşmiş sifətdir, kim? суаlына cаваб олур. Б) Zorla- düzəltmə tərzi-hərəkət zərfidir. C) Nəfəs- adlıq halda olan sadə isimdir. Д) Alırdı- məlum növdə olan sadə feldir. Е) -ır indiki zaman şəkilçisi, -dı isə “idi”nin şəkilçiləşmiş formasıdır.



 243 



 244 



Е) Цчцнcц шяхсин cяминдядир. 17. «Qəlbisınıq körpə» бирляшмясиндяки сифятин грамматик тящлили иля баьлы сящв фикир щансыдыр? А) Мцряккяб сифятдир. Б) Неcя? ня cцр? суалларындан бириня cаваб верир. C) Ади дяряcядидир. Д) Биринcи тяряфи тясирлик щал шякилчили исимдир. Е) Икинcи тяряфи фелдян дцзялмя сифятдир. 18. «Ürəyiyuxa адам» бирляшмясиндяки сифятин морфолоъи тящлили иля баьлы сящв фикир щансыдыр? А) Mцряккяб сифятдир. Б) Nеcя? ня cцр? суалларындан бириня cаваб верир. C) Aди дяряcядядир. Д) Bиринcи тяряфи mənsubiyyət шякилчили исимдир. Е) İкинcи тяряфи sadə сифятдир. 19. «Мяним günahım» бирляшмясиндяки асылы тяряфин морфолоъи тящлилиндя сящви тапын. А) Şяхс явязлийидир. Б) Ы шяхсин тякидир. C) Гурулушcа садядир. Д) Mян – сюзün kökü, -im isə hal şəkilçisidir. Е) - им мянсубиййят шякилчисидир. 20. «Йени qəsəbələrdə üşaq bağçaları йарадылмышдыр» cцмлясинин морфолоъи тящлили иля баьлы сящви эюстярин. А) Yени - садя сифятдир, adi dərəcədədir. Б) Qəsəbялярдя - йерлик щалда олан исимдир, cямдядир. C) Uşaq - adlıq щалда олан sadə исимдир. Д) Bağçaları - дцзялтмя исимдир, cəm və мянсубиййят шякилчиси гябул етмишдир. Е) йарадылмышдыр - дцзялтмя фелдир, məchul нювдядир. 21. «Durnalar göyün üzündə гатарлашмышдылар» cцмлясиндяki felin морфолоjи тящлили иля баьлы сящви тапын. А) Дцзялтмя фелдир, исимдян дцзялиб. Б) Тясирсиздир. C) Хябяр шяклиндядир. Д) Шцщуди кечмиш замандадыр.  245 



22. «Еля бил яввялки йорьунлугдан вя язэинликдян щеч ня галмамышdı» cцмлясинин морфолоjи тящлилиндяки сящви эюстярин. А) Eля бил - модал сюз, вя баьлайыcыдыр. Б) Əввялки - дцзялтмя заман зярфидир. C) Əзэинликдян - сифятдян дцзялмиш исимдир, чыхышлыг щалдадыр. Д) Hеч ня - инкар явязлийидир, адлыг щалдадыр. Е) Qалмамышды - садя, тясирсиз feldir, хябяр шяклинин щекайясиндядир. 23. « Ana oğlunun yolunu son nəfəsinə qədər эюзляди» cцмлясиндяки фелин тящлилиндя бурахылмыш сящви эюстярин. А) Дцзялтмя фелдир. Б) Шцщуди кечмиш замндадыр. C) Мялум нювдядир. Д) Хябяр шяклиндядир. Е) Тясирсиздир. 24. «Söküляcяк evlərin sakinləri təzə qəsəbəyə köçürüləcək» cцмлясиндяки фели сифятин грамматик тящлили иля баьлы сящви тапын. А) Дцзялтмя фелi sifətdir. Б) Мяcщул нювдядир. C) Тясирлиdir. Д) Щансы? суалына cаваб верир. Е) Cцмлянин тяйинидир. 25. Нцмунядя алтындан хятт чякилмиш сюзляр морфолоjи cящятдян нядир? Ардыcыллыгла эюстярин. Булудлар, булудлар, Пяришан булудлар, Башымын цстцндя кишняйиб, Йарышан булудлар. А) сифят, исим, фели баьлама, фели сифят Б) исим, фели баьлама, фели сифят C) сифят, фели баьлама, сифят Д) фели сифят, фели баьлама, исим Е) сифят, фелин хябяр шякли, фели сифят 26. «Сян, дейясян, мяни йахшы танымырсан» cцмлясинин морфолоъи тящлилиндя йол верилмиш сящви эюстярин. А) «Sян» - шяхс явязлийидир, ЫЫ шяхсин тякиндя, адлыг щалдадыр. Б) «Mяни» - шяхс явязлийидир, тясирлик щалдадыр.  246 



C) «Dейясян» - модал сюздцр, эцман, шцбщя билдирир. Д) «Yaхшы» - сифятдир, ади дяряcядядир. Е) «Tанымырсан» сюзц мялум нювдя олан фелдир, инкардадыр.



СИНТАКСИС



27. Цзцмчцлцк району бирляшмясиндя цзцмчцлцк сюзцнцн морфолоъи тящлилиндя бурахылмыш сящви эюстярин. А) İсимдир, ня? суалына cаваб верир. Б) Bашланьыc формасы: цзцмчцлцк C) Dцзялтмя исимдир. Д) Üмуми, мцcярряд исимдир. Е) Aдлыг щалдадыр, тякдир.



28. «Лювщя тяртямиз силинмишди» cцмлясиндя алтындан хятт чякилмиш сюзцн морфолоъи тящлилиндя сящв щардадыр? А) Fясирсиз фелдир. Б) Dцзялтмя фелдир, тясдигдядир. C) Mяcщул нювдядир. Д) - ди шяхс шякилчисидир. Е) Nягли кечмиш заманын щекайясиндядир. 29. «Мяним гапым щяр кясин цзцня ачыгдыр» cцмлясинин морфолоъи тящлили иля баьлы доьру cаваблары эюстярин. 1. Mяним - шяхс явязлийидир, мянсубиййят шякилчиси гябул етмишдир. 2. Qапым - исимдир, мянсубиййят шякилчиси гябул етмишдир. 3. Hяр кясин - тяйини явязликдир, йийялик щалдадыр. 4. Üзцня - исимдир, мянсубиййят вя щал шякилчилярини гябул етмишдир. 5. Aчыгдыр - фелдир, индики замандаdır. А) 1,2,3 Б) 2,4,5 C) 3,4 Д) 2,4 Е) 1,2 30. «Сюйцдляр ащястя - ащястя йырьаланараг санки «Sеэащы» динляйирди» cцмлясиндя нитг щиссяляри неcядцзцдмцшдцр? А) исим, зярф, фел, модал сюз, и сим, фел Б) зярф, исим, модал сюз, явязлик, ф ел C) исим, зярф, сай, исим, фел Д) исим, гошма, модал сюз, ф ел Е) зярф, ядат, модал сюз, исим, фел



1. Синтаксис мяншяйиня эюря йунан сюзц олуб бирляшмя, тяртибат демякдир. Грамматиканын бир шюбяси кими синтаксис сюзлярин сюз бирляшмяляри вя ъцмляляр шяклиндя бирляшмя гайдаларындан бящс едир. Синтаксис сюз бирляшмяляри вя ъцмляляр адланан ики бюйцк щиссядян ибарятдир. Сюз бирляшмяляри яшйалар арасында, яшйаларла яламятляр, щярякятляр арасында ялагяляри ифадя едир вя сюз бирляшмяляриni ямяля эятирян сюзляр яввялки мянасыны итирмир. Сюзлярин синтактик ялагяляр васитяси иля бирляшмяси сайясиндя ямяля эялян сюз бирляшмяляринин мащиййятини, онларын типляри вя ямяля эялмя йолларыны, бирляшмядя иштирак едян тяряфлярин грамматик яламятлярини юйрянмяк, сюз бирляшмяси иля мцряккяб сюзцн, ъцмлянин охшар вя фяргли ъящятлярини ашкарламаг синтаксисин ян зярури мясяляляриндяндир. Синтаксисин мяшьул олдуьу сащялярдян бири вя ян башлыъасы ъцмля проблемидир. Битмиш бир фикри ифадя едян ян бюйцк дил ващиди олан ъцмлянин гурулушъа нювляри, ъцмля цзвляри, ялавя вя хцсусиляшмяляр, грамматик ъящятдян ъцмля цзвляри иля баьлы олмайан сюзляр, тяктяркибли, ъцттяркибли, бцтюв вя йарымчыг ъцмляляр, мягсяд вя интонасийайа эюря садя ъцмлянин нювляри, будаг ъцмлянин рянэарянэ нюв вя типляри вя с. бу кими мясяляляр синтаксисин ясас тядгигат сащяляридир. Дил систем характери дашыйыр вя бу системи тяшкил едян дил ващидляри (фонем, сюз, сюз бирляшмяси, ъцмля) юзцнямяхсус ганунауйьунлугла сыраланараг дилин цмуми мянзярясини тяшкил едир. Бу системин башланьыъында фонем, сонунда ися ъцмля дайаныр. Демяли фонем дилин илк, юзлцйцндя щеч бир мянайа малик олмайан ващиди, ъцмля ися дилин сон, ян мяналы ващидидир. Сюз бирляшмяси бу силсилядя сюзля ъцмлянин сярщядиндя дайаныр. Сюз бирляшмяси дя сюз кими дилин ад билдирмя васитяляри сащясиня аид олуб яшйалары, щадисяляри, просесляри вя с. билдирир. Бу о демякдир ки, сюз бирляшмяси синтактик мювгейиня, ъцмлядяки ролуна вя мянасына эюря сюзя йахынлашыр вя сюз кими ъцмляйя тикинти материалы олараг дахил олур. 2. СÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİ. Сюз бирляшмяси ики вя йа даща



 247 



 248 



артыг мцстягил сюзцн мяна вя грамматик ъящятдян бирляшмясиндян ямяля эялир. Мяс: гол сааты, эюй чямян, ишя йарайан, мяктяб директору вя с. Azərbaycan dilində iki cür söz birləşməsi mövcuddur: a) sabit söz birləşmələri; b) sərbəst söz birləşmələri. Sabit söz birləşmələri frazeoloji birləşmələrdir ki, bunlar dildə hazır şəkildə olan məcazi mənalı birləşmələrdir və bu birləşmələr haqqında dərsliyin “Leksika” bölməsində ətraflı məlumat verilmişdir. Məsələn: ürəyi ağzına gəlmək, gözə gəlmək, özünü oda-közə vurmaq və s. Sərbəst söz birləşmələri isə nitq prosesində yaranan birləşmələrdir və “Sintaksis” bölməsində məhz bu birləşmələr öyrənilir. Məsələn: dəmir darvaza, çiçək ətri, sənin taleyin, uzaqdan gələn, dərsdən gələndə və s. 3. СÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN QURULUŞU. Бу бирляшмяляр гурулушуна эюря ики ъцр олур: а) Садя сюз бирляшмяси. Садя сюз бирляшмяси ики мцстягил сюздян ибарят олур. Мяс: дяниз кянары, мяктяб директору, гызыл цзцк, шери язбярлямяк вя с. б) Мцряккяб сюз бирляшмяси. Бу бирляшмяляр ися цч вя йа даща артыг müstəqil сюздян ибарят олур. Мяс: гоша гала гапылары, вятянин азадлыьы уьрунда вурушанлар вя с. Söz birləşməsi müstəqil mənalı sözlərdən əmələ gəlir. Bu səbəbdən də müstəqil sözlə(əsas nitq hissələri) köməkçi sözün birləşməsi(köməkçi nitq hissələri) söz birləşməsi hesab olunmur. Məs: bizim üçün, dənizə tərəf, quş kimi,səndən ötrü, dünəndən bəri, səhərə qədər və s. 4. СÖZ BİRLƏŞMƏSİ VƏ SÖZ. Сюз лексик vahid, сюз бирляшмяси ися грамматик, sintaktik vahiddir. Щям сюз, щям дя сюз бирляшмяси ад билдирир. Мяс: даь, дяниз (сюз); Хязяр дянизи, Гафгаз даьлары (сюз бирляшмяси). Бу ъящятдян сюзля сюз бирляшмяси арасында йахынлыг вар. Фяргляр ашаьыдакылардыр: a) Sözlər dilimizun tərkibində hazır şəkildədir, söz birləşmləri isə nitq prosesində sintaktik əlaqələrlə formalaşır.



а) Cюз сяслярдян (ата-а,т,а), сюз бирляшмяси сюзлярдян ямяля эялир (ана дили-ана,дили). б) Сюз цмумян ад билдирир (цзцк, китаб, охумаг), сюз бирляшмясинин тяркибиндя сюзлярин мянасы бир гядяр конкретляшир вя она эюря дя сюз бирляшмяси сюзя нисбятян конкрет ад билдирир (гызыл цзцк, китаб маьазасы, мащны охумаг). 5. СÖZ BİRLƏŞMƏSİ VƏ CÜMLƏ. Сюз бирляшмяси иля ъцмля арасында щям охшар, щям дя фяргли ъящятляр вар: Охшар ъящятляр: а) Hям сюз бирляшмяси, щям дя ъцмля сюзляrin müxtəlif şəkildə birləşməsindən ямяля эялир. Hər ikisi eyni nitq hissələrindən, eyni sintaktik əlaqələrlə yaranır. Мяс: Бащарын эялиши (сюз бирляшмяси); Бащар эялир (ъцмля). б) Hям сюз бирляшмясиндя, щям дя ъцмлядя сюзлярин сырасы ейни олур. Мяс: Ушаглар дярсдян эяляндя (сюз бирляшмяси); Ушаглар дярсдян эялдиляр (ъцмля). Фяргли ъящятляр: а) Сюз бирляшмяси битмиш фикир ифадя етмир, ъцмля ися битмиш фикир ифадя едир. б) Сюз бирляшмясиндя интонасийа биткинлийи йохдур, ъцмлядя ися интонасийа биткинлийи вар. ъ) Сюз бирляшмяляриндя баш цзвляр олмур, ъцмлялярдя ися баш цзвляр олур вя бунлар бир-бири иля ялагялянир. ч) Сюз бирляшмяси нитгин нисбятян кичик, ъцмля ися бюйцк ващидидир. Сюз бирляшмяси дя сюз кими ъцмлянин тяркибиндя ишлянир, мцстягил ола билмир. д) Сюз бирляшмяси бир сюздян ибарят ола билмядийи щалда, ъцмля бир сюздян ибарят ола билир. Мяс: Сойуг щава (сюз бирляшмяси); Сойугдур (ъцмля). 6. СÖZ BİRLƏŞMƏSİNDƏ ƏSAS VƏ ASILI TƏRƏFLƏR. Сюз бирляшмясиндя сюзлярдян бири ясас, диэяри ися асылы олур. Асылы сюз ясас сюзя табе олуб ону мцхтялиф ъящятлярдян изащ едир. Азярбайъан дилиндя сюз бирляшмясинин ясас сюзц бирляшмянин икинъи тяряфиндя, асылы сюз ися биринъи тяряфиндя олур. Она эюря дя "асылы сюз, ясас сюз" явязиня даща чох "биринъи тяряф, икинъи тяряф" ифадяляриндян истифадя олунур. Мяс: ялван чичякляр, уъа даь, вятяни горумаг вя с. Бу бирляшмялярдяки "чичякляр, даь, горумаг" сюзляри ясас сюз, йахуд икинъи тяряф, "ялван, уъа, вятяни" сюзляри ися асылы сюз, йахуд биринъи тяряфдир. 7. СÖZ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN NÖVLƏRİ. Ясас тяряфин ифадя



 249 



 250 



васитясиня эюря сюз бирляшмясинин ики əsas нювц вар: 1) исми бирляшмяляр (зянэин торпаглар, пянъяря шцшяси); 2) фели бирляшмяляр (вятяни севян, мяктябя эетмяк, евя эедяндя). 8. ИSMİ BİRLƏŞMƏLƏR. Икинъи, йяни ясас тяряфи адларла (ясасян исим, сифят, сай, еляъя субстантивляшян-исмин хцсусиййятлярини гябул едян башга сюзлярля) ифадя олунан бирляшмяляря исми бирляшмяляр дейилир. Мяс: йашыл мешя, ясэярлярин беши, дямир ирадя вя с. Исми бирляшмялярдя бир гайда олараг биринъи тяряф (асылы сюз) икинъи тяряфи (ясас сюз) изащ, тяйин етдийиндян щямин бирляшмяляря тяйини сюз бирляшмяляри дейилир. Форма вя мяна хцсусиййятляриня эюря тяйини сюз бирляшмяси цч нювя айрылыр: 1) Birinci növ təyini söz birləşmələri. 2) İkinci növ təyini söz birləşmələri. 3) Üçüncü növ təyini söz birləışmələri. 1. Биринъи нюв тяйини сюз бирляшмяляри. Hal və məhsubiyyət məkilçilərinin iştirakı olmadan yaranan ismi birləşmələrə birinci növ təyini söz birləşmələri deyilir. Bu бирляшмялярин ямяля эялмясиндя щеч бир формал яламят, шякилчи иштирак етмир. Мяс: дямир ирадя, тахта гапы, йашыл йарпаг вя с. Birinci növ təyini söz birləşməsinin əsas tərəfi (ikinci tərəf) cəm, mənsubiyyət və hal şəkilçiləri qəbul edə bilir. Lakin bu şəkilçilər birinci növ ismi birləşmələrin əlaməti deyil, çünki belə birləşmələr həmin şəkilçilərin iştirakı olmadan formalaşır. Məs:yaxşı adamlar,cavan əsgərlərimiz, gənc müəllimlərdə və s. Биринъи нюв исми бирляшмялярин икинъи тяряфи (ясас сюз) адятян исимля, биринъи тяряфи (асылы сюз) ися мцхтялиф нитг щиссяляри иля (исим, сифят, сай, явязлик, фели сифят) ифадя олунур. Мяс: дямир гапы (исим, исим); ширин сющбят (сифят,исим); бешинъи синиф (сай, исим); бу юлкя (явязлик,исим); ойанан Шярг (фели сифят, исим). Биринъи нюв тяйини сюз бирляшмяляринин тяряфляри парчаланараг айры-айрылыгда ъцмля цзвц олур. Биринъи тяряф тяйин, икинъи тяряф ися ъцмлянин мцхтялиф цзвляри ролунда чыхыш едир. Мяс: Йашыл гялям йеря дцшдц. Торпаг йол наращат иди. Dəmir hasarı uçurtdular. Mavi dənizdə fırtına var idi. Yolumuz qarşıdakı hündür təpəyədir və s.  251 



Тяркибиндяки сюзляр мянаъа айрылмаьа имкан вермядикдя биринъи нюв тяйини сюз бирляшмяляри бцтювлцкдя ъцмлянин цзвц олур. Мяс: Йарым яср бир иэидин юмрцдцр. Hər tərəfə şən musiqi sədaları yayılırdı və s. 2. Икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяляри. Биринъи тяряфи шякилчисиз (биринъи тяряф гейри-мцяййян йийялик щалда олур), икинъи тяряфи 3-ъц шяхсин мянсубиййят шякилчиси иля (-ы,-и,-у,-ц) ямяля эялян исми бирляшмяляря икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяси дейилир. Мяс: Одлар йурду, бащар фясли, пянъяря шцшяси вя с. Икинъи нюв бирляшмялярин ясас хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр: а) Бу бирляшмялярин тяряфляри бир гайда олараг исимля ифадя олунур (ясэяр анасы, тяййаря kюлэяси вя с). б) Башга нитг щиссяляриня аид олан сюз бу бирляшмянин тяряфляри кими ишляндикдя субстантивляшир, йяни исмин хцсусиййятини гябул едир (эюзялляр эюзяли, ишлямяк щявяси, охумаг арзусу вя с). ъ) Бу бирляшмялярин тяряфляри арасына башга сюз артырмаг олмур. Мяс: вятян торпаьы, щава йоллары вя с. ч) Бу бирляшмялярин тяряфляри ейни заманда ъямляня билмир. Биринъи тяряф ъям оланда икинъи тяряф тяк (сулар сонасы, елляр эюзяли), икинъи тяряф ъям оланда биринъи тяряф тяк олур (Гафгаз даьлары, тцрк дилляри, Шярг юлкяляри). Гейд: Истисна щалларда щяр ики тяряф ъямляня билир. Мяс: щямкарлар иттифаглары, аталар сюзляри, елмляр докторлары вя с. Икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяляринин тяряфляри щиссяляря айрылмыр вя бцтюв шякилдя ъцмлянин mürəkkəb цзвц йериндя ишлянир. Мяс: Эялян мяктяб директорудур. Гыз галасы язямятлидир və s. İkinci növ təyini söz birləşmələri cümlənin bütün üzvləri və xitab rolunda çıxış edə bilir. Məs: Yeni tikilən məktəb binası istifadəyə verildi. Ağıllı övlad valideyn zəhmətini zay etməz. Xalq şairi Söhrab Tahir bizə yeni şeirlərini oxudu. Saat beşdə dəniz kənarında olmalıyıq. Gələn qəzet redaktoru idi. Vətən oğlu, torpağı qorumaq sənin müqəddəs borcundur və s. 3. Цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяляри. Биринъи тяряфи йийялик щал, икинъи тяряфи мянсубиййят шякилчиляринин кюмяйи иля йаранан исми бирляшмяляря цчцнъц нюв исми бирляшмяляр дейилир. Мяс: аьаъын йарпаьы, кяндин йоллары, Низаминин поемалары вя с. Цчцнъц нюв бирляшмялярин тяряфляри, ясасян, исимлярля ифадя  252 



олунур. Башга нитг щиссяляриня аид сюзляр бу бирляшмянин тяряфляри олдугда исимляшир, йяни субстантивляшир. Мяс: охумаьын мянасы, йолун узуну, дейилянлярин чоху вя с. (охумаг-мясдяр, узун-сифят, чох-сайдыр və bу бирляшмялярдя исимляшмишдир). Цчцнъц нюв бирляшмянин ясас хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр: а) Щяр ики тяряфинин шякилчиси вар (Ялинин китабы). б) Бу бирляшмянин икинъи тяряфи щяр цч шяхсин мянсубиййят шякилчилярини гябул едир. Мяс: мяним гялямим, бизим гялямимиз; сянин китабын, сизин китабыныз; онун дяфтяри, онларын дяфтяри(ляри). ъ) Бу бирляшмянин тяряфляри арасына сюз артырмаг олур. Мяс: Низаминин лирикас ы- Низаминин фялсяфи, иътимаи вя орижинал лирикасы вя с. ч) Бу бирляшмялярин тяряфляри щям айры-айрылыгда, щям дя щяр икиси ейни заманда ъямляня биляр. Мяс: тарихлярин йадиэары, Бцлбцлцн мащнылары, натиглярин чыхышлары, чайларын сулары. Цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяляри щиссяляря айрылмадан ъцмлянин mürəkkəb цзвц йериндя ишлянир. Мяс: Евин гапысы ачылды. Nazir məktəbin ağsaçli direktoruna minnətdarlıq etdi və s. Гейд: Бязи щалларда цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмясинин биринъи тяряфи I вя II шяхс явязликляри иля ифадя олунур, лакин икинъи тяряфдя буна уйьун шякилчи ишлянмир. Мяс: бизим гызлар, сизин даьлар вя с. Беля бирляшмяляри айырыб биринъи тяряфи тяйин, икинъи тяряфини ися суалына мцвафиг ъцмля цзвц кими тящлил етмяк лазымдыр. Мяс: Бизим ушаглар дярся эеъикмишдиляр. Sizin dağlara qar düşüb və s. Üçüncü növ təyini söz birləşmələri cumlənin bütün üzvləri və xitab yerində işlənə bilir. Məs: Kəndin cavanları yolun çəkilişində fədakarlıq nümunəsi göstərdilər. Maqsud kitabın cildini diqqətlə nəzərdən keçirtdi. Kəndimiz çayın qırağındadır. Xalqın sevimli oğlu Seyid Cəfər Rişəvəri xəyanətlə aradan götürüldü. Yamacın ətəyində buz kimi suyu olan bir bulaq çağlayırdı. Vətənin qeyrətli övladları, sizə eşq olsun! və s. Azərbaycan dilində ismi birləşmələrin “təyini söz birləşmələri” adlanan üç növündən başqa növləri də vardır. İsmi birləşmələrin nisbətən az işlənən bu növlərinə ümumi şəkildə “qeyri-ismi birləşmələr” deyilir. Bunlar, əsasən, ismin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarinda olan sözlərə, bəzən də birinci tərəfi  253 



mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş sözlərə qoşularaq yaranan birləşmələrdir. Məs: sabaha inam, müəllimə hörmət, dilində şirin söz, dənizdən dərin, ceyrandan qəşəng, döyüşçülərdən beşi, gözləri yaşlı, siması kədərli və s. Bu birləşmələr də sintaktik təhlil zamanı cümlənin bir üzvi kimi götürülür. Məs: Tələbələrdən biri bərk narahat idi. Əli dostluğa sədaqəti ilə hamıdan fərqlənirdi və s. Qeyd: Təyini söz birləşmələri 1T-+ 2T-; 1T-+2Tm; 1Ty+2Tm sxemləri ilə də işarə olunur. Burada 1T- birinci tərəf, 2T ikinci tərəf mənalarını, defis işarəsi hal və mənsubiyyət şəkilçisinin olmadığını, y- yiyəlk halın şəkilçisini , m- mənsubiyyət şəkilçisini, bildirir). 9. ФELİ BİRLƏŞMƏLƏR. Икинъи, ясас тяряфи фелин тясрифлянмяйян формалары (мясдяр, фели сифят вя фели баьламалар) иля ифадя олунан сюз бирляшмяляриня фели бирляшмяляр дейилир. Bu birləşmələr müstəqil sözlərin məsdər, feli sifət və feli bağlamaya tabe olması ilə yaranır. Мяс: мяктябя эетмяк (мясдяр), мяктябя эедян (фели сифят), мяктябя эедяндя (фели баьлама). Feli birləşmələrlə mürəkkəb felləri eyniləşdirmək olmaz. Mürəkkəb fellərinj tərəfləri birlikdə bir məna bildirdiyi halda, feli birləşmələrin tərəfləri müstəqil mənaya malik olmur. Məsələn: daxil olmaq, kömək etmək mürəkkəb fel; alı məktəbə daxil olmaq, valideynlərə kömək etmək feli birləşmələrdir. Фели бирляшмялярин икинъи тяряфинин təsriflənməyən фел формаларындан щансы иля ифадя олунмасынын бир о гядяр дя фярги йохдур. Яэяр фели бирляшмяйя мисал сюйлямяк лазым эялярся, фярг гоймадан онларын щяр бириндян нцмуня вермяк олар. Мяс: йахшы охумаг, йахшы охуйан, йахшы охуйанда вя с. Birinci, yəni asılı tərəfin ifadə vasitəsinə görə feli birləşmələri üç qrupa ayırmaq mümkündür: 2. Birinci tərəfi adlarla ifadə olunan birləşmələr. Bu növ qısa olaraq “ad+fel” adı ilə də qeyd olunur. Bu növdə olan birləşmələrin birinci tərəfi ismin yiyəlik halından başqa digər beş halında ola bilər. Məs: şagirdlər gələndə, ova gedəndə, vətəni qorumaq, şəhərdə işləmək və s.  254 



3. Birinci tərəfi fellə ifadə olunan birləşmələr. Bunlara “fel+fel” tipli birləşmə də deyilir. Məs: küsüb getmək, sevinəsevinə gəlmək, qaçaraq uzaqlaşmaq və s. 4. Birinci tərəfi zərflə ifadə olunan birləşmələr. Belə birləşmələrə “zərf+fel” tipli birləşmələr də deyilir. Məs: ucadan danışmaq, yavaş yerimək, qəhrəmancasına döyüşmək və s. Фели бирляшмялярин икинъи тяряфляри фелля ифадя олундуьундан щярякят билдирир, биринъи тяряф ися щямин щярякяти мцхтялиф ъящятлярдян изащ едир. Мяс: а) Биринъи тяряф щярякятин субйектини билдирир (ушаглар эцляркян). б) Биринъи тяряф щярякятин обйектини билдирир (тамашайа бахмаг). ъ) Биринъи тяряф щярякятин йерини билдирир (даьлара галхмаг). ч) Биринъи тяряф щярякятин заманыны билдирир (сящяр ойанмаг). д) Биринъи тяряф щярякятин кямиййятини билдирир (аз данышмаг). е) Биринъи тяряф щярякятин тярзини билдирир (дуруб бахмаг). я) Биринъи тяряф щярякятин сябябини билдирир (ишляйиб йорулмаг). Фели бирляшмяляря тяркибляр дя дейилир. Тяркибляр ясас тяряфлярин (икинъи тяряф) адлары иля адланыр. Гейд: Бирляшмялярдя ики тяряф (табе олан вя табе едян) вя ики сюз олур. Тяркиблярдя ися сюзлярин мигдары чох олур. Бирляшмя вя тяркиблярин ъцмлядя ролу онларын ясас тяряфляри олан фели баьламанын, фели сифятин вя мясдярин ъцмлядяки ролу кимидир. 10. Фели баьлама тяркибляри. Ясас тяряфи фели баьлама иля ифадя олунан тяркибляря фели баьлама тяркибляри дейилир. Feli bağlama tərkibləri cumlədə bir qayda olaraq zərflik rolunda çıxış edərək cumlənin mürəkkəb zərfliyi olur. Мяс: Гцрбятдя хан олунъа, Вятяниндя дилян,эяз. Biz kəndə çatanda qar yağirdı. Zirvəyə qalxdiqca nəfəsimiz təngiyirdi. Vəli evə çatar-çatmaz dayısina zəng etdi və s. 11. Фели сифят тяркибляри. Ясас тяряфляри фели сифятлярля ифадя олунан бирляшмяляря фели сифят тяркибляри дейилир. Sintaktik təhlil zamanı frazeoloji birləşmələr, mürəkkəb adlar, ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələri, feli bağlama tərkibləri, məsdər tərkibləri kimi feli sifət tərkibləri də hissələrə bölünmür və cümlənin mürəkkəb bir



üzvi yerində işlənir. Feli sifət tərkiblərinin sintaktik vəzifəsi cümlədə təyin rolunda çixiş etməkdir. Feli sifət tərkibləri substantivləşəndə mübtəda, tamamlıq və xəbər vəzifəsində çıxış edir.Мяс: Təbrizdən gələn məktub hamımızı sevindirdi. Zil səslə oxuyan Xan əmi idi. Юзцнц халгдан цстцн тутанлары халг севмир. Qələbə dözənlərin və axıra qədər döyüşməyi bacaranlarındır və s. 12. Мясдяр тяркибляри. Ясас тяряфи мясдярля ифадя олунан тяркибляря мясдяр тяркиби дейилир. Digər birləşmələr kimi məsdər tərkibləri də sintaktik təhlil zamanı hissələrə bölünmür və cümlənin mürəkkəb bir üzvi rolunda çıxış edir. Məsdər tərkibləri təyin istisna olunmaqla cumlənin bütün üzvləri yerində işlənə bilir. Мяс: Инсана йалан демяк йарашмаз. Valideynləri onu zəhmətə, xeyirli işlər görməyə alışdırmışdılar. Bacıları Fəridi görmək üçün hərbi hissəyə gəlmişdilər. Məqsədim yayda rayona getməkdir v. s. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi,fели бирляшмяляр тящлил заманы парчаланмыр вя бцтюв щалда ъцмлянин мцяййян бир цзвц вязифясиндя ишлянир. Qeyd: Söz birləşmələrini təhlil edərkən aşağıdakı qaydalara əməl etmək lazımdır: 1. Birləşmənin əsas və asılı tərəfləri göstərilir. 2. Birləşmənin ismi və ya feli birləşmə olduğu qeyd edilir. 3.İsmi birləşmələrin növü müəyyənləşdirilir və hər növün qrammatik xüsusiyyəti izah olunur. 4. Feli birləşmələrin – tərkiblərin növləri (məsdər, feli sifət, yaxud feli bağlama tərkibi) göstərilir və onlarn əsas tərəfinin nədən ibarət olduğu müəyyənləşdirilir.



 255 



 256 



13. СİNTAKTİK ƏLAQƏLƏR. Сюзляр мяна вя синтактик ъящятдян ялагялянмяся, ня сюз бирляшмяси, ня дя ъцмля ямяля эяляр. «Мяктяб» вя «эетмяк» сюзляриня диггят едяк. Индики вязиййятдя бу сюзляр арасында щеч бир ялагя йохдур. Мяктяб сюзцня йюнлцк щал шякилчиси (-я) ялавя едиб эетмяк сюзц иля ялагяляндирсяк мяктябя эетмяк бирляшмяси алынаъагдыр, эетмяк мясдярини дя фелин тясрифлянян формасы иля явяз етсяк, Мяктябя эетди ъцмляси алынаъагдыр. Сюзляр арасындакы бу ъцр ялагя синтактик ялагя адланыр.



17. СİNTAKTİK ƏLAQƏLƏRİN NÖVLƏRİ. Синтактик ялагялярин ики нювц вар: 1) Табесизлик ялагяси. 2) Табелилик ялагяси. - Табесизлик ялагяси. Табесизлик ялагясиндя олан сюзляр ейнищцгуглу сюзлярдир. Бунлардан бири о бирисиня табе олмур, бири о бирини айдынлашдырмыр, щяр икиси ейни грамматик формада олур. Мяс: Ушаглар эцлцр, данышыр вя ойнайырдылар. Müəllim Qəmərı, Yasəməni və Afaqı gecikdikləri üçün dərsə buraxmadı bə c Табесизлик ялагяси юзцнц ъцмлядяки həmcins üzvlər вя табесиз мцряккяб ъцмлянин тяряфляри арасында эюстярир. Бу ялагя щям интонасийа, щям дя табесизлик баьлайыъылары иля мцяййянляшир. а) Интонасийа иля: Дцшяндя човьуна, борана ъейран. Rza kitabı, dəftəri stolun üstünə atıb həyətə qaçdı. Qapı örtüldü, uşaqların səsi eşidilməz oldu və s. б) Баьлайыъы иля: Гоъалар вя ъаванлар рягс едирдиляр. Dünən həm yağış, həm də qar yağırdı. Kərəm ilə Orxan bir sinifdə oxuyur və s. -Табелилик ялагяси. Бу ялагядя олан сюзлярдян бири о биринə табе, yaxud biri digərindən asılı olaraq o birini izah edir və aydınlaşdırir. Cümləni quran əsas əlaqə vasitəsi tabelilik əlaqəsidir. Tabelilik əlaqəsində tərəflərdən biri əsas, digəri isə asılı tərəf adlanır və asılı tərəf əsas tərəfə tabe olur. Məsələn: Narahat yol yolçuları yormuşdu. Bu cümlədə narahat və yormuşdu sözləri yol sözünə, yolçuları sözü isə yormuşdu sözünə tabedir. Табелилик ялагясинин цч нювц вар: uzlaşma, idarə, yanaşma. 1. Узлашма ялагяси. Табе сюзцн (asılı tərəf) шяхс вя кямиййятя эюря ясас сюзля (əsas tərəf) уйьунлашмасына узлашма дейилир. Мяс: Мян шаэирдям, сянин китабын, Щясян эялди. Бу ялагядя тяряфлярин бири тякдирся, о бири дя тяк, ъямдирся, о бири дя ъям олмалыдыр. Узлашма ялагяси щям мцбтяда иля хябяр, щям дя икинъи вя цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяляри арасында олур. Мцбтяда иля хябяр арасында uzlaşmada mübtəda əsas, xəbər isə asılı tərəfdir. Mübtəda hansı şəxsdə olsa, xəbər də həmin şəxsin şəkilçisini qəbul edir və onunla uzlaşır. Mübtəda ilə xəbər arasında шяхся эюря узлашма, demək olar ki, позулмур. Кямиййятя эюря узлашма



биринъи вя икинъи шяхслярин тяк вя ъяминдя, цчцнъц шяхсин тякиндя щямишя олдуьу щалда (мян охуйурам, биз охуйуруг, сян охуйурсан, сиз охуйурсунуз, о охуйур), цчцнъц шяхсин ъяминдя щям ола, щям дя олмайа биляр. Мяс: Ушаглар охуйур (узлашмыр), Ушаглар охуйурлар (узлашыр). Икинъи нюв тяйини сюз бирляшмясинин икинъи тяряфи шяхс явязликляри иля ифадя олуна билмядийиня эюря узлашма йалныз цчцнъц шяхся эюря олур. Мяс: Гыз галасы, нар дяняси, алма гурусу вя с. Цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмясиндя ися узлашма щяр цч шяхся эюря олур. Мяс: мяним китабым, бизим китабымыз, сянин китабын, сизин китабыныз, онун китабы, онларын китабы (цчцнъц шяхсдя ъямдя кямиййятя эюря узлашма олмур). 2. Идаря ялагяси. Ясас сюзцн тяляби иля табе сюзцн исмин адлыг щалындан чыхыб башга щала дцшмясиня idarə дейилир. Мяс: Лейляк гыша галмады, Кючдц исти елляря. Бу мисалда идаря ашаьыдакы гайда илядир: гыша-----------галмады елляря------------кючдц Ясас (галмады,кючдц) сюзлярин тяляби иля табе сюзляр (гыш, елляр) исмин йюнлцк щалына дцшмцшдцр. Идаря ялагясиндя ясас сюз (икинъи тяряф) чох вахт фелля, асылы сюз (биринъи тяряф) исим вя йа субстантивляшмиш башга нитг щиссяляри иля ишлянир. Бязян башга нитг щиссяляри дя икинъи тяряф, йяни ясас сюз кими чыхыш едя билирляр. Мяс: йухудан ойанмаг (исим-мясдяр), даьлардан аьыр (исим-сифят), бюйцйя щюрмят(исим-исим) вя с. İkinci və üçüncü növ təyin söz birləşmələrində uzlaşma əlaqəsi ilə bərabər idarə əlaqəsi də olur. Əsas tərəfin tələbi ilə aslılı tərəf ya ismin müəyyənlik bildirən yiyəlik halında, ya da qeyrimüəyyənlik bildirən yiyəlik halında işlənir. Məs: kəndin gözəli,baharın gəlişi, şəhər darvazası, meşə yolu və s. Feli birləşmələrin hər üç növündə idarə əlaqəsindən geniş istifadə olunur. Məs. məktubu oxumaq, uzaqdan gələn, dənizə çatanda və s. Cümlə üzvləri arasında idarə əlaqəsi, əsasən, tamamlıqla xəbər, yer zərflikləri ilə xəbər arasında özünü göstərir. Məs: Atası Qulunu səslədi. Uşaqlar göbələyi meşədən yığmışdılar və s. İdarə əlaqəsinin iki forması var: a) fellərlə idarə, b) adlarla idarə.



 257 



 258 



Fellərlə idarə idarə əlaqəsinin əsas formasıdır və fel ismin dörd halını (yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq) idarə edə bilir. Məs: evə getmək, qələmi sındırmaq, bağçada oynamaq, soyuqdan donmaq və s. Adlarla idarə nisbətən zəifdir və burada adlara aid olan sözlər feldən fərqli olaraq birbaşa idarə edə bilmir. Məs: kəndin yolu, dərsdən sonra, tələbələrdən çoxu və s. 3.Йанашма ялагяси. Табе сюзцн щеч бир грамматик шякилчи гябул етмядян ясас сюзя yanaşıb mənaca ona bağlanmasına, табе олмасына йанашма ялагяси дейилир. Yanaşma əlaqəsində əvvəl asılı tərəf, sonra isə əsas tərəf işlənir. Uzlaşmada şəxs və mənsubiyyət şəkilçilərindən, idarədə hal şəkilçilərindən istifadə edildiyi halda, yanaşma əlaqəsinin şəkilçisi yoxdur. Yamnaşma əlaqəsində bir söz heç bir qrammatk – sözdəyişdirici şəkilçiyə ehtiyac olmadan başqa bir sözə yanaşır və ona tabe olur. Мяс: азад инсан, йцксялян байраг, дуруб бахмаг вя с. Birnci növ ismi birləşmələr və bəzi feli birləşmələrin tərəfləri yanaşma əlaqəsi ilə bir -birnə bağlanırlar. Yanaşma əlaqəsi özünü aşağıdakı məqamlardə göstərir: 1. Təyinlə təyin olunanlar (mübtəda, tamamlıq, xəbər, təyin, zərflik və xitab) arasında. Məs: Dəmir qapı açıldı. Maraqlı bir filmə tamaşa etdik. Qənirə gözəl qızdır. Yaşıl eynəkli adam çölə çıxdı. Qocaman Təbrizə xoş gəlmisiniz. Vəfalı dost, səni çoxdan arzulayırdım və s. 2. Tərzi-hərəkət zərfliyi ilə xəbər arasında. Məs: Darvaza şiddətlə döyüldü. Tələbələr bərkdən danışırdılar və s. 3. Kəmiyyət zərflikləri ilə aid olduğu cümlə üzvü arasında. Məs: O, toyda çox oynadı. Qocanın sözünə xeyli güldük və s. 4. Zaman zərflikləri ilə aid olduğu üzvlər arasında. Məs: Xalam dünən gedəndir. Tələsmə, hələ tezdir və s. Йанашма ялагясиндя олан сюзлярдя, даща доьрусу бирляшмялярдя биринъи, йяни асылы тяряф щеч бир шякилчи гябул етмядян икинъи, йяни асылы тяряфя табе олараг ону тяйин едир. Гейд: Узлашма ялагясинин эюстяриъиляри шяхс сонлуглары вя мянсубиййят шякилчиляри, идаря ялагясинин эюстяриъиляри ися щал шякилчиляридир. Йанашма ялагясинин ися щеч бир грамматик эюстяриъиси йохдур.  259 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Sadə söz birləşməsini göstərin. A) evə tərəf qaçan B) Ərdəbil şəhərindən gələn C) elimimizin gözəl qızı D) ağacın yaşıl budaqlıarı E) evin böyük oğlu



2. Hansı birinci növ təyini söz birləşməsidir? A) el qızı B) məktubu yazan C) maraqlı kitab D) kənd yolu E) qar yağanda 3. II növ ismi birləşməni göstərin. A) mahir ovçu B) tar çalmaq C) dağ çayı D) sakit adam E) gözəl şəhər 4. Biri söz birləşməsi deyil. A) qaçağan at B) ağacın budağı E) məktəbə getmək



C) sarı sünbül



D) evə sarı



5. Hansı mürəkkəb söz birləşməsidir? A) meşəyə tərəf qaçan B) balası üçün darıxan C) qardaşımın nışanlısı üçün D) məktəbin köhnə binası E) çaya sarı getmək 6. Feli bağlama tərkibi cümlədə hansı üzv yerində işlənir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 7. Feli sifət tərkibi cümlədə, əsasən, hansı üzv yerində işlənir? A) mübtəda B) təyin C) zərflik D) xəbər E) tamamlıq 8. Məsdər tərkibi hansı cumlə üzvü yerində işlənə bilmir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 9. Birinci növ ismi birləşmələrin tərəfləri arasında hansı sintaktik əlaqə olur? A) tabesizlik B) yanaşma C) uzlaşma D) idarə E) heç biri 10. Tabe tərəfi sifətlə ifadə olunan birinci növ təyini söz birləşməsini göstərin. A) uçan quş B) dəmir iradə C) polad rels D) mahud parça  260 



E) acı söz 11. Tərəfləri isim+isim olan birinci növ təyini söz birləşməsini göstərin. A) ağıllı adam B) şirin söz C) dəmir qapı D) həmin şagird E) gülən adam 12. Biri söz birləşməsi deyil. A) səndən yana B) doğru söz C) yazılan kağız D) yurd həsrəti E) odlar yurdu 13. Verilmiş ikinci növ təyini söz birləşmələrindən birini üçüncü növdə işlətmək olmur. A) yol qırağı B) kitab cildi C) qapı cəftəsi D) yol ağzı E) riyaziyyat kitabı



19. Birinci tərəfi hərəkətin icra yerini bildirən feli sifət tərkibini göstərin. A) tələbələri qarşılayan B) kəndə çatanda C) sözə baxan D) qonağı yala salan E) dənizdə çimən 20. Hansı feli birləşmədə birinci tərəf hərəkətin obyektini bildirir? A) bərkdən danışmaq B) tezdən durmaq C) otağı süpürmək D) kədərdən ağlamaq E) uşaqlar qayıdanda 21. Sintaktik əlaqənin neçə növü var? A) 1 B) 2 C)3 D) 4 E)5 22. Mübtəda ilə xəbər arasında hansı sintaktik əlaqə olur? A) idarə B) uzlaşma C) yanaşma D) tabesizlik əlaqəsi E) uzlaşma və idarə



14. Cümlədəki feli sifət tərkibinin sintaktik vəzifəsini müəyyənləşdirin. “Yarışın qaliblərinə mükafat təqdim olundu.” A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik



23. İsmin hal şəkililəri hansı sintaktik əlaqənin göstəricisidir? 1. İdarə 2. Uzlaşma 3. Yanaşma A) 1 B) 2 C) 1,2 D) 3 E) 1,3



15. Asılı tərəfində mənsubiyyət şəkilçisi olan ismi birləşməni göstərin. A) yazılan məktub B) şairin şeiri C) dayımın məktubu D) Qulunun otağı E) kəndə gedəndə



24. Nümunələrin birində uzlaşma əlaqəsi vardır? A) tarixi gün B) toya gedən C) yazılmış məktub D) mühüm tapşırıq E) O gəldi.



16. Tərəfləri isim+əvəzlik formasında olan üçüncü növ ismi birləşməni göstərin. A) uşaqların üçü B) ağacın budağı C) dərənin qırağı D) onun mahnıları E) tələbənin özü 17.Tərəfləri sifət+sifət olan üçüncü növ ismi birləşməni göstərin. A) almanın yaxşısı B) şagirdin tənbəli C) oxumağın xeyri D) pislərin pisi E) müəllimin arzusu



25. Hansı nümunədə yanaşma əlaqəsi vardır? A) çayın qırağı B) kitabı oxuyan C) dərin quyu D) kənddən qayıdanda E) Biz tələbəyik. 26. “Çox çalışan” birləşməsində tərəflər arasında hansı sintaktik əlaqə vardır? A) uzlaşma B) idarə C) yanaşma D) həm uzlaşma, həm idarə E) heç biri 27. Söz birləşmələrinin birində həm uzlaşma, həm də idarə əlaqəsi vardır. A) gələn qonaq B) mavi xəzər C) gördüyüm yuxular D) dərddən danışmaq E) dənizin kənarı



18. Hansı sırada feli birləşmə verilib? A) pis olmaq B) kömək etmək C) yazılmış məktub D) oxumaq yanğısı E) yaxşı oxumaq  261 



 262 



28. İdarə əlaqəsində hansı söz daha çox əsas tərəf kimi işlənir? A) isim B) sifət C) say D) əvəzlik E) fel 29.Nümunələrin yalnız birində idərə əlaqəsi vardır. A) dəmir qapı B) Yağış yağır. C) doğma diyar D) hərbi hissə E) yalqızlara kömək 30.Yanaşma əlaqəli söz birləşməsini göstərin. A) quşların nəğməsi B) sözün möcüzəsi C) vətən məhəbbəti D) güclə nəfəs almaq E) kənddən gələn 31. “Hasarı sökmək” birləşməsində tərəflər arasında hansı əlaqə vardır? A) idarə B) uzlaşma C) yanaşma D) Sintaktik əlaqə yoxdur. E) idarə və yanaşma



37. Doğru cavabları seçin. 1. Sözlər dildə hazır şəkildədır, söz birləşməsi isə nitq prosesində sintaktik əlaqələrlə formalaşır. 2. Söz birləşməsi ümumi, söz isə konkret fd bildirir. 3. Həm söz birləşməsi, həm də cümlə eyni sintaktik əlaqələrlə yaranır. 4. Söz birləşmələrində bürinci tərəf əsas, ikinci tərəf isə asılı tərəf sayılır. 5. Söz birləşməsi nitqin nisbətən kiçik, cümlə isə böyük vahididir. A) 1, 3, 5 B) 2, 3, 5 C) 2, 4, 5 D) 1, 2, 4 E) 1, 3, 5 38. Tabesizlik əlaqəsi ilə bağlı hansı fikir səhvdir A) Bu əlaqədə olan sözlər eynihüquqlu sözlərdir. B) Tabesizlik əlaqəsi cümlənin həmcins üzvləri və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında olur. C) Bu əlaqə həm tabesizlik, həm də tabelilik bağlayıcılarının iştirakı iıə yaranır. D) Bu əlaqə intonasiya, bağlayıcılar olmadan da yarana bilirə E) Tabesizlik əlaqəsində olan spzlərdən biri digərini aydınlaşdırmır.



32. Nümunələrdən biri söz birləşməsi sayıla bilməz. A) Savalan dağı B) dəyanətli insan C) kitab oxuyan D) anamdan ötrü E) Muğan gözəli



39. Hansılar arasında idarə əlaqəsi ola bilməz? A) tamamlıqla xəbər B) zərfliklə xəbər C) fellə isim D) II və III üçüncü növ ismi birləşmələrin tərəfləri arasında E) mübtəda ilə təyin



33. Feli birləşməni göstərin. A) yaxın olmaq B) məşqul olmaq C) malik olmaq D) kömək etmək E) vətəni qorumaq



40. Yanaşma əlaqəsi özünü hansı məqamlarda göstərə bilmir? A)Təyin lətəyin olunanlar (mübtəda, xəbər, tamamlıq, zərflik) arasında. B) Tərzi-hərəkət zərfliyoi ilə xəbər arasında. C) Kəmiyyət zərflikləri ilə aid olduğu üzv arasında. D) Mübtəda ilə xəbər arasında. E) Zaman zərflikləri ilə aid olduğu cümlə üzvləri arasında.



34. Tabe tərəfi sifətlə ifadə olunan birinci növ ismi birləşməni göstərin. A) yazılmış məktub B) on şagird C) yun şal D) həmin adam E) çətin məsələ 35. Verilmiş söz birləşmələrindən biri quruluşca mürəkkəbdir. A) Xan kimi oxuyan B) Məktəbə tərəf gedən C) bizə doğru gələn D) tapşırığı yerinə yetirən E) dünənki mübahisə 36. Biri səhvdir. A) Qrammatika morfologiya və sintaksis bölmələrindən ibarətdir. B) Sintaksis nitq hissələri, söz birləşmələri və cümlələri öyrənir. C) Söz birləşmələrini əmələ gətirən sözlər əvvəlki mənalarını itirmir. D) Dil sistemində başlanğıcda fonem, sonda isə cümlə dayanır. E) Söz birləşməsindən fərqli olaraq cümlə bir sözdən ibarət ola bilir.  263 



CЦМЛЯ ВЯ ЪЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ 1. ЪЦМЛЯ. Битмиш бир фикри билдирян сюз вя сюз бирляшмяляри ъцмля адланыр. Ъцмля васитясиля бир иш вя йа щадися щаггында мялумат верилир, бир шей сорушулур, бир ишя тящрик едилир. Cümlə həm bir, həm də bir neçə sözdən ibarət ola bilər. Мяс: Гар йаьыр. Атам евдядирми? Сящяр лап тездян эялин! Эеъдир.  264 



Insanlar fikirlərini cümlələr vasitərilə ifadə edir, cümlələr vasitəsilə danışır, həyatın bütün sahələrində yazılı, yaxud şifahi formada bir – biri ilə cümlələrin köməyi ilə ünsiyyət saxlyırlar. Cümlənin biri digəri ilə əlaqədar olan iki cəhəti vardır: a) məna cəhəti, b) qrammatik cəhəti. Cümlənin məna cəhəti dedikdə onun bitmiş bir fikri ifadə etməsi nəzərdə tutulur. Çünki cümlə yeganə nitq vahididir ki, onunla fikir ifadə olunur. Təbii ki, bitmiş fikir ifadə etməyən söz və ya söz birləşməsi cümlə hesab olunmur. Cümlənin qrammatik cəhətdən formalaşmış xəbərə malik olması, intonasiya və modallığa malikliyi isə cümlənin qrammatik cəhətləridir. Xəbər cümlənin formalaşmasında müstəsna rol oynayır. Bir neçə sözün yanaşı düzülməsi müəyyən bir fikri ifadə etmək imkanına malik deyil. Məs: qatar, axşam, yol, düşmək sözləri qrammatik cəhətdən əlaqələnmədiyi üçün cümlə kimi formalaşmamış, ona görə də bitmiş bir fikri ifadə edə bilmir. Bu sözlərə müəyyən şəkilçilər artırıldıqdan sonra onlar cümlə kimi formalaşır və təbii ki, bu formalaşma prosesində xəbər əsas rol oynayır (Qatar axşam yola düşdü). Intonasiya da cümlənin əsas əlamətlərindən biridir ki, buna bitkinlik intonasiyası da deyilir. Cümləyə məxsus intonasiya özünü şifahi nitqdə göstərir. Mətn bir cümlədən ibarətdirsə, cümlənin bitməsi ilə intonasiya başa çatır. Mürəkkəb cümlədən ibarətdirsə, hər bir sadə cümlənin intonasiyası ilə yanaşı, cümlənin ümumi bitkinlik intonasiyası da olur. Məs: Salatın əlindəkiləri yerə qoydu, əyilib bulaqdan su içmək istədi və elə bu zaman anası təpəyə çıxıb onu çağırmağa başladı. Hər bir cümlə müəyyən bi fikri ifadə etməklə yanaşı, müəyyən bir münasibət də bildirir ki, bu münasibət modallığın ifadəsi sayılır. Məs: Yaşa, Azərbaycan əsgəri! Atan toya gedəcəkmi? Zəhmət olmasa, sənədlərimi qaytarın. Körpə onun bu hərəkətindən uğunub getdi və s. Ъцмля гурлушъа садя вя мцряккяб олур. Мцбтяда вя хябяр ъцмлянин грамматик ясасыны тяшкил едир.



 265 



а) Садя ъцмлянин йалныз бир грамматик ясасы олур. Мяс: Гапы (mübtəda) шиддятля дюйцлдц(xəbər). Ərdəbildən gələn qonaq (mübtəda) dayım oğlu idi(xəbər) və s. б) Ики вя йа даща грамматик ясасы олан ъцмляляр мцряккяб ъцмля адланыр. Мяс: Зянэ(mübtəda) чалынды(xəbər), мцяллим(mübtəda) ичяри эирди(xəbər). Qapı(mübtəda) açıldı(xəbər), amma heç kəs(mübtəda) gözə dəymədi(xəbər) və s. 2. İNTONASİYA. Şifahi dildə, danışıqda səsin yüksəlməsi və ya alçalması ( nitqin ahəngi), söz,ifadə və cümlənin müəyyən zaman ərzində yavaş və ya sürətlə tələffü (nitqin tembri və sürəti), danışıq zamanı nəfəsalmanın güclənməsi, yaxud zəifləməsi ( intensivliyi ), məntiqi vurğu kumi hadisələrin cəmindən ibarət olan mürəkkəb dil hadisəsinə intonasiya deyilir. İntopnasiya fikir bitkinliyi, ifadə olynan fikrə münasibət, modallıq bildirir, tabelilik və tabesizlik əlaqəsinin, sadə və mürəkkəb cümlənin şərtləndirilməsi və fərqləndirilməsinə xidmət edir. İntonasiya həm də məntiqi vurğunun, nida, modal sözlər, həmcins üzvlər, vasitəsiz nitq, xitab, ara söz və əlavə cümlənin müəyyənləşdirilməsinə xidmət göstərir. Əsasən sintaktik məqamların ifadəsinə xidmət göstərən intonasiya cümlənin hissələri arasında müxtəlif sintaktik münasibətləri əks etdirir və bununla əlaqədar sadalanma, ardıcıllıq, qarşılaşdırma, aydınlaşdırma, bölüşdürmə və s. bildirən intonasiyalar fərqləndirilir. İntonasiya danışanın məqsəd, istək və arzuları ilə əlaqədar olduğundan modallıq bildirir, onun vasitəsilə məlumat vermə, sual, əmr və hiss-həyəcan intonasiyaları fərqləndirilir. Eyni zamanda intonasiya vasitəsi ilə xitab, ara söz və ara cümlənin intonasiyası da müəyyənləşir. 3. ЪЦМЛЯНИН МЯГСЯД ВЯ ИНТОНАСИЙАЙА ЭЮРЯ НЮВЛЯРИ. Щяр бир ъцмля мцяййян бир мягсядля дейилир вя щяр ъцмлянин юзцнямяхсус интонасийасы вар. Deyiliş zamanı cümlə növlərinin fərqlənməsində və məqsədimizin aydınlaşdırılmasında intonasıyanın mühüm rolu vardır. Бу ъящятдян ъцмляляр дюрд ъцр олур:  266 



1) НЯГЛИ ЪЦМЛЯ. Бу ъцмляляр бир щадися, яшйа, яламят вя с. щаггында мялумат вермяк мягсяди иля ишлядилир. Нягли ъцмляляр ади интонасийа иля дейилир. Nəqli cümlələr başqa cümlə növlərinə nisbətən daha çox işlənir. Bu cümlələr həm nəsr, həm də nəzm şəklində olur. Мяс: Гардашым али мяктябдя охуйур. Ушаглар Новруз байрамында бир йеря йыьышмышдылар. Həsənəli Firidunu kənara çəkib nəsə deyirdi. Budur gəldi bahar fəsli, Dağların lalə vaxtıdır və s. 2) СУАЛ ЪЦМЛЯСИ. Суал мягсядиля ишлянян ъцмляйя суал ъцмляси дейилир. Bu cümlələrin işlədilməsində məqsəd ya yeni məlumat almaq, ya da hər hansı bir məlumatı dəqiqləşdirməkdir. Суал ъцмлясинин цч нювц вар: а) Суал явязликляринин кюмяйи иля йаранан суал ъцмляляри. Мяс: Ким дярся щазырдыр? Atan nə vaxt gələcək? Qardaşın harada yaşayır? Siz hansı kəddənsiniz və s. б) Суал ядатларынын кюмяйи иля йаранан суал ъцмляляри. Мяс: Мяэяр бу барядя сяня дейилмямишди? Yəni o da adamdır? Bəs sənin o hadisədən xəbərin yoxdur? Muradın babası toya gəlmişdimi? və s. ъ) Йалныз суал интонасийасы иля ямяля эялян суал ъцмляляри. Мяс: Аrif мяктябдя охуйур? Bu gün məşq olacaq? Qardaşın məktub yazır? Sabah da gedəcəyik? və s. Суал ядатлары вя интонасийа иля ямяля эялян суал ъцмляляриня щямин ъцмлялярин юзлярини, йа да бир щиссясини тякрар етмякля, йахуд да онлара «бяли», «хейир» сюзляри иля ъаваб вермяк олар. Суал явязликляри иля дцзялян суал ъцмляляриндя ися бу мцмкцн дейил. Беля ъцмлялярдя явязлийин явязиня онун тяляб етдийи сюзц ишлятмяк лазымдыр. Мяс: Шящрийар щарада анадан олмушдур? – ъцмлясиня ъаваб беля верилмялидир. Ya qısaca olaraq “Təbrizdə”, ya da Шящрийар Тябриздя анадан олмушдур. 3) ЯМР ЪЦМЛЯСИ. Ямр ъцмляси ямр, хащиш, мяслящят, истяк вя с. мяналарыны ифадя едир. Ямр ъцмлясинин хябяри фелин ямр шякли иля ифадя олунур. Бу ямр ъцмляси цчцн грамматик эюстяриъи щесаб олунур. Мяс: Тез олун, гапыны юртцн! Atları yəhərləyin. Cavab verisn tarix mənə. Qoy uzansın gecə, geciksin səhər və s. Adi tonla tələffüz olunan əmr cümlələrinin sonunda yazıda nöqtə qoyulur. Lakin əmr cümləsi yüksək tonla tələffüz edilərsə,  267 



cümlənin sonunda nida işarəsi qoyulur. Məsələn: Bir dayan görüm! Yalan demə, düzünü danış! və s. 4) НИДА ЪЦМЛЯСИ. Йцксяк щисс-щяйяъанла тяляффцз едилян ъцмляляря нида ъцмляси дейилир. Мяс: Ащ…дцнйа ня гядяр эюзялдиr! Нида ъцмлясинин хцсуси формасы йохдур. Нягли, суал вя ямр ъцмляляри хцсуси интонасийа иля дейиляндя нида ъцмлясиня чеврилир. Бу ъцмля типи ики йолла ямяля эялир: а) Йалныз интонасийа васитяси иля. Мяс: Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz! Лаь-лаь данышыб башлама фярйада, якинчи! б) Нидаларын кюмяйи иля. Мяс: Düşdü qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can. Оф… партла цряйим! Йазыг Хураман! və s. Nida cümlələri bədii əsərlərin dilində, xüsusən şeirlərdə və dram əsərlərində çox işlənir ki, bu da hiss, həyəcan, emosiya və obrazlılığın gücləndirilməsinə xidmət edir. 4. ЪЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ. Щяр щансы сюз ъцмля цзвц олмаг цчцн илк нювбядя лексик мянайа малик олмалы, башга бир сюзля синтактик ялагяйя эирмялидир. Bu o deməkdir ki, cümlədəki hər söz cümlə üzvü olmur. Məsələn: Qafar, bəlkə, bu gün getməyəsən. Bu cümlədə Qafar və bəlkə sözləri daxil olduğu cümlənin üzvləri ilə mənaca bağlı osa da, qrammatik cəhətdən bağlı deyil. Bu səbəbdən də belə sözlər cümlə üzvü sayılmır. Birinci söz xitab (Qafar), ikinci söz isə ara söz (bəlkə) hesab olunur. Cümlə üzvləri bir- biri ilə həm mənaca, həm də qrammatik cəhətdən bağlı olur və müəyyən bir sintaktik suala cavab verir. Məs: Anası (kim?) məktəbdən (haradan?) gəldi (nə etdi?). Cümlədə məna əlaqəsi ilə yanaşı sintaktik əlaqə də vardır. Məs: Anası gəldi (uzlaşma), məktəbdən gəldi (idarə). Ъцмля цзвляри ясас нитг щиссяляри вя сюз бирляшмяляри иля ифадя олунурлар. Əvəzlik əvəz etdiyi nitq hissəsinin yerində işlənə bildiyindən, həmin nitq hissələrinə xas olan cəhətlərə uyğun olaraq müxtəlif cümlə üzvləri yerində işlənir. Кюмякчи нитг щиссяляри вя хцсуси нитг щиссяси олан нида ъцмля цзвц йериндя ишляня билмир. Нитг щиссяляри иля ифадя олунан ъцмля цзвляри садя цзвляр (mürəkkəb sözlər cümlə üzvünün mürəkkəb olmasına dəlalət  268 



etmir), сюз бирляшмяляри иля ифадя олунанлар ися мцряккяб цзв адланырлар. Ъцмлянин беш цзвц вар. Бу цзвляр ъцмлянин тяшкилиндяки ролуна эюря ики нювя айрылырлар. 1. БАШ ЦЗВЛЯР: мцбтяда, хябяр 2. ИКИНЪИ ДЯРЯЪЯЛИ ЦЗВЛЯР: тамамлыг, тяйин, зярфлик. Sintaktik təhlil zamanı mübtədanın altından bir düz ), xəbərin altından iki düz xətt ( ), tamamlığın xətt( altından qırıq – qırıq xətt ( ), təyinin altından dalğalı xətt ), zərfliyin altından bir dalğalı və bir düz xətt ( ) çəkilir. ( Məs: Balaca Əsmər qardaşını zorla ovundurdu. Kimsə dəmir qapını ara vermədən döyürdü. Мцбтяда вя хябяр ъцмлянин грамматик ясасыны тяшкил едирляр. Бу о демякдир ки, баш цзвлярин иштиракы олмадан (щеч олмаса биринин) ъцмля йарана билмяз, битмиш фикир ифадя олунмаз. 5. МЦБТЯДА. Ъцмлянин фикир юзцлцнц билдирян, адлыг щалда олуб, ким? ня? щара? суалларындан бириня ъаваб верян ъцмля цзвцня мцбтяда дейилир. Mübtəda hərəkət və əlaməti xəbərlə müəyyənləşən şəxsi və əşyanı bildirir. Ъцмлядя мцбтяда варса, иш, щал, щярякят, яламят онунла баьлыдыр. Mübtəda fikir mənbəyidir, cümlənin ən müstəqil üzvüdür və qrammatik cəhətən heç bir cümlə üzvündən asılı deyil. Cümlədəki fikir mübtədaya görə nizamlanır və mübtəda adlandırdığı şəxs, əşya, hadisə haqqında özü məlaumat vermir. Mübtədanın işi, əlaməti, hərəkət və xüsusiyyətləri barədə xəbər və xəbərə aid olan üzvlər vasitəsi ilə məlumat verilir. Məsələn: Xosrov kəndə gəldi. Kənd yanıb külə dönmüşdü. Birinci cümədə Xosrov sözü mübtədadır və haqqında danışıanı bildirir. Onun işi xəbər və xəbərə aid olan zərfliklə aydınlaşır: (Xosrov) kəndə gəldi. İkinci cümlədə mübtəda – fikrin mənbəyi kənd sözüdür, lakin biz kəndin vəziyyəti haqqında məlumatı bu sözdən yox, bu sözü izah edib aydınaşdıran zərflik və xəbərdən alırıq: (Kənd) yanıb külə dönmüşdü. Мцбтяданын ифадя васитяляри мцхтялифдир:  269 



а) Мцбтяда ,ясасян, исим вя явязликлярля ифадя олунур. Мяс: Намиг евя эетди. Биз онунла достуг. Savalan ulu dağdır və s. б) Мясдярляр дя мцбтяда йериндя ишляня биляр. Мяс: Охумаг йахшы шейдир. Йашамаг эюзялдир. ъ) Сифят, сай, ишаря явязликляри, фели сифятляр субстантивляшяряк (исимляшяряк) мцбтяда йериндя ишлянир. Мяс: Гырмызы гарадан йахшыдыр (сифят). Биринъиляр галиб эялдиляр (сай). Бу, мараглыдыр (явязлик). Эялян мяктябин мцдиридир (фели сифят). Yuxarı istidir (zərf) və s. ч) Мцбтяда мцряккяб адларла, икинъи вя цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяляри иля, мясдяр вя фели сифят тяркибляри иля ифадя олуна билир. Пянъяря шцшяси сынды (икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяси). Евин гапысы ачылды (цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяси). Щямишя йахшы охумаг лазымдыр (мясдяр тяркиби). Мярд анадан сцд ямянляр мярд олар (фели сифят тяркиби). Təhsil Nazirliyi bu işə əncam çəkməlidir (mürəkkəb ad) və s. Нитг щиссяляри иля ифадя олунан мцбтядалар садя, мцряккяб адлар вя сюз бирляшмяляри иля ифадя олунан мцбтядалар мцряккяб мцбтяда адланыр. Мцбтяда о, бу ишаря явязликляри иля ифадя олундугда, ондан сонра верэцл гойулур. Мяс: Бу, гартал иди. О, ъялд ганадларыны ачды və s. Гейд: О, бу ишаря явязликляри иля ифадя олунан мцбтядалардан сонра фел вя кюмякчи нитг щиссяси ишляндикдя верэцл гойулмаз. Мяс: О учду. Бу да мяни пярт етди və s. O, bu əvəzlikləri ilə ifadə olunan mübtədalardan sonra modal söz (ara söz) gələndə həmin sözlə mübtəda arasında vergül qoyulur. Məs: Bu, əlbəttə, axtardığımız adamdır. Гейд: Вар, йох, лазым, эяряк, мцмкцн, бяс типли сюзлярля вя суал явязликляри иля ифадя олунан ъцмля цзвляри суал тяляб етмир. Мяс: Сяня сюзцм вар. Сизя ня лазымдыр? Мяня бу да бясдир. Эялян кимдир? вя с. 6. ХЯБЯР. Мцбтядайа аид щярякят вя йа щюкмц билдирян баш цзвя хябяр дейилир. Хябяр ня едир? (фелин бцтцн шякил вя заманларында), кимдир? нядир? неъядир? нечядир? щарададыр? вя с. суалларындан бириня ъаваб олур. Xəbər haqıında danışılan hərəkət və ya əlaməti bildirir. Мяс: Йарпаглар тюкцлдц. Фяридя эюзялдир вя с.  270 



Biz cümlədə söylənlən yeni məlumatı adətən xəbər və xəbərə aid olan üzvlər (tamamlıq, təyin, zərflik) vasitəsi ilə alıriq. Хябяр щям ясас нитг щиссяляри, щям дя сюз бирляшмяляри иля ифадя олунур. Нитг щиссяляри иля ифадя олунан хябярляр садя, бирляшмялярля ифадя олунанлар мцряккяб щесаб олунур. Хябяр ифадя васитяляриня эюря ики ъцр олур: фели хябяр, исми хябяр а) ФЕЛИ ХЯБЯРЛЯР. Фели хябяр тясрифлянян феллярля (фелин ямр, хябяр, арзу, ваъиб, лазым вя шярт шякилляри иля) ифадя олунур. Мяс: Кюрпя эцлдц. Цлвi бизя эялясидир. Мян эетмялийям вя с. Фели хябярляр фели фразеоложи бирляшмялярля дя ифадя олунур. Мяс: Иэидляр дярдя дцшдц. Байрам кюксцнц ютцрдц вя с. Гейд: Башламаг, истямяк, билмяк, олмаг, етмяк фелляри яксярян башга сюзляря бирляшяряк хябяр вязифядя ишлянир. Мяс: Мян йатмаг истяйирям. Мцьянни охумаьа башлады вя с. Башламаг, истямяк, олмаг сюзляри мцстягил шякилдя də ишляниб хябяр ола билирляр. Мяс: Биз ойнамаьа башладыг. Мян китаб истяйирям. Ислам шящярдя олур. б) ИСМИ ХЯБЯРЛЯР. Исми хябярляр адларла (фел олмайан нитг щиссяляри иля) ифадя олунур. Мяс: Мурад шаэирддир (исим). Сянин гиймятин бешдир (сай). Рясмиййя йарашыглыдыр (сифят). Гялябя бизимлядир (явязлик). Uşaqlar aşağıdadır (zərf) вя с. Исми бирляшмяляр,mürəkkəb ad, фели сифят, мясдяр və feli tərkiblərlə (feli bağlama tərkibi istisnadır) ифадя олунан хябярляр дя исми хябяр адланырлар. Məs: Məqsədim oxumaqdır (məsdər). Meyvə yeməlidir (feli sifət). Görünən Savalan dağıdır (II növ ismi birləşmə). Bu, Şəhriyarın xatirələridir (III növ ismi birləşmə). Gördüyün bu at möhkəm qaçandır (feli sifət tərkibi). Məqsədi xalqı firavan yaşatmaqdır (məsdər tərkibi). Bura Meşə Təsərrüffatı İdarəsidir (mürəkkəb ad) və s. Ъцмлядя вар, йох, лазым, мцмкцн, бяс сюзляри дя исми хябяр кими ишлянир вя щеч бир суала ъаваб олмур. Мяс: Евдя щеч кяс йохдур. Бизя биръя хал лазымдыр. Охумаг мцмкцндцр вя с. Feli xəbərlər mübtədaya aid olan hərəkəti, ismi xəbərlər isə mübtədaya aid olan əlaməti bildirir. Feli xəbərli cümlələrdə mübtəda hərəkətin törədicisi, ismi xəbərli cümlələrdə isə hərəkətin daşıyıcısı kimi çıxış edir.



Məlum olduğu kimi, cümlələrdə əksərən bizə “məlum olan” və bizim üçün “yeni olan” cəhət öz ifadəsini tapır. Mübtəda adətən “məlum olan”ı, xəbər isə “yeni olan”ı bildirir. Məs: Fərid otağa girdi. Otaq tər-təmiz süpürülmüşdü. Birinci cümlədə Fərid mübtədadır, haqqında danışılanı bildirir, onun işi, hərəkəti xəbər və xəbərə aid olan zərflik vasitəsilə aydınlaşır (otağa girdi). Sonrakı cümlədə isə otaq sözü mübtədadır. Lakin biz otağın vəziyyəti haqqında məlumatı bu sözdən (otaq sözü) yox, bu sözü izah edib, aydınlaşdıran zərflik və xəbərdən alırıq (tər-təmiz silinmişdi). Иди, имиш кюмякчи сюзляри юзцндян яввялки сюз вя бирляшмялярля бирликдя хябярин тяркиб щиссяси кими чыхыш едир вя бу сюзляр(иди, имиш) хябярин гурулушуна тясир етмир. Мяс: О, кяндя эялмяли имиш. Роза Мурадын баъысы иди.



 271 



 272 



7. ИЛЯ ШЯХСЯ ВЯ КЯМИЙЙЯТЯ ЭЮРЯ ХЯБЯРИН МЦБТЯДА УЗЛАШМАСЫ. Хябяр мцбтяда иля шяхся эюря щямишя узлашыр. Мцбтяда щансы шяхсдя оларса, хябяр дя щямин шяхсин шякилчисини гябул едяряк онунла узлашыр. Мяс: Биз разыйыг. Гызлар палаз тохуйурлар вя с. Инсан анлайышы билдирян мцбтядалар биринъи вя икинъи шяхслярин щям тяк, щям дя ъямляриндя щямишя кямиййятъя хябярля узлашыр. Мяс: Мян охуйурам. Биз охуйуруг. Сян охуйурсан. Сиз охуйурсунуз. Цчцнъц шяхсин тякиндя узлашма ялагяси щямишя баш верир, ъяминдя ися бу ялагя щям ола, щям дя олмайа биляр. Мяс: О, охуйур, Онлар охуйур (охуйурлар). Щейван вя гуш анлайышы билдирян мцбтяда ъям олдугда хябяр щям тяк, щям дя ъям ола биляр. Мяс: Итляр щцрцрдц (Итляр щцрцрдцляр). Гарьалар учур (Гарьалар учурлар). Инсан вя щейван анлайышы билдирмяйян мцбтядаларла хябяр кямиййятъя яксярян узлашмыр.Мяс:Аьаълар кясилди. Зямиляр бичилди. 8. ЪЦМЛЯНИН ИКИНЪИ ДЯРЯЪЯЛИ ЦЗВЛЯРИ. Тамамлыг, тяйин вя зярфлик ъцмлянин икинъи дяряъяли цзвляридир. Икинъи дяряъяли цзвлярдян тамамлыг вя зярфлик хябярля баьлы олур, хябяри изащ едиб айдынлашдырыр. Тяйин ися мцбтяда, тамамлыг вя яшйа мязмунлу диэяр цзвляря аид олур.



9. ТАМАМЛЫГ. Ъцмлядя яшйа билдирян, адлыг вя йийялик щаллардан башга, галан щалларын суалларына ъаваб верян икинъи дяряъяли цзвя тамамлыг дейилир. Тамамлыг щярякят вя яламятин обйектини билдирир. Əşya, obyekt bildirən sözlər və birləşmələr cümlədə tamamlıq yerində çıxış edir. Тамамлыг кимя? няйя? кими? няйи? кимдя? нядя? кимдян? нядян? ня? ким иля? ня иля? ким цчцн? ня цчцн? ким щаггында? ня щаггында? ня барядя? суалларындан бириня ъаваб олур. Тамамлыьын ифадя васитяляри ашаьыдакылардыр: а) Исим. Мяс: Гулу китабы охуду. Ящмяд Мяммядя бахды. б) Явязлик. Мяс: Сяни ахтарырлар. Баъым мяня кюйняк алмышды. ъ) Субстантивляшмиш, йяни исмин хцсусиййятлярини гябул етмиш сифят, сай, ишаря явязлийи, зярф вя фели сифятляр тамамлыг вязифясиндя ишляня билярляр. Мяс: Мурад гырмызыны бяйянмяди (сифят). Директор онунъулара тяшяккцр етди (сай). Буну гардашым алыб (явязлик). Гачаны говмазлар (фели сифят). Bu, yuxarılara sərf etmir (зярф). ч) Мясдярляр дя ъцмлядя тамамлыг йериндя ишлянир. Мяс: О, охумаьа вярдиш етмишди. Йашамаьы баъармаг лазымдыр. д) Тамамлыг икинъи вя цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяляри, фели сифят вя мясдяр тяркибляри иля дя ифадя олунур. Мяс: Рауф мяктяб директоруну эюзляйирди (икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяси). Мяммяд китабын ъилдини бяйянмяди (üчцнъц нюв тəyini söz birləşməsi). Ряшид мейданда ат ойнатмагдан зювг алырды (мясдяр тяркиби). Анасы Мирзя иля Хасайын цряйиндян кечянлярдян хябярсиз иди (фели сифят тяркиби). Нитг щиссяляри иля ифадя олунан тамамлыглар садя тамамлыглар, сюз бирляшмяляри вя тяркиблярля ифадя олунан тамамлыглар ися мцряккяб тамамлыглар адланыр. 10. ВASİTƏSİZ VƏ VASİTƏLİ TAMAMLIQLAR. Тамамлыг васитясиз вя васитяли олур. а) Vаситясиз тамамлыглар исмин тясирлик щалында олур, тясирли фелля ялагялянир вя кими? няйи? ня? суалларындан бириня ъаваб олур. Васитясиз тамамлыгларын ики нювц вар: 1) мцяййянлик билдирян васитясиз тамамлыглар; 2) гейри-мцяййянлик билдирян васитясиз тамамлыглар.  273 



Мцяййянлик билдирян васитясиз тамамлыглар тясирлик щалын мцяййянлик билдирян формасында олан сюз вя бирляшмялярля ифадя едилир вя кими? няйи? суалларындан бириня ъаваб олурлар. Мяс: Гулу дяфтярляри йохлады. Мяктябин директоруну ишдян азад етдиляр. Гейри-мцяййянлик билдирян васитясиз тамалыглар гейри-мцяййян тясирлик щалда олан сюз вя бирляшмялярля ифадя олунур вя ня? суалына ъаваб олур. Мяс: Илщам гардашына гырмызы гялям баьышлады. Гузу су ичир. Биз бурада йаналма кюрпцсц тикмяли идик. Гейд: 1. Айрылыгда ким? суалына ъаваб верян сюзляр васитясиз тамамлыг кими ишляндикдя ня? суалына ъавб верир. Мяс: Университет ня гябул едир? – Тялябя. 2. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın tələb etdiyi nə? sualını mübtədanın nə? sualı ilə qarışdrmaq olmaz. Misallara diqqət edək: Təzə kitab stolun üstündədir. Mağazadan təzə kitab aldım. Birici cümlədəki kitab sözü ismin adlıq halında olub nə? sualına cavab olan mübtəda, ikinci cümlədəki kitab sözü isə qeyri-müəyyən təsirlik halda olub nə? sualına cavab verən tamamlıqdır. İkinci cümlədəki kitab sözünü asanlıqla müəyyənlik bildirən təsirlik hala çevirmək oduğu halda (Mazazadan təzə kitabı aldım; Təzə kitabı mağazadan aldım; Mağazadan bu təzə kitabı aldım), birinci cümlədə bu mümkün deyil. 3. İsmin təsirlik halında olan sözlər üzərində iş icra olunan obyekti bildirdiyindən hətta haranı? Sualına cavab verdikdə də cümlənin tamamlığı olurlar. Məsələn: Uşaqlar sinf otağını (haranı?) təmizlədilər. Gəzmişəm dağları, meşəlikləri (haranı?). Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar cümlə daxilində həm təsirli fellə yanaşı, həm də ondan uzaqda işlənə bildiyi halda (Lalə qapını açdı. Kitabı Elnarəyə bağışlamışdılar. Dayısı Hüseyni məktəbə apardı və s.), qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar isə həmişə təsirli felin yanında ondan əvvəl işlənir (Məs: Atası Həsənə qələm aldı. Aytən Mənzər nənəsinə məktub yazdı və s.). б) Васитяли тамамлыглар исмин йюнлцк, йерлик, чыхышлыг щалlarında olan, eyni zamanda ilə, üçün, ötrü, qarşı, haqqında, barəsində qoşmalarının qoşuduğu söz və söz birləşmələri ilə ifadə  274 



olunur, əşya və obyekt bildirir. Tamamlığın bu növü ismin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarынын суалларына (кимя? няйя? кимдя? нядя? kимдян? нядян?), ейни заманда ким иля? ня иля? ким цчцн? ня цчцн? ня барядя? суалларына ъаваб олур. Мяс: Сяндя эюзял габилиййят вар. Иткинляр барядя ня билирсиниз? Сянин цчцн бойунбаьы алмышам вя с. Vasitəsiz tamamlıqlar yalnız təsirli fellə əlaqəli olur. Vasitəli tamamlıqlar isə həm təsirli, həm təsirsiz feli xəbərlər, bəzən də iсми хябярлярля дя ялагяляня билирляр. Мяс: Azər deyilənləri səliqə ilə dəftərinə köçürtdü. Körpə dönüb anasına baxdı. Мяммяд язямяти гардашындан аьыллыдыр. Сямяд Вурьунда даьларымызын варды və s. Qeyd: İsmin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında olan söz və birləşmələr həm tamamlıq, həm də zərflik ola bilirlər. Tamamlıq olduqda kimə? nəyə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? suallarına cavab olaraq əşya, obyekt, zərflik oluqda isə haraya? narada? haradan? suallarına cavab olaraq məkan, boşluq bildirirlər. Məsələn: Məktub Kərimə yazılmışdı. Bunları verdiyin kitabdan köçürtdüm (tamamlıq); Qulu sizə getdi. Həsrət Ərdəbildə yaşayır (zərflik). 11. ТЯЙИН. Исимля və ismləşmiş söz və birləşmələrlə ифадя олунан щяр щансы бир цзвц мцхтялиф ъящятдян изащ едян икинъи дяряъяли цзвя тяйин дейилир. Тяйин неъя? ня ъцр? щансы? нечя? ня гядяр? нечянъи? суалларындан бириня ъаваб олур. Мяс: Севил чох аьыллы гыздыр. Расим беш китаб алды вя с. Тяйин ясасян сифят, сай, фели сифят вя ишаря явязликляри иля ифадя олунур. Мяс: Йашыл ишыг йанды (сифят). Тойда йцз адам иштирак едирди (сай). Бу китаб чох мараглыдыр (ишаря явязлийи). Чалышган шаэирдляри щамы севир (фели сифят). Исим вя зярфляр дя атрибутивляшдикдя (сифятляшдикдя) тяйин вязифясиндя ишлянирляр. Мяс: Доктор Ъавадзадя резин ялъякляри ялиня тахды (исим). Ашаьы отаглар гаранлыг иди (зярф). Тяйин исми бирляшмяляр вя фели сифят тяркибляри иля дя ифадя олуна биляр. Мяс: Гяза ряиси Кярим хан Тифлися йола дцшдц (икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяси). Йашыл мешядян чыхан марал сящрайа цз гойду (фели сифят тяркиби).  275 



Məsdər və məsdər tərkibləri cümlədə təyin rolunda çıxış edə bilmir. Ъцмлядя исимля вя исимляшмиш сюзлярля ифадя олунан бцтцн цзвлярин тяйини ола биляр. Təyin özünü də izah və təyin edə bilir. Məs: Sərin su yanğımızı söndürdü. Yaxşı adama rast gəlmisən. Boz paltolu adam bir anda aradan çıxdı. Bu, şirin almadır. Yolumuz gözəl Təbrizədə sona çatdı və s. Bu cümlələrin birincisində təyin mübtədaya, ikincisində tamamlığa, üçüncüsündə təyinə, dördüncüsündə xəbərə, beşincisində isə yer zərfliyinə aiddir. Нитг щиссяляри иля ифадя олунан тяйинляр садя, сюз бирляшмяси вя тяркиблярля ифадя олунан тяйинляр мцряккяб тяйин адланыр. Təyin bir qayda olaraq izah etdiyi üzvdən əvvəl gəlir və onunla yanaşma əlaqəsi ilə uyğunlaşır. 12. ЗЯРФЛИК. Ъцмлядя щярякятин иърасыны вя йа яламятин мейдана чыхмасыны мцхтялиф ъящятлярдян изащ едян икинъи дяряъяли цзвя зярфлик дейилир. Мяс: Гапы шиддятля дюйцлдц. Ушаг гача-гача ичяри эирди. Хястяляндийи цчцн дярся эетмямишди. Хястяляндийи цчцн рянэи сольун иди. Зярфлик щярякятин иъра вязиййятини билдирдикдя фели хябяря, (яввялинъи цч мисалда олдуьу кими), яламятин мейдана чыхма сябябини эюстярдикдя (сонунъу ъцмля) исми хябяря аид олур. 13. ЗЯРФЛИЙИН ИФАДЯ ВАСИТЯЛЯРИ. Зярфликляр, ясасян, ашаьыдакы нитг щиссяляри вя сюз бирляшмяляри иля ифадя олунурлар: а) Зярфлярля. Мяс: Щадися чохдан олмушду. Щава йавашйаваш айдынлашмаьа башлады. Азад qəflətən ичяри эирди. Sərhddə çatmağa lap az qalırdı. İçəridə möhkəm səs-küy var idi və s. б) Йер вя заман мяналы исимлярля. Мяс: Щясян Кярими шящяря йола салды. Рауф щяр йай истиращятя эедирди və s. ъ) Фели баьламаларла. Мяс: Гар йаьанда бу даьларын цзцнц эюрмя. Ceyran qaçaraq bir anda gözdən itdi və s. ч) Гошма артырылмыш исим və əvəzlikлярля. Мяс: Баъысы Арзудан ютрц эялмишди. Səndən sonra biz də çox oturmadıq və s.  276 



д) Гошма артырылмыш мясдярлярля. Мяс: Йаралы йыхылмамаг цчцн аьаъа сюйкянмишди. Oxumaq üçün Ərdəbilə getməyin məsləhətdir və s. е) Суал явязликляри, zərf yerində işlənən elə, belə işarə əvəzlikləri иля. Мяс: İşdən nə vaxt qayıdacaqsan? Бакыйа нийя эедирсян? İnciməyimi istəmirsənsə, belə danışma. Məhəmməd Hadinin şeirini elə oxumazlar və s. Нитг щиссяляри иля, йяни йухарыдакы гайда иля ифадя олунан зярфликляр садя зяфликляр адланырлар. Мцряккяб зярфликляр ися исми вя фели бирляшмялярля ифадя олунурлар. Мяс: Даьларын гойнунда бир дяниз вардыр (исми бирляшмя, III нюв). Шащ узаг вилайятляря сяфяря чыханда оьлуну да юзц иля апарарды (фели баьлама тяркиби) вя с. Гейд: Фели баьлама тяркибляри бир гайда олараг зярфлик вязифясиндя ишлянир. 14. ЗЯРФЛИЙИН МЯНА НЮВЛЯРИ. Зярфлик яксярян фели хябяря, бязян дя исми хябяря аид олур. Фели хябяря аид оланда ишин, исми хябяря аид олдугда яламятин мейдана чыхмасынын иъра тярзини, заманыны, йерини, мигдарыны, сябябини вя мягсядини билдирир. Буна эюря дя зярфлийин ашаьыдакы мяна нювляри вардыр: 1) Тярзи-щярякят зярфлийи. Ишин, щярякятин иъра тярзини билдирир вя неъя? ня ъцр? ня тярздя? ня вязиййятдя? суалларындан бириня ъаваб верир вя ясасян, тярзи-щярякят зярфляри, фели баьлама тяркибляри, qoşmalı sözlər və birləşmələrlə ифадя олунур. Мяс: Ушаг зорла няфяс алырды. Аьыллы адам габагъадан сюз вермяз. Сякиня эюзлярини гырпмадан анасына бахырды. Пящляван гызмыш няр кими иряли атылды. Сарайын бцтцн щюрмятли адамлары айаг цстя, ямря мцнтязир дайанмышды və s. Təyinlə tərzi-hərəkət zərfliyi bir-birinə çox oxşayır, hansı? sualı istisna olmaqla hər ikisi, əsasən, necə? nə cür? suallarına cavab olur. Bunları fərqləndirmək üçün onların aid olduqları üzvlərə diqqət yetirmək lazımdır. Təyin əşya bildirən üzvləri izah edib onlarla bağlı olur, tərzi-hərəkət zərfliyi isə feli xəbərə aid olur. Məs: Məmmədxan canlı adam idi(təyin). Məmmədxan canlı danışırdı (zərflik). 2) Заман зяфлийи. Ишин, щадисянин, щярякятин заманыны билдирир вя ня вахт? ня заман? щачан? ня заманадяк? ня



вахтадяк? ня вахта кими? ня вахта гядяр? суалларына ъаваб олур. Бу зярфликляр заман зярфляри, заман мяналы исимляр, фели баьлама вя фели баьлама тяркибляри, исми бирляшмяляр вя с. ифадя олунурлар. Мяс: Сящярляр щава сойуг олур. Йайа гядяр ишляримизи гуртармалыйыг. Сянубярля цз-цзя эяляндя чох севиндим. Ев гыша kimi тямир олунмалыдыр вя с. 3) Йер зярфлийи. Ишин, щярякятин, щадисянин йерини билдирир вя щара? щарайа? щарада? щарадан? суалларындан бириня ъаваб олур. Zərfliyin bu növü yер зярфляри, йер билдирян исимляр вя исми бирляшмялярля ифадя олунур. Мяс: Мурад мешяйя эетди. Ора эетмяк цчцн машын лазымдыр. Кяндимизин ашаьысындан кичик бир чай ахыр вя с. 4) Кямиййят зярфлийи. Ишин, щярякятин ня гядяр, щансы нисбятдя иъра олундуьуну билдирир вя ня гядяр? суалына ъаваб олур. Зярфлийин бу нювц бязян щярякятин дяряъясини дя билдирир вя ня дяряъядя? ня дяряъяйя? суалларына ъаваб верир. Кямиййят зярфлийи мигдар зярфляри, исми бирляшмяляр вя с. иля ифадя олунур. Мяс: Мяммяд бир гядяр иряли эетди. Йол артыг дяряъядя тящлцкяли иди. Мешядя хейли йубандыг. Гялябяйя йцз фаиз яминик вя с. Kəmiyyət zərfliyinin də təyinə oxşar cəhətləri vardır. Bunları fərqləndirmək üçün onların bağlı olduğu, izah etdiyi üzvlərə diqqət etmək gərəkdir. Miqdar, kəmiyyət bildirən söz isim, yaxud adlarla ifadə olunmuş üzvü izah edirsə təyin, fellə ifadə olunmuş üzvlə bağlıdırsa, zərflik vəzifəsində işlənmişdir. Məs: Məclisdə xeyli adam var idi(təyin). Məclisdən sonra xeyli gəzdik (zərflik). 5) Сябяб зярфлийи. Щярякятин вя йа яламятин сябябини билдирир вя нийя? ня цчцн? ня сябябя? нядян ютрц? няйя эюря? суалларындан бириня ъаваб олур. Сябяб зярфлийи цчцн, ютрц, эюря гошмаларынын артырылдыьы сюзляр, бирляшмяляр, фели баьлама вя фели баьлама тяркибляри, суал явязликляри вя исми бирляшмялярля ифадя олунурлар. Мяс: Яли йатдыьы цчцн ишя йубанмышды. Ряфигя дярся эеъикдийи цчцн мцяллимдян цзр истяди. Илщам достлары иля эюрцшя эетдийиня эюря мцяллимдян иъазя алмышды. Uşaq diksinərək yuxudan ayıldı. O, qəfəsə salındığını xatırlayıb kədərlənmişdi. 6) Мягсяд зярфлийи. Ишин, щярякятин мягсядини билдирир вя нийя? нядян ютрц? ня мягсядля? суалларына ъаваб олур. Мягсяд зярфлийи бязи исим,мясдяр вя мясдяр тяркибляри (чох вахт бунлара



 277 



 278 



цчцн, ютрц гошмалары ялавя едилир), суал явязликляри, исми бирляшмялярля ифадя олунур. Мяс: Шящяря охумаг цчцн эялмишям. Биз вятяни мцдафия етмяк цчцн вурушуруг. Biz saf bir niyyətlə bu işə qoşulduq. Сябяб зярфликляри иля мягсяд зярфликляри арасында охшарлыг вардыр. Бунлары фяргляндирмяк цчцн ашаьыдакылары йадда сахламаг лазымдыр: 1) Сябяб зярфлийинин ифадя етдийи иш хябярдяки ишдян яввяля аид олур. Мяс: Сянубяр хястяляндийи цчцн тядбиря эяля билмямишдир. 2) Мягсяд зярфлийинин ифадя етдийи иш ися хябярдяки ишдян сонрайа аид олур. Мяс: Илщам нянясини йохламаг цчцн щяр щяфтянин базар эцнц кяндя эедирди. 3) Сябяб зярфликляри ня мягсядля? суалына ъаваб веря билмядийи щалда, мягсяд зярфликляри ня мягсядля? суалына ъаваб олур. Мяс: Шащын цзцня аь олдуьум цчцн мяни бурайа эюндярибляр (сябяб зярфлийи). Дявя сащибляри Мадара кюмяк етмяк цчцн Лалянин адамларына гошулдулар (мягсяд зярфлийи). Суалларынын бир гисми тяйинин суаллары иля ейни олан тярзищярякят зярфлийини тяйинля гарышдырмаг олмаз. Тяйин исимля ифадя олунмуш цзвц изащ едяряк ондан яввял эялир, тярзи-щярякят зярфлийи ися феля аид олур. Мяс: Минайя эюзял бир гялям алмышды. Zala хейли tamaşaçı toplaşmışdı (тяйин). Минайя эюзял данышырды. Əsmər bacısının toyunda хейли oynadı (зярфлик). 14. ЪЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИНИН ЯЛАВЯСИ. Ъцмлядя юзцндян яввялки цзвцн мянасыны изащ едян, конкретляшдирян сюзя вя йа сюз бирляшмясиня ялавя дейилир. Əlavə aid olduğu üzüvdən sonra gəlir, ondan xüsusi intonasiy və fasilə ilə ayrılır. Мяс: Həcən- şəhərdən gələn uşaq hamının gözünün odunu almışdı. Фикрим дянизя – Хязяря йюнялди. O, hər gün Əlini - əmisi oğlunu yoxlamağa gələrdi. Uzaqda – pillələrin qutaracağında ağ mərmər məhəccər vardı. Kürd Əhməd həmin gün, yəni avqustun 7-də Təbrizdən Tehrana yola düşdü. Əlavə əlavəli üzvlə şəxsə, kəmiyyətə və ismin halına görə uzlaşır. Məsələn: Küçələrə çıxanların arasında iki gənc – İlyasla Fəxrəddin də vardı. Əlavəli üzv (iki gənc) adlıq halda, III şəxsin  279 



təkində olduğu kimi, əlavə də (İlyasla Fəxrəddin) adlıq halda, III şəxsin cəmindədir. Bəzən əlavəli üzv I və II şəxslərdə, əlavə isə III şəxsdə olur. Bu zaman əlavə əlavəli üzvlə kəmiyyətə və ismin halına görə uzlaşır, şəxsə görə uzlaşma isə pozulur. Məsələn: Siz, Azərbaycan əsgərləri, məmləkətin dayağısınız. Burada əlavəli üzv (siz) adlıq halda, II şəxsin cəmində, əlavə isə (Azərbaycan əsgərləri) adlıq halda, III şəxsin cəmindədir. Göründüyü kimi, burada şəxsə görə uzlama pozulmuşdur. Бцтцн ъцмля цзвляринин ялавяси олур вя ялавяляр аид олдуьу ъцмля цзвцндян сонра эялир. а) Мцбтяданын ялавяси mübtədanın mənasını konkretləşdirmək, izah edib aydınlaşdırmaq üçün işlədilir. Məsələn: Уъабойлу бир няфяр – Вяли Мяммядов ичяри дахил олду. Xeyrulla Məmmədov – bu böyük alim Lerik payonunun yetişdirdiyi nadir ziyalılardan biri idi. б) Хябярин ялавяси də mübtədanın əlavəsi kimi xəbərin mənasını könkretləşdirmək, izah edib aydınlaşdırmaq üçün işlədilir. Məsələn: Азярбайъан зянэин бир йердир – гара гызыл юлкясидир. Gələn ortabölu adam çox məşhur cərrahdır – Balağa Bağırovdur. ъ) Тамамлыьын ялавяси: Мурад ики ямиоьлуну – Гасым иля Щямзяни йанына чаьырды. Məmməd təzəcə oxuyub qutardığı pomandan – “Gələcək gün”dən böyük şövqlə danışırdı. ч) Тяйинин ялавяси: Бу ойунда о, икинъи, йяни щялледиъи голу вурду. Əhməd sonuncu – yeddinci cərgədə otyrmuşdu. д) Зярфлийин ялавяси: Бизимкиляр топа тутулан эеъя – йанварын 19-да Бакыда олмамышам. Burada- “Xanəgah” deyilən kənddə qonaq otağı vardı. Ъцмля цзвляриндян башга цчцнъц нюв исми бирляшмялярин, фели баьлама, фели сифят. мясдяр тяркибляринин асылы тяряфляриня вя хитаблара аид ялавяляр дя ола биляр. Мяс: Вцсалянин – биринъи курс тялябясинин щазыръаваблыьы профессору щейран етмишди. Кяндя – евляриня дюняндя гаш гаралмышды. Эцл, ей назлы вятян – Одлар торпаьы вя с.



 280 



Гейд: Ялавяляр изащ етдийи сюздян тире (-) ишаряси иля айрылыр. Бязян ялавядян яввял верэцл ишаряси дя гойулур. Мяс: Дцнян, майын 5-дя Гафарын ад эцнц иди. Ялавядян яввял йяни баьлайыъысы ишляндикдя дя верэцл ишаряси гойулур. Мяс: Дцнян, йяни майын 5-дя Гафарын ад эцнц иди DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Hası fikir doğru deyil? A) Məna və qrammatik cəhəti cümlənin biri digəri ilə bağlı olan iki cəhətidir. B) Cümlənin bitmiş bir fikir ifadə etməsi onun məna cəhətidir. C) Xəbərə, intonasiyaya və modallığa malik olması cümlənin qrammatik cəhətidir. D) Sintaktik əlaqələr olmadan da sözlər birləşərək cümləni formalaşdıra bilər. E) Cümlə ilə müəyyən bir fikrə münasibət bildirmək modallığın ifadəsidir.



5. “Qoy uzansın gecə, geciksin səhər” müəyyənləşdirin. A) nəqli B) nida C) əmr D) sual E) adlıq



cümləsinin



növünü



6. Durğu işarıləri buraşılmış cümlələrdən biri sual cümləsidir. A) Bəs İmranın bu işdən xəbəri olmayıb B) Uşaqları meydandan uzaqlaşdırın C) Həbib Sahir Tehranda yaşayır D) Gəl deyək hər sözün, deyək düzünü E) Yaşasın Azərbaycan əsgəri 7. Məntiqi vurğulu sözlər, əsasən, hansı cumlə üzvündən əvvəl gəlir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 8. Durğu işarələri buraxlımış cümlənin növünü müəyyənləşdirin: “Məni candan usandırdı cəfadan yar usanmazmı” A) nəqlı B) əmr C) nida D) sual E) şəxssiz 9. Cümlənin qrammatik əsasını nə təşkil edir? A) mübtəda, tamamlıq B) xəbər, təyin C) cumlənin baş üzvləri D) zərflik, tamamlıq E) mübtəda, xəbər, tamamlıq



2. Biri intonasiyaya aid edilə bilməz. A) Danışıqda səsın yüksəlməsi və alçalması. B) Cümlənin müəyyən zaman ərzində yavaş və sürətlə tələffüzü. C) Danışıq zamanı nəfəsalmanın güclənməsi, yaxud zəifləməsi. D) Məntiqi vurğu, danışanın məqsəd və arzuları ilə əlaqədar olaraq modallığın bildirilməsi. E) Söz birləşmələrinin növünün müəyyənləşdirilməsi.



11. Mübtəda göstərilənlərdən biri ilə ifadə oluna bilmir. A) sifət B) say C) feli sifət D) feli bağlama E) məsdər



3. Biri məqsəd və intonasiyaya görə sadə cümlənin növü deyil. A) nəqli cümlə B) əmr cümləsi C) şəxsiz cümlə D) sual cümləsi E) nida cümləsi



12. İdi, imiş sözləri fel olmayan nitq hissələrinə qoşulduqda həmin nitq hissələri hansı cümlə üzvü yerindı işlənir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik



4. Sual ədatının köməyi ilə yaranan sual cümləsini göstərin. A) Kim dərsə hazırdır? B) Siz hansı kənddənsiniz? C) Məgər o da gələcək? D) Sabah yarış davam edəcək? E) Sabir harada anadan olmuşdur?



13. “Ulu sözünə baxmayan ağlar günə qalar” cümləsinin mübtədası nə ilə ifadə olunmuşdur? A) sifətlə B) feli sifətlə C) feli sifət tərkibi ilə D) feli bağlama ilə E) isimlə



10. “Oxuyan Zülfü Adıgözəlov idi” cümləsinin mübtədası nə ilə ifadə olunmuşdur? A) isim B) sifət C) əvəzlik D) feli sifət E) feli bağlama



14. “Elin adətlərini yaşatmaq hər bir şəxsin borcudur” cumləsində mübtəda nə ilə ifadə olunmuşdur?  281 



 282 



A) fellə sayla



B) məcdərlə



C) məsdər tərkibi ilə D) əvəzliklə



E)



15. “Gözlədiyim elə bu idi” cümləsində əvəzliyin sintaktik vəzifəsi: A) zərflik B) tamamlıq C) mübtəda D) təyin E) xəbər 16. “Həsən Əlinin gözünün odunu almışdı” cümləsinin xəbəri nə ilə ifadə olunmuşdur? B) ismi birləşmə ilə C) feli birləşmə ilə A) mürəkkəb adla D) frazeoloji birləşmə ilə E) mürəkkəb sözlə



A) yer zərfliyi B) mübtəda C) tamamlıq D) təyin E) xəbər 23. Cümlələrin yalnız birinin xəbərinə sual vermək olur. A) Sizə sualım var. B) Böyük sözünə baxmaq lazımdır. C) Qız çöx yaraşıqlı idi. D) Qəti qərara gəlmək üçün onu dinləməyimiz gərəkdir. E) Bu işdə Cavidanın əli yoxdur.



17. Əvəzliklərdən biri mübtəda rolunda çıxış edə bilmir. A) bu B) hərə C) özüm D) həmin E) hamı



24. Xəbəri xüsusi isimlə ifadə olunmuş cumlə hansıdır? A) Tələbələrlə görüşə gələn Əli Məmmədov idi. B) Bura Qızılağac qoruğudur. C) “Dağlar oğlu” romanının müəllifi Məmmədhüseyn Əliyevdir. D) Professor Xeyrulla Məmmədov leriklilərin ağsaqqallarından biri idi. E) Planetlərin ən böyüyü Günəşdir.



18. İsmi xəbərli cümləni göstərin. A) Ona talada rast gəldik. B) Kərəm qardaşı ilə yola getmirdi. C) Tapşırıq yerinə yetirildi. D) Arzum Təbrizə getməkdir. E) Biz bu yay kəndə getməyəcəyik.



25. Hansı cumlənin xəbəri feli sifətlə ifadə olunmuşdur? A) Qonaqlar səhər yeməyini yeməlidir. B) Uşağın ayağı çəkməlidir. C) Qardaşın inadından əl çəkməlidir. D) Qırmızı alma yeməlidir. E) Hüseyn ümidlərimizi doğrultmaq üçün çox oxumalıdır.



19. “Çalışqan tələbə müəllimlərin sevimlisi idi” cümləsində birinci növ ismi birləşmənin əsas tərəfi hansı üzv yerində işlənmişdir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 20. İsmin hansı halında olan söz cümlədə xəbər rolunda işlənə bilmir? A) adlıq B) yiyəlik C) yönlük D) təsirlik E) yerlik 21. “Hər tərəf yaşıllığa qərq olmuşdu” cümləsinin mübtədasə nə ilə ifadə ifadə olunmuşdur? A) zərflə B) qoşma ilə C) birinci növ təyini söz birləşməsi ilə D) sifətlə E) əvəzliklə 22. “Ora Savalandır” cümləsində “ora” sözünün sintaktik vəzifəsi nədir?  283 



26. Hansı cümlə üzvləri əksərən feli xəbərə aid olur? A) tamamlıq, mübtəda B) zərflik, mübtəda C) təyin, mübtəda D) tamamlıq, təyin C) tamamlıq, zərflik 27. Hərəkətin icrasını müxtəlif cəhətlərdən izah edən cümlə üzvü hansıdr? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 28. Vasitəsiz tamamlıqlar ismin hansı halında olan sözlərlə ifadə olunur? A) adlıq B) yiyyəlik C) yönlük D) təsirlik E) yerlik 29. Hansı cümlə üzvü isimlə ifadə olunmuş bütün üzvləri izah edə bilir? A) təyin B) tamamlıq C) mübtəda D) xəbər E) zərflik 30. Biri vasitəli tamamlığın sualları deyil. A) kimə? nəyə? B) kimdə? nədə? C) kimdən? nədən?  284 



D) kimi? nəyi? nə?



E) kim ilə? nə üçün?



31. Tamamlığı ikinci növ ismi birləşmə ilə ifadə olunan cümlə hansıdır? A) Məktəblilər yaşıl meydançada oynayırdılar. B) Biz səhərki iməcliyə hazırlaşırdıq. C) Tələbələr auditoriyanı təmizlədilər. D) O, dəftər varəqinə nəsə yazırdı. E) Kənd meydanı izdihamlı idi.



32. Cümlələrin birində tamamlıq feli sifət tərkibi ilə ifadə olunmuşdir. A) Gələn qonaqlara məclisin yuxarı başında yer verdilər. B) Vətən uğrunda döyüşənləri heç kəs unutmaz. C) Göndərdiyin məktubu aldıq. D) Kənddən gələn dayım oğlu idi. E) Yalana inanmaq nadanlıqdır. 33. “Mən Alim Qasımovun səsinə heyranam” cümləsində üçüncü növ ismi birləşmənin rolu nədir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 34. Hansı cümlədə müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıq işlənmişdir? A) Kağızı ona təqdim edən çox qəzəbli idi. B) Muradın gəlişi çox gözlənilməz oldu. C) Yoldaşları onu sürəkli alqışlarla qarşıladılar. D) Qardaşı ona qələm almışdı. E) Lənkəran ovalığı Xəzər cahilində yerləşir. 35. “Əsgərlər sərhəddən xeyli uzaqlaşmışdılar” cümləsində xəbərdən əvvəl işlənmiş üzv hansıdlr? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 36. Hansı cümlədə tamamlıq ismi xəbərlə bağlıdır? A) Kitabdan maraqlı hekayələr oxudum. B) Bu tələbə o birindən səliqəlidir. C) Bu xəbərə çox sevindik. D) Anam hədiyyəni bəyənmədi. E) O, Şəhriyarı çox sevərdi.



37. “Qulu torpağını sonsuz bir məhəbbətlə sevən ziyalıdır.” cümləsində təyin nə ilə ifadə olunmuşdur? A) sifətlə B) isimlə C) feli sifət tərkibi ilə D) üçüncü növ ismi birləşmə ilə E) feli sifətlə 38. Hansı cümlədə işarə əvəzliyi təyin vəzifəsindədir? A) Bunları yerinə qoy. B) Bu, maraqlı kitabdır. C) Müəllim də onu təsdiq etdi. D) Dediyim adam budur. E) Həmin kitab məndə yoxdur. 39. “İki ildən bəri qardaşını görməyən Əli ondan teleqram aldığı üçün çox sevinirdi” cümləsində zərfliyin hansı məna növü işlənmişdir? A) zaman B) tərzi-hərəkət C) məqsəd D) səbəb E) kəmiyyət 40. “Aza qane olmayan adam çoxun qədrini bilməz” cümləsində təyin nə ilə ifadə olunmuşdur? A) sifətlə B) feli sifətlə C) feli sifət tərkibi ilə D) feli bağlama ilə E) birinci növ ismi birləşmə ilə 41. Təyinin ifadə vasitələri hansı cərgədə düzgün verilmişdir? A) məsdər, say, fel, zərf B) sifət, feli sifət, say C) isim, fel, sifət, zərf D) feli sifət, feli bağlama, məsdər E) sifət, feli sifət, feli bağlama 42. Zərflik hansı cümlədədir? A) O, döyüşə tamamilə hazırdır. B) Onun gözəl xasiyyəti var. C) Gözəllik insanın xarakterində olmalıdır. D) Kənd uşağı hamını valeh etmişdi. E) Pambıqdan yaxşı parçalar toxunur. 43. İsmin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında olan sözlər, əsasən, cümlənin hansı üzvləri yerində çıxış edir?



 285 



 286 



A) tamamlıq, təyin B) zərflik E) tamamlıq, zərflik



C) tamamlıq



D) mübtəda



44. Cümlədə bir qayda olaraq təyin kimi işlənir: A) işarə əvəzlikləri B) sifət C) say D) feli sifət E) təyini əvəzliklər 45. “Uşaq qaça-qaça bizə tərəf gəlirdi” cümləsində tərzi-hərəkət zərfliyi nə ilə ifadə olunmuşdur? A) zərflə B) fellə C) feli bağlama ilə D) isimlə E) sayla 46. Cümlədə əlavəsi olan üzvü göstərin. “Zeynəb- qocaman müəllim şagirdlərinin sevimlisi idi.” A) mabtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 47. Əlavə hansı cümlə üzvünə aiddir? “Aşağıdan- çayın qırağından güllə səsi eşidildi.” A) mübtədaya B) xəbərə C) tamamlığa D) təyinə E) zərfliyə 48. Cümlədəki əlavə zərfliyin hansı məna növünə aiddir? “Bizdən xeyli uzaqda- Xabarovskda qohumlarımız yaşayır.” A) tərzi hərəkət zərfliyi B) zaman zərfliyi C) yer zərfliyi D) kəmiyyət zərfliyi E) səbəb zərfliyi 49. Hansı cümlə üzvü əlavəli işlənmişdir? “Səhəndi- bu fədakar şairi hamı çox sevirdi.” A) mübtəda B) tamamlıq C) təyin D) xəbər E) zərflik 50. “Oğlum, Hafiz, tapşırılanları vaxtında yerinə yetir” cümləsində əlavə nəyə aiddir? A) mübtədaya B) xəbərə C) tamamlığa D) xitaba E) zərfliyə



 287 



ЩЯМЪИНС ЦЗВЛЦ ЪЦМЛЯЛЯР 1. ЩЯМЪИНС ЦЗВЛЯР ЩАГГЫНДА МЯЛУМАТ. Ейни цзвля баьлы олуб, ейни суала ъаваб верян бярабярщцгуглу цзвляря щямъинс цзвляр дейилир. Ъцмлянин бцтцн цзвляри щямъинс ола биляр. Мяс: 1. Яли, Мяммяд вя Щясян дярсдян эялдиляр (ким? -мцбтяда). 2. Ушаглар эцлцр, данышыр, ойнайырдылар (ня едирдиляр? - хябяр). 3. Рза гардашына, баъысына вя баъысы гызына щядиййя алмышды (кимя? тамамлыг). 4. Эялян елчи уъабой, енликцряк, йарашыглы бир адам иди (неъя? – тяйин). 5. Гулу тяляся-тяляся, тювшцйя-тювшцйя ичяри эирди (неъя? - зярфлик). Əgər sadə cümlənin tərkibində iki, ikidən artıq mübtəda və xəbər varsa, bunlar mütləq həmsinsdir. Tamamlığın iki, zərfliyin altı məna növü var. Sadə cümlədə işlənən bir neçə tamamlıq və ya zərflik həm həmcins ola, həm də olmaya bilər. Məs: Aqşini, Cəsuru və Aqili toyda gördüm (tamalıqların hər üçü kimi? sualına cavab verən vasitəsiz tamamlıqdır və həmsinsdir). Mahir Əlövsətə dəftər almışdı. (Əlövsətə (kimə?) vasitəli tamamlıq, dəftər (nə?) qeyri müəyyən təsirlik halda olan vasitəsiz tamamalıqdır. Sualları və mənaları müxtəlif olduğundan həmcins sayılmırlar). Gecə də, gündüz də fikrimdə sənsən (hər iki zərflik eyni suala (nə zaman?) cavab verib zaman mənası bildirdiyindən həmcinsdir). Biz meşəyə çatanda meşəbəyi gözlənilmədən yanımızda peyda oldu (cümlədə işlənmiş üç zərfliyin birincisi zaman, ikincisi tərzi hərəkət, üçüncüsü isə yer zərfliyidir. Göründüyü kimi bunlar arasında nə sual, nə məna eyniliyi, nə tabesizlik əlaqəsi, nə də sadalanma intonasiyası yoxdur. Deməli, bunları həmcins hesab etmək olmaz). Cümlə təhlili zamanı həmcins üzvlər bir üzv hesab olunsa belə, onların hər birinin altından ayrı – ayrı xətt çəkilir. Məs: Şəhriyar Səhəndi, Sönməzi və Əli Daşqını çox sevərdi. Körpələr deyir, gülür, oynayırdılar. Вя, иля баьлайыъылары иля баьланан щямъинс цзвлярдян башга, диэяр щямъинс цзвляр арасында верэцл гойулур. Гейд: 1. Тяйинляр щям щямъинс, щям дя щямъинс олмайа билир.  288 



а) Садаланма интонасийасы иля тяляффцз едилдикдя вя щяр бири бир баша тяйинлянян цзвя аид олдугда щямъинс олур. Мяс: Рауф гара, гырмызы, йашыл гялямляри мяня верди. б) Аз-чох бири диэяриня аид олан вя садаланма интонасийасы иля тяляффцз едилмяйян тяйинляр щямъинс ола билмир. Мяс: Йашыл ейнякли адам чыхыб эетди. 2. Емосионаллыг, ифадялилик мягсядиля тякрар едилян сюзляр щямъинс сайылмыр. Мяс: Эцлцн, эцлцн, ушаглар! 2. ЩЯМЪИНС ЦЗВЛЯР АРАСЫНДА БАЬЛАЙЫЪЫЛАР. Щямъинс цзвляр табесизлик баьлайыъылары иля ялагялянир. Щямъинс цзвляри ялагяляндирян табесизлик баьлайыъылары мянаъа беш група бюлцнцр: 1) Бирляшдирмя баьлайыъылары: вя, иля (-ла, -ля). Мяс: Рза вя (иля) Гафар эетдиляр. (Иля баьлайыъысыны иля гошмасы иля гарышдырмаг олмаз. «Иля» баьлайыъы кими ишляндикдя «вя» баьлайыъысы иля явяз олуна билир). 2) Бюлцшдцрмя баьлайыъылары: йа, йа да, вя йа, йахуд да, эащ, эащ да. Мяс: Сямяд мцалиъя олунмаг цчцн йа Кийевя, йа да Москвайа эетмялидир. Эащ йаьыш, эащ да гар йаьырды. 3) Иштирак баьлайыъылары: щям, щям дя (ки), щятта, да, дя. Мяс: Ашыг щям чалыр, щям охуйур, щям дя ойнайыр. Гасым да, Мирзя дя, Щаъы да мяктяблидир. 4) Инкар баьлайыъылары: ня, ня дя (ки). Мяс: Щясян бяй ня инадындан ял эютцрмцр, ня дя истяйиня чата билирди. 5) Гаршылашдырма баьлайыъылары: амма, анъаг, лакин. Мяс: Эюйярчин динмяк истяди, амма удгунуб дайанды. Йадда сахламаг лазымдыр: - Щямъинс цзвляри баьлайан амма, анъаг, лакин баьлайыъыларындан яввял верэцл гойулур. Мяс: Эцлля атылды, анъаг гуша дяймяди. - Щям, щям дя, ня, ня дя, йа, йа да, эащ, эащ да баьлайыъылары иля баьланан щямъинс цзвлярдя тякрар олунан баьлайыъылардан яввял верэцл гойулур. Мяс: Йаьыш эащ йаьыр, эащ да кясирди. - Да (дя) баьлайыъысынын тякрарланмасы иля баьланан щямъинс цзвлярдя щямин баьлайыъыларын яввялинъисиндян (вя йа



 289 



яввялинъиляриндян) сонра верэцл гойулур. Мяс: Атам да, анам да, дайым да Бакыйа эетдиляр. Гейд: Ъцмлядя щямъинс хябяр йериндя ишлянян йох, дейил сюзляриндян сонра да верэцл гойулур. Мяс: Бина мяктяб цчцн дейил, клуб цчцн тикилмишдир. 3. ЩЯМЪИНС ЦЗВЛЯРДЯ ЦМУМИЛЯШДИРИЪИ СЮЗЛЯР. Щямъинс цзвлярин щамысына аид олан вя онлары цмумиляшдирян ъцмля цзвцня (сюзя) цмумиляшдириъи сюз дейилир. Цмумиляшдириъи сюзляр щямъинс цзвлярдян щям яввял, щям дя сонра ишляня билярляр: Мяс: Ичяридякиляр: мцяллим вя шаэирдляр чашыб галдылар. Тарлаларда, мешялярдя, зямилярдя – щяр тяряфдя бир сцкут щюкм сцрцрдц. Цмумиляшдириъи сюзляр щямъинс цзвлярдян яввял эяляндя ондан сонра ики нюгтя, сонра эялярся ондан яввял тире ишаряси гойулур. (Йухарыдакы мисаллара диггят етмяли. Биринъи ъцмлядя «ичяридякиляр» (мцбтяда), икинъи ъцмлядя ися «щяр тяряфдя» (йер зярфлийи) сюзляри цмумиляшдириъи сюзлярдир). Гейд: 1. Бязян цмумиляшдириъи сюзлярдян сонра «йяни», «мясялян» сюзляри ишлядилир. Бу заман щямин сюзлярдян сонра ики нюгтя, цмумиляшдириъи сюзлярдян сонра верэцл гойулур. Мяс: Бцтцн шаэирдляр, йяни: щям оьланлар, щям дя гызлар дярся щазыр идиляр. 2. Бязян щямъинс цзвлярдян сонра цмумиляшдириъи сюздян яввял «бир сюзля» типли йекунлашдырыъы сюзляр ишлянир. Беля щалларда щямъинс цзвлярдян сонра тире, беля сюзлярдян сонра верэцл гойулур. Мяс: Орду, гачгынлар, ясирляр – бир сюзля, алям бир-бириня гарышыб. 4. ЩЯМЪИНС ЦЗВЛЯРДЯ ШЯКИЛЧИЛЯРИН ВЯ ЩИССЯЪИКЛЯРИН ИХТИСАРЫ. Ихтисарлар ашаьыдакы кимидир: 1. Сонунъусунда сахланылмагла, щямъинс мцбтядаларын ъям шякилчиси ихтисар олунур. Мяс: Бу эцн мцяллим, тялябя вя аспирантлар имяълийя топлашмышдылар. 2. Сонунъусунда сахланылмагла, щямъинс тамамлыгларда щал шякилчиси ихтисар олунур. Мяс: Расим Ряшад, Ъямиля вя Ряшиди эязмяйя апармышды. 3. Сонунъу сахланылмагла, щямъинс хябярлярдя шяхс шякилчиляри ихтисар олунур. Мяс: Кюрпяляр эцлцр, данышыр, ойнайырлар. 4. Щямъинс хябярляр тяк оларса, «иди», «имиш» щиссяъикляри,  290 



ъям оларса, щиссяъик вя шякилчи ихтисар олунур. Мяс: Самир охуйур, йазыр вя шякил чякирди. Щякимляр тялясир, ора-бура гачыр, хястяни вязиййятдян чыхармаг истяйирдиляр. 5. Сонунъусунда сахланылмагла, щямъинс цзвлярдян сонра эялян иля (-ла, -ля) гошмасы ихтисар олунур. Мяс: Щясян Гулу, Орхан вя Шаигля китабханайа эетди.



ляффцзцня мянтиги вурьу дейилир. Мянтиги вурьу фикри сюйляйянин шяхси мцнасибятляриндян даща чох асылы олур. Мяс: Сянин атан кяндя эедир? Сянин атан кяндя эедир? Сянин атан кяндя эедир? Сянин атан кяндя эедир?



5. ХЯБЯРИН ЩЯМЪИНС МЦБТЯДАЛАРЛА УЗЛАШМАСЫ. Щямъинс мцбтядалар щям шяхс явязликляри, щям дя исимлярля ифадя олуна билир. Беля ъцмлялярдя хябярин онларла узлашмасы ашаьыдакы гайдада олур: 1. Мцхтялиф шяхслярдя олан щямъинс мцбтядалардан бири I шяхсдя оланда хябяр I шяхсин ъяминдя олур. Мяс: Биз, сиз вя онлар бир дярддяйик. 2. Щямъинс мцбтядалар II вя III шяхсдя оларса, хябяр II шяхсин ъяминдя олур. Мяс: Сян вя Асиф района эетмялисиниз. 3. Щямъинс мцбтядалар цчцнъц шяхсдя олан сюзлярля (явязлик вя исимлярля) ифадя едилдикдя хябяр дя III шяхсдя олур. Мяс: Сона, Самиря вя Роза дярсдян гачдылар. Гейд: Щямъинс цзвлц ъцмляляр дя садя ъцмляляр кими тящлил олунур. Тящлил заманы щансы цзвлярин щямъинс олдуьуну, щансы васитялярля ялагяляндийини, цмумиляшдириъи сюзцн олуб-олмадыьыны вя с. эюстярмяк лазымдыр.



1. Eyni üzvlə bağlı olub, eyni suala cavab verən cümlə üzvləri necə adlanır? A) ara sözlər B) həmcins üzvlər C) xitab D) xüsusiləşmiş üzvlər E) cümlənin baş üzvləri



6. САДЯ ЪЦМЛЯДЯ СЮЗЛЯРИН СЫРАСЫ ВЯ МЯНТИГИ ВУРЬУ: Мцхтясяр ъцмлялярдя яввял мцбтяда, сонра хябяр эялир. Мяс: Гапы ачылды. Эениш ъцмлялярдя ися сюзлярин сырасы ясасян ашаьыдакы кимидир: Мцбтяда яввялдя, хябяр сонда, тяйин щям мцбтядадан яввял, щям дя сонда эяля биляр. Тамамлыглар мцбтядадан сонра, хябярдян яввял, зярфлик ися чох вахт хябярин йанында, ондан яввял ишлянир. Мягсяддян асылы олараг, ъцмля цзвляринин сырасы дяйишя биляр вя эюстярилянляр мяъбури дейил. Мисаллара диггят етмяли: 1) О, ялъяйи вя ъорабы щякимин габаьына гойду. 2) Йцклц дявяляр карвансаранынын габаьында дайанды. 3) Бизя ойуну удмаг лазымдыр. Ъцмлядя мцяййян сюзцн башгаларына нисбятян гцввятли тя  291 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ



2. Cümlənin hansı üzvləri həmcins ola bilər? A) mübtəda və xəbərlər B) yalnız zərfliklər C) tamamlıq və təyin D) cümlənin bütün üzvləri E) ikinci dərəcəli üzvlər 3. “Mehriban ağbəniz, girdəsifət, yaraşıqlı bir gəlin idi” cümləsində hansı üzv həmcinsdir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 4. Həmcins mübtədalardan biri birinci şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunarsa, xəbər neçənci şəxsdə olar? B) I şəxsin cəmində C) II şəxsin təkində A) I şəsin təkində D) II şəxsin cəmində E) III şəxsin cəmində 5. “Teymur qardaşı, bacısı və xalası qaızını kəndə göndərdi” cümləsində hansı üzvlər həmcinsdir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 6. Həmcins xəbərli cümləni göstərin. A) Qapı döyüldü, lakin içəri girən olmadı. B) Nahardan sonra dükana, bazara baxmağa getdilər. C) Uşaqlar deyir, gülür və oynayırdılar. D) Payızda və qışda buralarda möhkəm soyuq olur. E) Həsənlə Hüseyn bir sinifdə oxuyur. 7. Cümlələrin birində ümumiləşdirimiş söz işlənmişdir. A) Günəş hər tərəfə od ələyirdi. B) Tərəflər fikrimizlə razılaşdılar.  292 



C) Hər tərəfdən çal-çağır səsləri eşidilirdi. D) Dağ-dərə, yollar-hər tərəf ağappaq qarla örtülmüçdü. E) Meşənin hər tərəfini axtardıq. 8. Ümumiləşdirici söz hansı üzvə aiddir. “İçəridəkilər: Qafar, Əhməd və Səfər bərk narahat idilər” A) mübtədaya B) xəbərə C) tamamlığa D) zərfliyə E) təyinə 9. Həmcins üzvlər arasında hansı sintaktik əlaqə olur? A) yanama B) uzlaşma C) idarə D) tabezizlik əlaqəsi E) heç biri 10. Bağlayıcılardan biri həımcins üzvlər arasında işlənə bilmir. A) lakin B) ilə C) gah D) və E) hərgah



QРАММАТИК ЪЯЩЯТДЯН ЪЦМЛЯ ЦЗВЛЯРИ ИЛЯ БАЬЛЫ ОЛМАЙАН СЮЗЛЯР Bir sıra sözlər və birləşmələr tərkibinə daxil olduğu cümlənin üzvləri ilə mənaca əlaqələndiyi halda, qrammatik (sintaktik) əlaqədə olmur. Ona görə də belə söz və birləşmələr qрамматик ъящятдян ъцмля цзвляри иля баьлы олмаdığından cümlə üzvü sayılımır. Хитаб вя ара сюзляр беляляриндяндир. Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan xitab və ara sözlərlə cümlə üzvləri arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər vardır. Oxşar cəhətlər bunlardır: 1. Cümlə üzvləri ayrı – ayrı sözlər və söz birləşmələri ilə ifadə olunduğu kimi, xitab və ara sözlər də sözlər və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Məs: Məmməd yaxşı oğlandır. Uzaqda bir kənd görünür. Məktəb direktoru içəri keçdi(cümlə); Məmməd, dərsi oxumusanmı? Görünür, onun bu işdən xəbəri yuxdur. Məktəb direktoru, sizə teleqram var. Sözün düzü, mənim bu adamdan gözüm su içmir(xitab, ara sös). 2. Hər bir cümlə üzvünün özünəməxsus ifadə vasitələri olduğu kimi, xitab və ara sözlərlin də özünəməxsus ifadə vasitələri vardır. Belə ki, xitab mübtəda kimi, əsasən isim və digər mübtəda  293 



yerində işlənə biılən söz və ifadələrlə, ara sözlər isə, əsasən, modal sözlərlə ifadə olunur. Fərqli cəhətlər isə aşağıdakılardır: 1. Cümlə üzvləri cümlənin əmələ gəlməsində, onun genişlənməsində bilavasitə iştirak etsələr də, xitab və ara sözlər nə cümlənin qurulmasında, nə də genişlənməsində iştirak etmir. 2. Cümlə üzvləri arasında həm məna, həm də sintaktik əlaqələr olduğu halda, xitab və ara sözlərlə cümlə üzvləri arasında məna əlaqəsi olsa da, heç bir sintatik əlaqə yoxdur. Xitab və ara sözlər cümlə üzvü vəzifəsi daşımasalar da, fikrin dəqiq şəkildə ifadəsində və müraciət obyektini bidirməkdə onların rolu böyükdür. 1. ХИТАБ. Ъцмлядя мцраъият олунаны билдирян сюзляря хитаб дейилир. Хитаб, адятян, инсана аид сюзляряля ифадя олунур. Чцнки бир гайда олараг, инсана мцраъият олунур, инсанла данышылыр. Мяс: Сянубяр, дярси билирсянми? Дост, щардан эялирсян? вя с. Хитабдан йа адамлары чаьырмаг, йа нитги гцввятляндирмяк, йа да динляйиъинин диггятини ъялб етмяк цчцн истифадя едилир. Хитаблар инсандан башга диэяр ъанлылара, щятта ъансыз яшйалара да аид ола биляр. Беля хитаблар, бир гайда олараг бядии дилдя, хцсусян шеiрдя, поетик ясярлярдя ишлянир. Мяс: Де, щара гачырсан, щара, кяпяняк? (башга ъанлы) Салам, а эядикляр, салам, а даьлар! (ъансыз яшйа) Хитаб исмин адлыг щалында олур вя формал ъящятдян мцбтядайа охшайыр. Лакин мцбтядадан фяргли олараг хцсуси интонасийа иля дейилир вя кичик фасиля иля ъцмлянин диэяр цзвляриндян айрылыр. Хитаб ъцмлянин яввялиндя эяляндя ондан сонра верэцл вя йа нида, ортасында эяляндя щяр ики тяряфиндя верэцл, ахырында эяляндя ися ондан яввял верэцл, ондан сонра нюгтя, нида вя йа суал ишаряси гойулур. Хитаб айры-айры сюзлярля дя, сюз бирляшмяляри иля дя ифадя олуна билир. Мяс: 1) Гызым, каьыз эютцр, гейд ет (сюз, ъцмлянин яввялиндя). 2) Эюй эюл, тярифини чох етмишям(яввялдя, сюз бирляшмяси). 3) Гызармыш, севэилим, ал йанагларын (ортада, сюз).  294 



4) Анъаг дуз-чюряйи итирмя, оьлум! (ахырда, сюз). Хитаблар ей, ай, а, щеч кими кюмякчи васитялярля дя ишлянир. Мяс: Эял, ей гоъа Тябриз! Юз таъыны гой, а даьлар! Хитаблар quruluşca щям мцхтясяр, щям дя эениш ола билирляр. Müxtəsər xitablar mübtədaya, geniş xitablar isə təyin və mübtədaya uyğun olur. Мяс: Дост, щардан эялирсян? Azərbaycan əsgəri, sənə eşq olsun!(мцхтясяр хитаб); Язиз дост, сяни чохдан ахтарырдым. Ana torpaq, hər daşına üz qoyum.. (эениш хитаб). 2. АРА СЮЗЛЯР. Ара сюзляр данышанын ифадя етдийи фикря мцнасибятини билдирир. Ара сюзляр щям сюз, щям сюз бирляшмяси, щям дя ъцмля формасында ола билирляр. Мяс: 1) Тяяссцф ки, Сямяд чох аз йашады (сюз формасында); 2) Сюзцн доьрусу, бу иш мяни ачмыр (сюз бирляшмяси); 3) Эюрцнцр, эцняшя иштащан вардыр (ъцмля). Ара сюзляр, ясасян, ъцмлянян яввялиндя ишлянсяляр дя, бязян ъцмлянян ортасында, бязян дя ъцмлянян ахырында ишляня билирляр. Ъцмлянин яввялиндя ишлянян ара сюздян сонра верэцл, ортасында ишлянян ара сюзцн щяр ики тяряфиндя верэцл, ахырында ишлянян ара сюздян яввял верэцл, сонра ися ъцмлянян характериня эюря дурьу ишаряси ишлянир. Мяс: 1) Мянъя, щавалар исти кечяъяк. 2) Сян, доьурдан да, ъясарятли адамсан. 3) Йерли иэидлярин сясидир, бялкя? Ара сюзлярин ян чох ишлянян мяна нювляри ашаьыдакылардыр: 1) Йягинлик билдирянляр: Ялбяття, шцбщясиз, щягигятян, дцзц, доьурдан да, доьрусу, yəqin, йягин ки. 2) Эцман, шцбщя билдирянляр: бялкя (дя), эцман (ки), дейясян, ещтимал (ки), олсун (ки), эюрясян, эюрцнцр, олмайа və s. 3) Təəssüf bildirənlər: щайыф (ки), чох щайыф,тяяссцф (ки) вя с. 4) Фикрин мянбяйини, кимя аид олдуьуну билдирянляр: Мянъя, бизъя, мяня эюря, сяня эюря, дейиляня эюря, эуйа вя с. 5) Нитгин щиссяляри арасында мцнасибяти (ялагяни) эюстярянляр: нящайят, беляликля, демяли, демяк, хцлася, гысасы, яввялян, яввяла, яксиня, биринъиси, икинъиси вя с.



Бунлар аид олдуглары сюз вя ифадялярдян сонра, айрыъа сюз групу кими ялавя едилир вя хцсуси интонсийа иля фяргляндирилир. Йазыда онлар, адятян, мютяризяйя алыныр, бязян дя щяр ики тяряфдян тире гойулур. Мяс: 1) – Йох, бизимкиляр дейил. Аьам (Сящщят атасыны нязярдя тутурду) гапыны беля дюймцр. 2) Шаэирдляр дярсдян сонра идман залына йыьышар – буна адят етмишдиляр – мцхтялиф идман нювляри цзря мяшг едярдиляр. Беля ялавя ъцмля вя сюзляр ъцмля цзвляринин ялавясиня охшайыр. 4. СЮЗ – ЪЦМЛЯЛЯР. Дилимиздя еля ъцмляляр вар ки, онлар цзвлянмир, йяни беля ъцмлялярдя баш вя йа икинъи дяряъяли цзвц эюстярмяк мцмкцн дейил. Üzvlənməyən cümlələr içərisində söz-cümlələr daha çox diqqəti cəlb edir. Бир сюздян ибарят олуб цзвлянмяйян ъцмляляря сюз ъцмля дейилир. Бир сыра ядатлар, модал сюзляр вя нидалар нитгимиздя хцсуси интонасийа иля тяляффцз едилир, битмиш фикир ифадя едир вя нятиъядя сюзъцмля кими формалашыр. Бяли, йох, хейр, ясла ядатлары тякликдя ишляняряк бцтюв бир ъцмляни явяз едир. Мяс: Дярси билирсянми? – Бяли. Сизя сойугдурму? – Йох вя с. Ялбяття, бялкя дя, шцбщясиз, шяксиз, йягин ки, сюзсцз, ясла вя с. модал сюзляр сюз-ъцмля ола билир. Мяс: Щамы разы галды? – Ялбяття. Тойа эедяъяксянми? – Шцбщясиз. Нидалар да сюз-ъцмля кими чыхыш едя билирляр. Мяс: Щамы охуйаны алгышлады: - Ящсян! Гейд: Ядатлар вя модал сюзляр ъцмля цзвляри иля бирликдя ишляниб, щямин ъцмлядяки фикря уйьун мяна ифадя етдикдя сюз-ъцмля олмур. Мяс: Дярся эедяъяксянми?– Ялбяття, эетмяйим ваъибди. Сюз-ъцмлядян сонра, адятян, нюгтя, нида ишаряси, цч нюгтя, аз-аз щалларда ися суал ишаряси гойулур.



3. ЯЛАВЯ ЪЦМЛЯЛЯР ВЯ ЯЛАВЯ СЮЗЛЯР. Ялавя ъцмля вя ялавя сюзляр нитгдя фикри дягигляшдирмяк, шяхс, яшйа, щадися щаггында ялавя мялумат вермяк мягсядиля ишлядилир.  295 



 296 



A) isimlə B) mürəkkəb sayla C) I növ ismi birləşmə ilə D) II növ ismi birləşmə ilə E) III növ ismi birləşmə ilə



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Müracit olunan şəxsi bildirən söz və ya birləşməsinə nə deyilir? A) xüsusiləşmə B) ara söz C) ümumləşdirici söz D) xitab E) nida 2. Xitab ismin hansı halında olan söz və birlıəşmələrlə ifadə oluna bilir? A) adlıq B) yiyəlik C) yönlük D) yerlik E) çıxışlıq 3. “Saçlarını darayaram, Savalan!” nümunəsində “Savalan” sözü sintaktik vəzifəsinə görə nədir? A) mübtəda B) xitab C) ara söz D) əlavə E) xüsusiləşmə 4. “Azərbaycan əsgəri, sənə eşq olsun!” cümləısində xitab nə ilə ifadə olunşuşdur? A) mürəkkəb adla B) mürəkkəb sözlə C) II növ ismi birləşmə ilə D) mürəkkəb isimlə E) frazeoloji birləşmə ilə



10. Danışanın fikrə münasibətini bildirən söz və ya söz birləşməsi nə adlanır? A) xüsusiləşmə B) xitab C) ara söz D) əlavə E) nida 11. “Bəlkə, səni toya çağırmayacaqlar?” cümləsində ara söz nə bildirir? A) yəqinlik B) güman və şübhə C) məlumatın mənbəyi D) təəssüf E) nitqin hissələri arasında əlaqə 12. “Əlbəttə, şübhəsiz, həqiqətən” ara sözlərinin məna növünü göstərin. A) güman, şübhə B) fikrin mənbəyi C) yəqinlik D) nəticə E) nitqin hissələri arasında əlaqə



5. Xitablar, əsasən, nə ilə ifadə olunur? A) əvəzliklə B) II növ ismi birləşmələrlə C) isim və ismi birləşmələrlə D) feli birləşmələrlə E) caylarla



13. “Xülasə, beləliklə, demək” ara sözlərinin növünü tapın. A) yğqinlik B) şübhə, güman C) məlumatın mənbəyi D) təəssüf E) nitqin hissələri arasında əlaqə



6. Geniş xitablı cümləni göstərin. A) Oğul, sözlərimə yaxşı qulaq as. B) Səni, atam balası, çöx gözlətdik. C) Əziz dostlar, biz bu günü çoxdan gözləyirdik. D) Əli Daşqın, göndərdiyin kitablara görə çox sağ ol! E) Dağlar, sizdə nəyim qaldı?



14. Nümunələrdən biri ara söz deyil. A) deyilənə görə B) yəqin ki C) nəhayət D) bəlkə E) məhz 15. Güman və şübhə bildirən ara sözlərin sırasını göstərin. A) bəlkə də, məncə, xülasə B) şübhəsiz, gərək ki, sözsüz C) beləliklə, həqiqətən, deyilənə görə D) bəlkə, deyəsən, ehtimal ki E) deməli, bəlkə, şübhəsiz



7. Xitab hansı cumlədədir (durğu işarələri buraxılmışdır). A) Məmmədhüseyn müəllim çox mərd və qayğlkeş adam idi. B) Qocaman Təbriz şair oğlunu son mənzilə yola salırdı. C) Şeyx Səfiəddin “Qara məcmuə” adlı bir kitabın da müəllifidir. D) Sultanım əmanətlər sahibinə çatdırıldı. E) Şex Əli Siyahpuş da babalari kimi irfan sahibi və şair idi.



16. “Demək, bu, sənin con sözündür” cümləsindəki ara sözün məna növünü müəyyənləşdirin. A) güman və şübhə B) fikrin mənbəyi C) nitqin hissələri arasında əlaqə D) yəqinlik E) təəssüf



8. “Ay gələn, kimsən, hara tələsirsən?” cümləsində xitab nə ilə ifadə olunmuşdur? A) isimlə B) sifətlə C) feli sifətlə D) əvəzliklə D) zərflə 9. Cümlənin xitabı nə ilə ifadə olunmuşdur? “Mənim əzizlərim, bütün əziyyətlərinizə görə sizdən üzr istəyəm.”  297 



17. Söz cümlələr nə ilə ifadə olunur? 1. isim 2. zərf 3. ədat 4. əvəzlik 5. modal söz 6. nida 7. say A) 1, 2, 4 B) 3, 5 , 6 C) 2, 4, 6, 7 D) 3, 5, 7 E) 1, 5 18. Ara söz hansı cümlədədir (durğu işarəsi buraxılmışdır)? A) Doğru sözə düz ilqara aşiqəm. B) Sözün doğrusunu demək hünərdir.  298 



C) Dünən doğrusu heç özümdə deyildim. D) Bütün deyilənlər doğrudur. E) Uşaqlar bizə doğru gəlirdilər. 19. “Köhnə binalarda (qışlaqlarda) məskən salmaq ümidilə arabasını Kürün qırağına sürdü” cümləsində əlavə söz nəyi izah edir? A) mübtədanı B) xəbəri C) zərfliyi D) təyini E) tamamlığı 20. “Ay qardaş, hərə bir işlə məşğul olur, qoy qaqaş da ( bacım məni bu adla cağırır) bir işin qulpundan yapışsın” cümləsində əlavə cümlə nəyi izah edir? A) mübtədanı B) xəbəri C) tamamlığı D) təyini E) zərfliyi



ХЦСУСИЛЯШМИШ ЦЗВЛЦ ЪЦМЛЯЛЯR 1. ХЦСУСИЛЯШМИШ ЦЗВЛЯР. Ъцмлядя мяна вя интонасийа ъящятдян фяргляндирилян цзвляря хцсусиляшмиш цзвляр дейилир. Бцтцн ъцмля цзвляри хцсусиляшя билир. Лакин тамамлыглар вя зярфликляр даща чох хцсусиляшир. Тамамлыглар башга, гейри, юзэя, савайы, ялавя, явязиня вя с. гошмаларын кюмяйи иля хцсусиляшир. Тяркибиндя бу гошмалардан бири олан тамамлыг интонасийа вя фасиля иля галан цзвлярдян айрылараг хцсусиляшир. Мяс: 1) Гушларын сясиндян башга, бир сяс ешидилмирди. 2) Пландан ялавя, 30 фаиз памбыг нязярдя тутулуб вя с. Зярфликляр яксярян бахмайараг, щалда, кими, ялагядар олараг, асылы олараг вя с. сюзлярин кюмяйи иля хцсусиляшир. Мяс: 1) Cящяр йорьун вя аъ олдуьумуза бахмайараг, кюрпцнц тикдик. 2) Пайыз олдуьу щалда, аран йерлярдя исти иди. Гейд: Башга, ялавя сюзляри гошма кими ишляндикдя, щалда, кими сюзляри хябярин йанында ишляндикдя хцсусиляшмиш цзв ямяля эятиря билмир. Хцсусиляшмиш тамамлыг вя зярфликлярдян сонра верэцл гойулур.  299 



2. ДЯГИГЛЯШДИРИЪИ ХЦСУСИЛЯШМИШ ЦЗВЛЯР. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр бу вя йа диэяр бир цзвя аид олур, онун мянасыны конкретляшдирир. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр олан ъцмлялярдя яввял эялян цзв мязмунъа чохлуьу, бцтювц, сонра эялян цзв ися чохлуг, цмумилик билдирянин бир щиссясини, бир гисмини айырыб нязяря чарпдырыр вя хцсусиляшдирир. Мяс: Биз бцтцн адамлара, о ъцмлядян дя ушаглара диггятля йанашмалыйыг вя с. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр хцсусян, хцсусиля, о ъцмлядян, щятта сюзляринин кюмяйи иля формалашыр. Бу сюзляр хцсусиляшдирилян цзвцн яввялиндя ишлянир. Мяс: 1) Бцтцн синифляр, хцсусян онунъулар йахшы нятиъя ялдя етдиляр. 2) Онун бцтцн бядяни, щятта цз-эюзц дя тоз-торпаг ичиндя иди. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр ялавяляря охшайыр. Лакин онлары ейниляшдирмяк олмаз. Хцсусиляшян ялавялярля дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр мяна щяъминя эюря фярглянир. Ялавя иля онун аид олдуьу цзв мянаъа бярабяр олур. Мяс: Мян Бяширя - шящярли достума мяктуб йаздым. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвляр ися цмумилик билдирян цзвцн, бцтювцн бир щиссясини нязяря чарпдырыр. Мяс: Орта мяктябин шаэирдляри, хцсусян 10-ъу синифдя охуйанлар даща йахшы ишляйирдиляр. Бундан башга, ялавялярдян яввял йяни сюзц, дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвлярдян яввял ися хцсусян, хцсусиля, о ъцмлядян типли сюзляр ишлянир. Дягигляшдириъи хцсусиляшмиш цзвлярдян яввял верэцл гойулур. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Cümlədə məna və intonasiyasına görə fərqləndirilən nə üzvlər adlanır? A) əlavə B) ara söz C) xitab D) əlavə cümlə D) xüsusiləşmiş üzv 2. Tamamlıq hansı nitq hissələrinə aid olan sözlərin köməyi ilə xüsusiləşir? A) isim B) əvəzlik C) modal söz D) qoşma E) say 3. “Başqa, qeyri, özgə” goşmalarının köməyi ilə hansı üzv xüsusiləşir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 4. “Baxmayaraq, halda” sözləri ilə xüsusiləşən üzv hansıdır? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik



 300 



5. Dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzvlər hansı sözlərin köməyi ilə formalaşır? A) xüsusən, xüsusilə, o cümlədən B) xüsusən, başqa, əvəzinə C) halda, asılı olaraq, hətta D) xüsusən, başqa, savayı E) xüsusən, baxmayaraq, savayı 6. “Gecədən xeyli keçməsinə baxmayaraq, toy davam edirdi” cümləsində hansı üzv xüsusiləşmişdir? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) zərflik E) təyin 7. “ Səfərdən başqa, kimsə onunla yaxınlıq etməyə cəsarət etməzdi” cümləsinin hansı üzvü xüsusilışib? A) zərflik B) xəbər C) təyin D) mübtəda E) tamamlıq 8. “Bu iş vaxtında yerinə yetirildiyi kimi, o biriləri də zamanında yerinə yetiriləcək” cümləsində hansı üzv xüsusıləşmişdir? A) mübtəda B) xəbər C) təyin D) zərflik E) tamamlıq 9. “Bütün kənd camaatı, hətta Əli dayı da qonağı qarşılamaq üçün yola çıxşışdı” cümləsidə aşağıdakılardan hansı işlənmişdir? A) ara söz B) xitab C) dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzv D) əlavə E) ümumləşdirici söz 10. “Rayonun bütün ərazisinə, xüsusən sərhədboyu kəndlərə möhkəm qar yağmışdı” cümləsində zərfliyin hansı məna xüsusiləşmişdir? A) tərzi-hərəkət zərfliyi B) səbəb zərfliyi C) zaman zərfliyi D) kəmiyyət zərfliyi E) yer zərfliyi



САДЯ ЪЦМЛЯНИН ŞƏXSƏ GÖRƏ НЮВЛЯРИ



varlıqları da bildirir. Məsələn: Müəllim içəri girdi. Yağış getdikcə güclənirdi. At yazıq-yazıq kişnədi. Biz nitqimizdə elə cümlələr də işlədirik ki, mübtədası omasa da, həmin cümlələrə mübtəda əlavə etmək olur. Belə cümlələr də şəxsli cümlələr sayılırlar. Məsələn: Axşama yaxın kəndə çatdıq – Biz axşama yaxın kəndə çatdıq. Sabah rayona gedəcəyəm – Mən sabah rayona gedəcəyəm. Dilimizdə mübtədası olan cümlələrlə yanaşı, mübtədası olmayan cümlələr də işlədilir ki, bunlar aşağıdakılardır: şəxssiz cümlələr; qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr; ümumi şəxsli cümlələr. Qeyd: Dilçilikdə şəxsli ( mübtədası və xəbəri olan) cümlələrə cüttərkibli, baş üzvlərdən birinin iştirakı olmadan formalaşan cümlələrə təktərkibli cümlələr də deyilir. 1.MÜƏYYƏN ŞƏXSLİ, YAXUD ЪЦТТЯРКИБЛИ ЪЦМЛЯЛЯР. Ъцмлянин грамматик ясасы – мцбтяда вя хябяр ъцмлянин ики гцтбцнц тяшкил едир вя ясас фикир бу цзвлярин васитяси иля ифадясини тапыр. Ъцмляляриимзин бюйцк яксяриййятини щяр ики баш цзвцн иштиракы иля гурулан ъцмляляр тяшкил едир. Мяс: Сящяр ачылды. Ушаг горхудан ясирди вя с. Щяр ики баш цзвцн иштиракы иля гурулан садя ъцмляляря müəyyən şəxsli, yaxud ъцттяркибли ъцмляляр дейилир. Мяс: Зянэ чалынды. Евин гапысы шиддятля дюйцлдц. Мцбтядасы мян, сян, биз, сиз сюзляриндян ибарят олан ъцмлялярдя бязян щямин явязлик – мцбтядалар бурахылыр. Беля ъцмляляр дя şəxsli cümlələr щесаб олунур, чцнки онларын мцбтядасыны хябярдяки шяхс шякилчисиня ясасян бярпа етмяк олур. Мяс: Дцнян тойа эетмишдик – Биз дцнян тойа эетмишдик вя с. Buraxılmış mübtəda III şəxsdə olduqda isə onu əvvəlki



Şəxs termini ilə, adətən insan, iş görən məvhumu düşünülür. Ancaq sintaksisin bu bölməsində şəxs dedikdə mübtəda nəzərdə tutyulur və cümlənin şəxsli və ya şəxssiz olması mübtədaya görə müəyyənləşir. Mübtədası olan cümlələr şəxsli cümlələr adlanır, mübtəda isə təkcə insan məvhumunu deyl, canlı və cansız



cümlələrin köməyi ilə bərpa etmək olur. Məsələn: - Adam da sevindiyindən ağlayarmı, ana? - Ağlayar, oğlum, ağlayar. Cümlələrdən ikincisində mübtədanı əvvəlki cümləyə əsasən bərpa etmək olar: Adam ağlayar. Икинъи дяряъяли цзвлярин (тамамлыг, тяйин, зярфлик) иштиракына эюря ъцттяркибли ъцмлялр ики йеря айрылыр.



 301 



 302 



а) Мцхтясяр ъцмляляр. Икинъи дяряъяли цзвлярин иштирак етмядийи ъцмляляр мцхтясяр ъцмляляр адланыр. Мцхтясяр ъцмлялярдя йалныз мцбтяда вя хябяр (баш цзвляр) олур. Мяс: Кцляк ясир. Йаьыш йаьырды. б) Эениш ъцмляляр. Баш цзвлярля бярабяр икинъи дяряъяли цзвлярин дя иштирак етдийи ъцттяркибли ъцмляляря эениш ъцмляляр дейилир. Мяс: Щава бирдян-биря гаралды. Мурад гырмызы алмалары зорла мяня верди. 2. BAŞ ÜZVLƏRDƏN BİRİNİN İŞTİRAKI OLMADAN FORMALAŞAN, YAXUD ТЯКТЯРКИБЛИ ЪЦМЛЯЛЯР. Баш цзвлярдян бири ясасында гурулан садя ъцмляляря тяктяркибли ъцмляляр дейилир. Тяктяркибли ъцмляляр ики нювя айрылыр: 1) Хябяр ясасында формалашанлар; 2) Мцбтяда ясасында формалашанлар. Ъцттяркибли ъцмляляр кими, тяктяркибли ъцмляляр дя мцхтясяр вя эениш олур. 1) Хябяр ясасында формалашан тяктяркибли ъцмляляр. Хябяр ясасында, йяни мцбтяданын иштиракы олмадан формалашан тяктяркибли ъцмляляр ашаьыдакылардыр: а) Шяхссиз ъцмля. Грамматикада шяхс дедикдя мцбтяда нязярдя тутулур. Мцбтядасы олмайан вя онун тясяввцр едилмяси гейри-мцмкцн олан тяктяркибли ъцмляляря шяхссиз cümlə дейилир. Шяхссиз ъцмлялярин хябяри щямишя III (цчцнъц) шяхсин тякиндя олур. Şəxssiz cümlələr də müxtəsər və geniş ola bilir. Müxtəsər şəxssiz cümlələr yalnız xəbərdən, geniş şəxssiz cümlələr isə xəbərlə yanaşı, ikinci dərəcəli üzvlərdən ibarət olur. Мяс: Сящярдир. Baharın əvvəllri idi (мцхтясяр ъцмля). Ясмяря Гулунун йазыьы эялди (эениш ъцмля). Мяктублара диггятля бахылды(geniş cümlə). Şəxssiz cümlələr ismi və feli xəbərli olmaqla fərqlənir. İsmi xəbərli şəxssiz cümlələrin xəbəri isimlərlə, bəzi zərflər və ismi birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Gözəl bir yaz günü idi. Naxırın gəlhagəl vaxıdır. Daha gecdir. Səssizlikdir. Шяхссиз ъцмлялярин bir qisminin хябяри əksərən фели фразеоложи ващидлярля ифадя олунур. Bunlara feli xəbərli şəxssiz cümlələr deyilir. Мяс: Няриманын щяйяъандан рянэи гачмышды. Bu hadisədən sonra Əhmədxanın başına hava gəlmişdi.



Qeyd: Bütün şəxssiz cümlələrin xəbəri III şəxsin təkində olur, lakin xəbəri III şəxsin təkində olan bütün cümlələri şəxssiz cümlə hesab etmək olmaz. Mübtədası olan və xəbəri üçüncü şəxsin təki ilə ifadə olunan cümlələr müəyyən şəxsli cümlələrdir. Məsələn: Sənəm sürətlə çaya tərəf enməyə başladı. Göy guruldadı. Yaralı quş budaqların arasında gizlənməyə cəhd edirdi. б) Гейри-мцяййян шяхсли ъцмля. Щярякят вя йа щюкмцн гейри-мцяййян шяхся аид олдуьуну билдирян тяктяркибли ъцмляляря гейри-мцяййян шяхсли ъцмля дейилир. Мяс: Бизи щярби щиссяйя эятирдиляр. Bu sözləri Qacara çatdırdılar.. Bir neçə dəfə ona dua yazdırmış, pirlərə aparmışdılar. Гейри-мцяййян шяхсли ъцмлялярин бир гисминдя еля бил, еля бил ки, санки, дейясян, эуйа ки вя с. сюзляр ишлянир вя беля ъцмлялярдя иърачы гейри-мцяййян дейил, гейри-реал олур. Мяс: Санки (еля бил, дейясян вя с.), Гямярин башына бир ведря гайнар су тюкдцляр. Səfərin üstündən sanki ağır bir yük götürdülər. Qədirin qəlbində, el bil, od qaladılar. Гейри-мцяййян шяхсли ъцмлялярин хябяри III (цчцнъц) шяхсин ъяминдя олур. Bütün qeyri – müəyyən şəxsli cümlələrin xəbəri III şəxsin cəmində olduğu halda, xəbəri III şəxsin cəmində olan bütün cümlələri qeyri – müəyyən şəxsli cümlə hüsab etmək olmaz. Məs: Körpələr həyətdə oynayırdılar. Qocalar şirin – şirin söhbət edirdilər. Göründüyü kimi bu cümlələrin hər ikisinin konkret mübtədası var və bunlar cüttərkibli (şəxsli) cümlələrdir. Хябярдяки шяхс шякилчисиня ясасян, гейри-мцяййян шяхсли ъцмлялярдя мцбтяда кими онлар сюзцнц артырмаг олар, лакин конкрет мяна ифадя едя билмядийиндян щямин сюзцн артырылмасы дцзэцн дейил. Мяс: Ону нащаг йеря эюздян салыблар – Онлар ону нащаг йеря эюздян салыблар вя с. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr müxtəsər və geniş olur. Müxtəsər qeyri-müəyyən şəxsli cümlənin tərkibində yalnız xəbər, geniş qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin tərkibində isə xəbərlə yanaşı, ikinci dərəcəli üzvlər də iştirak edir. Məsələn: Peşman oldular. Başa düşdülər (müxtəsər).Bizi şəhərə aparası oldular. Sanki nəfəs aldığı havaya da zəhər qatmışdılar (geniş)



 303 



 304 



ъ) Цмуми шяхсли ъцмля. Щярякят вя йа щюкмцн ейни заманда щамыйа аид олдуьуну билдирян тяктяркибли ъцмляляря цмуми шяхсли ъцмля дейилир. Ümumi şəxsli cümlələr ümumiləşmiş mənalar ifadə edir və bu cümlələrin xəbəri, əsasən, II şəxsin təkində olur. Мяс: Палаза бцрцн, елнян сцрцн. Яввял дцшцн, сонра даныш. Körpünü keçəndən sonra qızılgüllərin ətrindən məst olursan. Şeytanın adını çək, qulağını bur və s. Бу ъцмлялярин хябяри II шяхсин тякиндя олса да, иш, щадися, щюкм тякъя II шяхся дейил, щамыйа – щяр цч шяхсин тякиня, щям дя ъяминя аиддир. Ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri III şəxsin cəmində də ola bilər. Məsələn: Qaranlıq yerə daş atmazlar. Günü günə satmazlar, Cücəni payızda sayarlar və s. Цмуми шяхсли ъцмлялярин хябяри III шяхсин ъяминдя олан гейри-мцяййян шяхсли ъцмлялярдян фярги оndadır ki, бу ъцмлялярдя ишин иърасы бир вя йа бир груп гейри-мцяййян шяхся дейил, щамыйа, бцтцн шяхсляря аид олур. Мяс: Ону езамиййятя эюндярдиляр (гейримцяййян шяхсли ъцмля). Пилляканы пилля-пилля галхарлар (цмуми шяхсли ъцмля) вя с. İkinci dərəcəli üzvlərin iştirakı ilə genişlənən üмуми шяхсли ъцмляляр цмумиляшмиш мяналар ифадя etdiyindən, беля ъцмляляр яксярян аталар сюзляри вя мясяллярдян, щикмятли сюзлярдян ибарят олур. Мяс: Яввял архы туллан, сонра бярякалла де. Ишлямяйяня тянбял дейярляр вя с. Гейд: 1.Тяктяркибли ъцмляляр дя ъцттяркибли ъцмляляр кими тящлил олунур. Анъаг яввялъя онун мцбтяда вя йа хябяр ясасында ямяля эялян тяктяртибли ъцмля олдуьуну гейд етмяк лазымдыр. 2. Mübtədası hamı sözü ilə ifadə olunan cümlələr (Hamı işə tələsidi. Hamı bir nəfər kimi dərsə hazır idi) müəyyən şəxsli cümlələrdir. Belə cümləəri ifadə etdiyi işin icrası hamıya aid olan ümumi şəxsi cümlələrlə qarışdırmaq olmaz. 2) Mübtəda əsasında formalaşan təktərkibli cümlələr. Адлыг ъцмля мцбтяда ясасында формалашан тяктяркибли ъцмлядир. Яшйанын, щадисянин адыны чякмякля онун мювъудлуьу щаггында мялумат верян тяктяркибли ъцмляляря адлыг ъцмля дейилир. Мяс: Savalan dağı.. Гышын орталары… Ахшам… Йеня щямин йер… вя с.



Адлыг ъцмляляр васитясиля щяр щансы бир щадисянин данышылан вахтда мювъуд олдуьу билдирилир, лакин щямин щадися щаггында ялавя мялумат вя йа щюкм верилмир. Адлыг ъцмлялярдя баш цзв (мцбтяда) исимля, исми бирляшмялярля ифадя олунур. Адлыг ъцмляляр дя мцхтясяр вя йа эениш олур. Мяс: Ъябщя бойу. Чюл. Сцкут (мцхтясяр). Даьын ятяйиндя эюзял бир ев. Юн тяряфдя бир щовуз (эениш). 3. БЦТЮВ ВЯ ЙАРЫМЧЫГ ЪЦМЛЯЛЯР. Бцтюв ъцмлялярдя фикрин ифадяси цчцн лазым олан бцтцн цзвляр иштирак едир. Мяс: Заводун директору иъласа эеъикмишди. Атлар йящярлянмишди. Дилимиздя еля ъцмляляр дя вар ки, онларын бир вя йа бир нечя цзвц бурахылмыш олур. Мяс: Биширдийин нядир? – Дцйц. Ня истяйирсян хала? – Оьлуму вя с. Бу типли ъцмляляр йарымчыг ъцмля адланыр. Бир вя йа бир нечя цзвц бурахылан, лакин асанлыгла бярпа едилян ъцмляляря йарымчыг ъцмляляр дейилир. Йарымчыг ъцмлялярдя бурахылмыш цзвляри (щям баш цзвляр, щям дя икинъи дяряъяли цзвляр бурахыла биляр) яввялки ъцмлялярин кюмяйи иля асанлыгла бярпа етмяк олар. Мяс: Бу оьлан кимдир? – Мяним достумдур. Буну ким дейир? – Мян. Мисал эюстярилян ъцмляляри ашаьыдакы шякилдя асанлыгла бярпа етмяк олар. Бу оьлан мяним достумдур. Буну мян дейирям. Йарымчыг ъцмлялярдян даща чох диалогларда истифадя олунур. Гейд: Йарымчыг ъцмляляр дя бцтюв (ъцттяркибли вя тяктяркибли) ъцмляляр кими тящлил едилир. Бцтюв ъцмлялярдян фяргли олараг, беля ъцмлянин йарымчыг олдуьуну вя мящз щансы цзвлярин бурахылдыьыны эюстярмяк лазымдыр.



 305 



 306 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Biri cüttərkibli müxtəsər cümlədir. A) Əldən qalan əlli il qalar. B) Gecə bərk yağış yağırdı. C) Sənədlər diqqətlə nəzərdən keçirildi. D) Əlinin qardaşı məktəb direktorudur.



C) Avtobus saat beşdə rayon mərkəzinə çatdı. D) Cücəni payızda sayarlar. E) Palaza bürün, elnən sürün.



E) Elə hamı mən deyəni deyir. 2. İsmi xəbərli müxtəsər cüttərkibli cümləni göstərin. A) Göylər qap-qara qaralmışdı. B) Əhməd əlaçı tələbədir. C) Məqsədim Bakıya getməkdir. D) Bu, Həmidə xanımın xatirələridir. E) Gələn qonaq qohumumuzdur.



8. Cüttərkibli cümləni müəyyənləşdirin. A) Səhərə az qalırdı. B) Qızı çətinliklə sakitləşdirdilər. C) Sonanı toya çağırdılar. D) Hər tərəf yaşıllıqdır. E) May ayının beşi did.



3. Cüttərkibli müxtəsər cümlə hansıdır? A) Sizə söz verilməyəcək. B) O, məktəbdə oxuyur. C) Darvaza şiddətlə döyüldü. D) Görünür, xəstə acdır. E) Gecənin yarısı idi.



9. Feli xəbərli müxtəsər cümləni göstərin. A) Mənə kitab lazımdır. B) Şəkilli bir kitab aldım. C) Dəniz gur-gur guruldayırdı. D) Alay komandiri dinmədi. E) Gələn qapını astaca döydü.



4. Cüttərkibli geniş cümləni göstərin. A) Məktblara diqqətlə baxıldı. B) Ayın əvvəlləri idi. C) Hər yerdə baharın ilıq nəfəsi duyulurdu. D) Xan sarayı. Zövqlə bəzənmiş bir otaq. E) Bizi hərbi hissəyə apardılar.



10. İsmi xəbərli cüttərkibli cümləni göstərin. A) Səhərdən səni gözləyirik. B) Sərin bir payız gecəsi idi. C) Siz çox oxumalısınız. D) Məqsədim təhsilimi davam etdirmək üçüm Zəncana getməkdir. E) O, tədricən bizə yaxınlaşırdı.



5. Xəbəri felin lazım şəklində olan müxtəsər cümləni göstərin. A) Çağırılmamış bir yerə getmə. B) Biz gələsi deyilik. C) Həsən kəndə gedəsidir. D) Sən toya getməməlisən. E) Sabah qar yağacaq.



11. Şəxssiz cümlə hansı cümlə üzvü əsasında formalaşır? A) tamamlıq B) mübtəda C) təyin D) xəbər E) zərflik 12. Adlıq cümlə hansı cümlə üzvü əsasında formalaşır. A) mübtəda B) xəbər C) təyin D) tamamlıq E) zərflik



6. İsmi xəbərli cüttərkibli müxtəsər cümləni göstərin. A) Sizə uğur olsun, Azərbaycan əsgərləri! B) Əmim oğlu xəstəxananın baş həkimidir.



13. Hansı təktərkibli cümlələrə aid deyil? A) şəxsiz cümlə B) adlıq cümlə C) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə D) ümumi şəxsli cümlə



C) Ağsaçlı Əlimərdan kişi kəndin ağsaqqallarından idi. D) Uzaqda görünən kənd bizim kəndimizdir. E) Dediklərinizi hamıya çatdırdıq.



E) şəxsli cümlə



14. Hansı cümlənin xəbəri bir qayda olaraq üçüncü şəxsin təkində olur? A) adlıq cümlə B) şəxssiz cümlə C) nəqli cümlə D) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə E) ümumi şəxsli cümlə



7. Cüttərkibli geniş cümləni göstərin. A) Artıq Xəzərin sahilindəyik. B) Elnarənin dayısı prezident təqaüdçüsüdür.  307 



 308 



15. Bu cümlələrin birinin xəbəri üçüncü şəxsin cəmində olur, həmin cümləyə “onlar” sözünü artırmaq olsa da, buna lüzum olmur. A) şəxsli cümlə B) şəxssuz cümlə C) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə D) ümumi şəxsli cümlə E) nida cümləsi



22. “Onu heç nədən sizin nəzərinizdən salıblar” cümləsinin növünü müəyyənləşdirin. A) adlıq cümlə B) şəxssiz cüml C) cüttərkibli cümlə D) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə E) ümumi şəxsli cümlə



16. Bu cümlələrin birinin xəbəri, əsasən, ikinci şəxsdə olsa da, hadisə, hökm ikinci şəxsə deyil, bütün şəxslərə aid olur. A) şəxsli cümlə B) şəxssiz cümlə C) qeyri-müəyyən şəxsli cümlə D) ümumi şəxsli cümlə E) nida cümləsi



23. Təktərkibli müxtəsər cümlə hansıdır? A)Yaxşı adam əməlindən tanınar. B) Fəridəni dərsə buraxmadılar. C) Ondan zəhləm gedir. D) Payız günü idi. E) Təbrizi görmək onun arzusudur.



17. Şəxssiz cümlə hansıdır? A) Sizi çağırırlar. B) Yeməyənin payın yeyərlər. C) Kimsə qapıda dayanmışdı. D) Dərsin başlanmasına beş dəqiqə qalır. E) Dünən toya getmişdik.



24. Yalnız biri şəxssiz cümlə deyil. A) Qaranlıq bir payız axşamı idi. B) Bu adamdan xoşum gəlir. C) Beləsinə az təsadüf olunur. D) Kənddə arxayınçılıqdır. E) Bu gün sarayda konsert olacaq.



18. Biri ümumi şəxsli cümlədir. A) İkisi də əməlindən peşiman idi. B) Səni hərbi hissəyə buraxmayacaqlar. C) Dostdan bu qədər də bədgüman olmazlar. D) Yenə sizi axtarırlar. E) Sabh İqbalın ad günüdür.



24. Nümunələrdən biri adlıq cümlədir. A) Döyüşü udmaq lazımdır. B) Muğan düzü. Gözəl bir ev. C) Kaş ki, gözəl olmayaydın. D) Səhərə az qalırdı. E) Bacım qızı məktəblidir.



19. Şəxssiz cümləni göstərin. A) Tapşırıq yerinə yetirildi. B) Tələbələr otağa daxil oldular. C) Pillələri bir-bir qalxarlar. D) Konfransda bu məsələyə xüsusilə diqqət verildi. E) Burada sənət qəbul etmirlər.



26. Bir və ya bir neçə üzvü buraxılan, lakin asanlıqla bərpa edilən cümlənin növü hansıdır? A) şəxssiz cümlə B) bütöv cümlə C) yarımçıq cümlə D) geniş cümlə E) müxtəsər cümlə



20. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr hansının əsasında formalaşır? A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 21. Şəxssiz cümlənin əlamətlərindən biri səhvdir. A) Mübtədasi olmur. B) Mübtədanı bərpa etmək mümkün deyil. C) Xəbəri daha çox şəxssiz fellərlə ifadə olunur. D) Xəbəri ismi xəbərlə də ifadə oluna bilir. E) Xəbəri üçüncü şəxsin cəmində olur.



27. Verilmiş cümlənin hansı üzvü buraxılmışdır? - “Gələcık gün” romanının müəllifi kimdir? - Mirzə İbrahimov. A) xəbər B) təyin C) zərflik D) mübtəda E) tamamlıq 28. Yarımçıq cümlə hansı üzvdən ibarətdir? - Qardaşın hara gedib? - Kəndə. A) xəbər B) tamalıq C) mübtəda D) təyin E) zərflik  309 



 310 



29. Yarımçıq cümlədə hansı üzvün buraxıldığını göstərin. - Bu təzə maşın kimindir? - Məmmədin. A) mübtəda B) xəbər C) tamamlıq D) təyin E) zərflik 30. Yarımçıq cümlədə hansı üzvlər buraxılmışdır? - Sən necə oxuyursan? - Yaxşı. A) mübtəda, zərflik B) mübtəda, təyin C) təyin, xəbər D) təyin, tamamlıq E) mübtəda, xəbər



ВАСИТЯСИЗ ВЯ ВАСИТЯЛИ НИТГ. СИТАТЛАР 1. ВАСИТЯСИЗ ВЯ ВАСИТЯЛИ НИТГ. Данышаркян вя йа йазаркян бязян башгасынын нитгини (онун ня дедийини, ня йаздыьыны) динляйиъийя, охуъуйа чатдырмаг лазым эялир. Башгасынын нитги ики цсулла вериля биляр: 1) васитясиз, 2) васитяли. Birinci halda başqasının nitqi dəqiq şəkildə, heç bir dəyişiklik edilmədən verilir, ikinci halda isə onun yalnız məzmunu çatdırılır. 1) Васитясиз нитг. Бирисинин ейниля ишлятдийимиз сюзляриня васитясиз нитг дейилир. Цнсиййят проссесиндя башгасынын, бязян дя юзцмцзцн яввялляр сюйлямиш олдуьумуз фикри ейниля ишлятмяк лазым эялир. Бу ъцр фикирлярин ишляндийи ъцмляляр ики щиссядян - мцяллифин сюзляриндян вя васитясиз нитгдян ибарят олур. Мясялян: Мящяммяд пейьямбяр демишдир: "Ъяннят аналарын айаглары алтындадыр" (Мцяллифин сюзц)+ (васитясиз нитг). Мцяллифин сюзляри чох заман деди, ямр етди, дцшцндц, фикирляшди, сорушду вя с. сюзлярля - нитг фелляри иля битир, ъцттяркибли вя йа тяктяркибли ъцмля шяклиндя формалашыр. Васитясиз нитг ися бир, ики, цч вя даща артыг ъцмлядян ибарят олуб, мцяллиф нитгиня интонасийанын кюмяйиля гошулур. Yazıda vasitəsiz nitqi fərqləndirmək üçün dırnaq işarəsindən və ya tiredən istifadə olunur. Васитясиз нитг мцяллиф  311 



тящкийясиня дахил олдугда дырнаг арасына алыныр, диалогун тяркиб щиссяси олдугда, адятян тире иля верилир. Васитясиз нитг беш вязиййятдя ишляня биляр: 1) Мцяллифин сюзляриндян сонра; мяс: М.Горки демишдир: "Китаб билик мянбяйидир". Яли деди: - Эялин дярсдян гачаг. (М: "В".) 2) Мцяллифин сюзляриндян яввял; "Тяк биръя анаш гойун галса, мяня бясдир", - дейя чобан цряйини сыхмырды. ("В",- m .) 3) Мцяллифин сюзляринин арасында; мяс: Ялям: - Бирдян кюнлцмя дцшдцнцз, - деди. Катибя дястяйи йериня гойуб: "Ректор сизи истяйир", - деди. (М: "В",- м .) 4) Мцяллифин сюзляриндян яввял вя сонра; мяс: "Ваьзала сцр, деди, - орада билярсян" . ("В",-м, в" .) 5) Мцяллиф нитги иля васитясиз нитг ардыъыл нювбяляшя дя биляр; мяс: Qapını aralayıb: “Гызым, бу мяним няйимя лазымдыр?”, дейя Хцррям эцлцмсцндц: “Буну сяня баьышлайыблар”. (M:”В?”,м: “В”.) 2) Васитяли нитг. Васитясиз нитгин вяситяли нитгя чеврилмяси. Башгасынын нитгинин ейниля дейил, юз сюзляримизля дяйишилмиш шякилдя верилмясиня васитяли нитг дейилир. Бу ъцр ъцмляляр мцяллифин сюзляриндян вя башгасынын нитгинин мязмунундан ибарят олур. Васитясиз нитг васитяли нитгя чевриляркян "ки" баьлайыъысындан истифадя олунур, дырнаглар вя тире атылыр. Васитяли нитг будаг ъцмля шяклиндя формалашыр вя мцяллиф нитгиндян сонра ишлянир. Мяс: Мцяллим деди: «Сабащ сифятин дяряъялярини сорушаъаьам». Мцяллим деди ки, о сабащ сифятин дяряъялярини сорушаъаг. Васитяли нитгдя шяхс явязликляри васитясиз нитгдя олдуьу кими сахланмыр, мцяллифин истяйиня уйьун олараг дяйишдирилир. Васитяли нитгдя васитясиз нитгя мяхсус хцсуси интонасийа олмур вя васитясиз нитг васитяли нитгя чевриляркян хитаблары, нидалары, васитясиз нитг цчцн зярури олан бязи башга яламятляри сахламаьа ещтийаъ галмыр. 2. СИТАТЛАР. Юз фикрини ясасландырмаг вя йа айдынлашдырмаг цчцн башгасынын сюйлядикляриндян, йаздыгларындан эятирилян дягиг чыхарышлара ситат дейилир. Cитатла верилян ъцмля тяртиб формасына, дурьу ишаряляриндян истифадя гайдасына эюря васитясиз нитгдян сечилмир. Фярг ондадыр  312 



ки, ситатдан истифадя едяркян мцяллиф юз фикрини эцъляндирмяк, фикрин илкин мянбяйини эюстярмяк вя с. мягсядляр эцдцр. Бу ъящят елми ясярляр цчцн сяъиййявидир. Мяс: М.Ф.Ахундов "Тямсилат"ы тяръцмя едян Мирзя Мящяммяд Ъяфяря йазырды: "Кямалцддювля ваиз вя нясищятчи дейил, о, тянгидчидир". Яэяр бцтюв бир ъцмлядян ибарят олан ситат там шякилдя верилмирся, бязи сюзляр ихтисар едилирся, бурахылмыш сюзлярин йериня цч нюгтя гойулур. Мяс: С.Вурьун йазырды: "Азярбайъан халгы гящряман ..... халгдыр". Ситатлар мцяллифин нитгинин тяркибиня дя дахил ола биляр. Лакин бу заман дырнаглар сахланса да, ситат кичик щярфля башланыр. Ситатдан бу ъцр истифадя щаллары васитяли нитгя охшайыр. Мяс: М.Ф.Ахундовун фикринъя "елм вя мядяниййят эениш йайыландан сонра" артыг деспотизм, фанатизм вя с. "йашайа билмяз". DƏYƏRLƏHDİRMƏ TESTLƏRİ 1. “Otur, oğul, hara gedirsən deyə əmisi ona təpindi” cümləsi hansı sxemə uyğundur? ( durğu işarələri buraxılmışdır). A) M: “ V?” B) “V!”-m C) “V?”-m D) “V”-m E) M: “V?”-m 2. Cumlənin sxemini müəyyənləşdirin(durğu işarələri buraxılmışdir). “ Ana yavaşca pıçıldadı İndi biz kimə pənah aparaq” A) M: “V” B) “V?”-m C) M: “V?” D) M: “V!” E) “V?”-m 3. “ Həzin bir səslə Oğul, bir zamanlar bu evdən çal-çağlr əskik olmazdı, indi isə xaraba dəyirmana bənzəyir deyə dərindən köks ötürdü” cümləsi hansı sxemə uyğundur.(durğu işarələri buraxılmışdır). A) M: “V”-m B) “V!”-m C) M: “V!” D) M: “V?”- m E) M: “V!”-m 4. “Bir azdan çaya çatırıq”,- deyə bacısina təskinlik verdi” cümləsinin sxemini göstərin. A) “V!”-m B) “V”,-m C) M: “V” D) M: “V!” E) “V?”-m 5. “Kişi arvadina çımxırıb Daha bu ağ oldu dedi sən ona tərəfkeşlik etmə” durğu işarələri buraxılmiş cumlə hansı sxemə uyğun gəlir? A) M: “V”,-m B) M: “V,-m,-v” C) “V.-m,-v” D) M; “V” E) “V”,-m



 313 



6. Durğu işarələri buraxılmış “Maşına minəndə qarı kədərli bir səsə Məni nahaq yerə isti ocağimdan ayırırsınız dedi” cumləsinin cxemini müəyyənləşdirin. A) M: “V!” B) “V”,-m C) “V,-m,-v” D) M: “V!”,-m E) M: “V”.-m 7. “ Həcən: “ Sabah sənin yolunu gözləyəcəyəm”,-deyə sifariş göndərmişdi” cümləsi hansı sxemə uyğundur? A) M:”V” B)”V”,-m C)M: “V”,-m D) M: “V!” E) “V,-m,-v” 8. “ Dünya qəribə dünyadlr,-dedi,-dünənki dost bu gün sınə düşmən olur” cümləsinin sxemini müəyyənləşdirin. A) M: “V” B) “V”,-m C)M: “V”,-m D) M: “V!” E) “V,-m,-v” 9. “Qulam kişi: “Toya getməyəcəksən?”,-deyə oğlundan soruşdu” cumləsi hansı sxemə uyğundur? A) M: “V” B) M: “V?”-m C) “V,-m,-v” D) “V”,-m E) M: “V!” 10. Vastəsiz nitqdə müəllifin sözləri daha çox felin hansı leksik məna növü ilə bitir? A) hərəkət felləri B) iş felləri C) nitq felləri D) təfəkkür felləri E) hal-vəziyyət felləri



СИНТАКТИК ТЯЩЛИЛ Синтактик тящлил ъцмля цзвляриня эюря апарылан тящлилдир. Ъцмля цзвляриня эюря тящлил заманы (мцбтяда, хябяр, тамамлыг, тяйин, зярфлик) ашаьыдакылара ямял етмяк ваъибдир. (Яэяр тящлили тяляб олунан ъцмля мцряккяб ъцмлядирся, ону тяркиб щиссяляриня айырмаг, тяряфлярин щяр бирини айры-айрылагда эюстярилян гайдалара уйьун олараг тящлил етмяк лазымдыр). Ъцмля там шякилдя охунуб хябярин суалы верилмялидир. Яэяр хябярин ихтийары суалына (кимдир? нядир? щарададыр? неъядир? кимям? няйям? ня етди? ня едир? вя с.) ъаваб олан сюз ъцмлянин тяркибиндя оларса, щямин сюз верилян суалын тяляби иля юзц мейдана чыхаъагдыр, ону ахтармаьа лцзум йохдур. Мясялян: Топлашанлар ъаван мярузячини щявясля динляйирдиляр. Йухарыда гейд олунана уйьун олараг хябяря верилян суал беля олаъаг: Ня едирдиляр? Ъаваб  314 



ися беля олаъаг: Динляйирдиляр. (Яэяр ъцмлянин тяркибиндя хябярин суалларына ъаваб верян сюз йохдурса, демяли ъцмлядя хябяр ишлянмямишдир). Тапылмыш хябяр охунараг, мцбтяданын суалы (ким? ня? щара?) верилмялидир. Ъцмлядя мцбтяда варса, верилян суал ясасында юзцнц асанлыгла эюстяряъякдир. Динляйирдиляр (ким?) – топлашанлар. – Тапылмыш баш цзвляри охуйуб ъцмлянин характериня, ъцмля цзвляринин сырасына вя ифадя олунан фикрин тялябиня уйьун икинъи дяряъяли цзвлярин суаллары верилмялидир. Щяр суал юзцня уйьун ъавабы асанлыгла тапаъагдыр. Мяс: Топлашанлар динляйирдиляр (кими) – мярузячини. Топлашанлар мярузячини динляйирдиляр (щансы? мярузячини?) – ъаван мярузячини. Топлашанлар ъаван мярузячини динляйирдиляр (неъя динляйирдиляр) – щявясля. ), Синтактик тящлил заманы хябярин алтындан ики дцз хятт ( ), тамамлыьын алтындан гымцбтяданын алтындан бир дцз хятт( рыг хятт ( ), тяйинин алтындан дальалы хятт ( ), зярфлийин ал) чякилдийиндян йухарыдакы тындан бир дальалы вя бир дцз хятт ( нцмуняни шярти ишарялярля тящлил едяк: Динляйиъиляр ъаван мярузячини щявясля динляйирдиляр. Щямъинс цзвлц ъцмлялярдя ейни цзвя баьлы олуб ейни суала ъаваб олмасына бахмайараг, щямъинс цзвлярин алтындан айры-айры хяттляр чякилмялидир. Мясялян: Рза Гящрямани Фиридуну вя Сцдабяни Тябризя йола салды. Садя ъцмлянин тяркибиндя ишлянян икинъи дяряъяли цзвляр щямъинс олдуьу кими, щямъинс олмайа да биляр. Бу заман ъцмля цзвц йериндя ишлянян щяр бир сюзцн алтындан она мцвафиг олан шярти ишарялярля хятляр чякилмялидир. Мяс: Щцсейн баъысына гырмызы гялям алмышды. Синтактик тящлил заманы бязян суал беля дя гойула биляр: Верилмиш ъцмлядя нечя ъцмля цзвц вардыр? Бу заман верилмиш нцмунядя щямъинс мцбтяда вя хябярляр, йахуд щямъинс олмайан вя олан икинъи дяряъяли цзвляр дя ола биляр. Суалын гойулушу ъцмлядя нечя цзвля баьлы олдуьундан, ъцмля цзвляри йериндя ишлянян сюзлярин сайы йох, ъцмля цзвляринин сайы нязяря алынмалыдыр. Мяс: Сящярдян йаьан эцълц йаьыш эцнортайа йахын бирдян-биря kəsildi. Эюрцндцйц кими бу ъцмлядя бир мцбтяда, бир хябяр, ики тяйин вя ики зярфлик ишлянмишдир. Суалын гойулушуна эюря ися ъцмлядя дюрд ъцмля цзвц (мцбтяда, хябяр, тяйин вя зярфлик) ишлянмишдир.



Бязян суал беля дя гойула биляр: Нцмунядя ъцмля цзвц йериндя ишлянян нечя сюз вардыр? Мяс: Гызым, мян шцбщясиз, йайда сяни района эюндяряъяйям. Верилян нцмунядя гызым вя шцбщясиз сюзляри грамматик ъящятдян ъцмля цзвляри иля баьлы олмайан сюзляр олдуьундан (хитаб, ара сюз), беш сюзцн (мян, йайда, сяни, района, эюндяряъяйям) ъцмля цзвц йериндя ишлянмясини эюстярмялийик. Бязян дя суал беля гойула биляр: Верилмиш нцмунядя ъцмля цзвляри иля баьлы олмайан нечя сюз вардыр. Мяс: Горхмаз, эюрцнцр, дедикдярими унутмусан. Эюрцндцйц кими, бу нцмунядя ъцмля цзвляри иля баьлы олмайан ики сюз – Горхмаз, эюрцнцр (хитаб, ара сюз) ишлянмишдир. Синтактик тящлил ъцмля цзвляринин ифадя васитяляриня эюря дя апарыла биляр. Бу заман ъцмляни шярти ишарялярля тящлил етмякля йанашы, щансы цзвцн ня иля ифадя олунмасыны да эюстярмяк лазымдыр. Мяс: Няшриййаtıн директору йени китаблары щявясля бизя эюстярди. Ъцмлянин мцбтядасы (няшриййатын директору) цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмяси, хябяри (эюстярди) садя, тясирсиз, тясдиг, мялум нювдя, тясрифлянян, хябяр формасынын шцщуди кечмиш заманында олан фелля, тяйини (йени) ади дяряъядя олан садя сифятля ифадя олунмушдур. Ъцмлядяки васитясиз тамамлыг (китаблары) тясирлик щалда олан садя исимля, васитяли тамамлыг (бизя) йюнлцк щалда олан шяхс явязлийи иля, тярзи-щярякят зярфлийи ися (щявясля) исимдян дцзялян зярфля ифадя олунмушдур. Гейд олунанлара уйьун олараг бир нечя ъцмлянин тящлилиня диггят едяк: 1) Мян дя, сян дя, Ариф дя сабащ мяктябдя тямирчиляря кюмяк етмялийик. 2) Мян байрам эцнц Сялимя бу китабы баьышладым. 3) Сянядляря диггятля бахылды. 4) Бунлар, ялбяття мцвяггяти чятинликлярдир. 5) Бирдян отаьын гапысы ачылды вя Сямяндяр тялашла ичяри эирди. 6) Фярщады гызылла, сюзля мяьлуб едя билмяйян Хосров ону мящв етмяйи гярара алды. 7) Фцзулинин зянэин ядяби ирси халгымызын мяняви сярвятидир. 8) Чох аьры-аъылар эюрмцш гоъа щамыйа хейирхащлыгла йанашырды. 9) Бу вахт Кярямову щай-щарайла ичяри эятирдиляр. 10) Щясян бяй Мяликов тез-тез Няъяфин ишляриндян хябяр тутурду.



 315 



 316 



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. “Nizamimim ən işıqlı ideyaları məhz bu poemada əksini tapmışdır” cümləsi hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 2. “İlan sürünə-sürünə kola soxuldu” cümləsinin sxemini göstərin. B) A) C) D) E) 3. “Savalanın zirvəsinə qalxmaq qocaman dağçının son arzusu idi” cümləsinə uyğun gələn sxemi seçin. B) A) C) D) E) 4. Cümlə hansı sxemə uyğundur: “Məclis əhli gənc xanəndənin səsinə valeh olmuşdu”. A) B) D) C) E) 5. Cümlənin sxemini tapın: “Nənə, mən də böyüyəndə, ehtimal ki, hakim olacağam”. A) B) D) C) E) 6. “Məmmədxan ayağını sürüyə - sürüyə toyxanaya yaxınlaşdı” cümləsinin sxemi hansıdır? A) B) C) D) E)  317 



7. “Bu adam biz gələnə qədər çölə buraxılmasın” cümləsi hansı sxemə uyğundur? B) A) C) D) E) 8. “Doğrusu, biz onun dünənki hərəkətindən bərk narahat olmuşuq” cümləsinin sxemini müəyyənləşdirin. B) A) C) D) E) 9. “Gözümün işığı, səhər rayondan sənə təzə kitab alacağam” cümləsinin sxemini göstərin. A) B) D) C) E) 10. Cümlənin sxemi hansıdır: “Bu vaxt müttəhimi dümsükləyə dümsükləyə içəri ötürdülər”. B) A) D) C) E)



МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯ 1. Ики вя йа даща артыг ъцмлянин бирляшмясиндян ибарят олан ъцмляляря мцряккяб ъцмля дейилир. Садя ъцмлянин бир, мцряккяб ъцмлянин ися ики вя даща чох грамматик ясасы олур. Bu isə mürəkkəb cümləni təşkil edən hər bir sadə cümlənin öz mübtədası və xəbəri olmasına işarədir. Мяс: Эюй эурулдады, шимшяк чахды, йаьыш йаьмаьа башлады. Sahib atı yəhərlədi, Murad kəllə otaqdan yapıncını gətirdi, lakin Səməd bəy onların canfəşanlığına əhəmiyyət vermədi və s.  318 



Мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляриндян бири вя йа щяр икиси тяктяркибли дя ола биляр. Беля щалларда щямин тяркиб щиссядя мцбтяда ахтармаьа ещтийаъ йохдур. Мяс: Шад хябяр вердиляр, ананын цряйи ачылды. Gün batdı və ancaq bundan sonra bizi hərbi hissəyə buraxdılar və s. Birinci ъцмлянин биринъи тяряфи (Шад хябяр вердиляр) гейримцяййян шяхсли ъцмля, икинъиси (Ананын цряйи ачылды) шяхссиз ъцмля шяклиндя гурулмушдур. Она эюря дя тяркиб щиссяляринин щеч биринин мцбтядасы йохдур. İkinci cumlənin birinci tərəfi (Gün batdı) şəxsli cümlə, ikinci tərəfi (ancaq bundan sonra bizi hərbi hissəyə buraxdılar) isə qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir və ikinci tərəfin mübtədası yoxdur. Мцряккяб ъцмляни ямяля эятирян садя ъцмляляр бир-бири иля синтактик ъящятдян ики ъцр баьланыр: табесизлик йолу иля вя табелилик йолу иля. Mürəkkəb cümləni təşkil erdən sadə cümlələrin ya hamısı bərabərhüquqlu olur, ya da tərkib hissələrindən biri qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri isə ondan asılı olur. Məs: Tahir qəzet oxuyur, qardaşı televizora baxır, anası isə onların axşam yeməyinə tədarük görürdü. Aydın idi ki, xəbəri eşidən Həsən dərhal kəndə gedəcək və s. Birinci cumləni formalaşdıran üç sadə cümlənin hər biri müstəqil, bərabərhüquqlu, ikinci cümlədə isə birinci tərəf (Aydın idi ki,) qrammatik cəhətdən müstəqil, yəni baş cümlə, ikinci tərəf isə (xəbəri eşidən Həsən dərhal kəndə gedəcək) ondan asılı, yəni budaq cümlədir. Mürəkkəb cümləni təşkil edən bu cür bağlılıq tabesiz bağlılıq və tabeli bağlılıq adlanır. Бу ъящятдян мцряккяб ъцмлялярин ики нювц вар: 1) Табесиз мцряккяб ъцмляляр (бу ъцмляляр табесизлик йолу иля йараныр). 2) Табели мцряккяб ъцмляляр (бу ъцмляляр табелилик йолу иля йараныр). Tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlənin bir sıra oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Oxşar cəhətlər aşağıdakılardır: hər ikisi iki və ya daha artıq sadə cümlənin birləşməsindən əmələ gəlir; hər ikisinin tərəfləri arasında zaman, qarşılaşdırma, səbəb və s. məna əlaqələri



olur; hər ikisinin tərkib hissələri bağlayıcı və intonasiyanln köməyi ilə əlaqələnir. Fərqli cəhətlər isə bunlardır: tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri bərabərhüquqlu, tabeli mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri isə biri digərindən asılı olur (baş və budaq cümlə); tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrinin hər biri fikrin ifadəsində eyni dərəcədə iştirak edirsə, tabeli mürəkkəb cümlədə isə tərkib hissələrindən biri o birisindəki fikri izah və ya aydınlaşdırmağa xidmət edir; tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri tabesizlik bağlayıcıları, tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə tabelilik bağlayıcıları ilə əlaqələnir və hətta bunların intonasiyasında da fərq olur.



 319 



 320 



2. ТАБЕСИЗ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Бярабярщцгуглу садя ъцмлялярин бирляшмясиндян ямяля эялян мцряккяб ъцмляйя табесиз мцряккяб ъцмля дейилир. Табесиз мцряккяб ъцмляни ямяля эятирян садя ъцмляляр бирбири иля мцхтялиф мяна ялагяляриля (заман, ардыъыллыг, сябяб-нятиъя, айдынлашдырма, гаршылашдырма, бюлцшдцрмя ялагяси) баьланыр. Бу ялагяляр щям табесизлик баьлайыъылары, щям дя интонасийа иля, баьлайыъысыз йараныр. Бу бахымдан табесиз мцряккяб ъцмляляр ики група айрылырлар: баьлайыъылы табесиз мцряккяб ъцмляляр вя баьлайыъысыз табесиз мцряккяб ъцмляляр. 3. БАЬЛАЙЫЪЫЛЫ ТАБЕСИЗ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссялярини ялагяляндирмяк цчцн ашаьыдакы баьлайыъылардан истифадя олунур: 1) Бирляшдирмя баьлайыъысы: вя; Мяс: Гапы ачылды вя Щясян ичяри эирди. İldırım çaxdı və şiddətli yağış yağmağa başladı. Müəllim otağa daxil oldu, uşaqlar səslərini kəsdilər və bundan sonra Sara çölə çıxmaq üçün müəllimdən icazə istədi v. s. 2) Гаршылашдырма баьлайыъылары: амма, анъаг, лакин вя с. Мяс: Эцн чыхды, анъаг йаьыш кясмяди. 3) Иштирак баьлайыъылары: щям, щям дя (ки), щятта, да, дя.Мяс: Щава бирдян-биря сойуду, щятта йаьыш да йаьды. 4) Инкар баьлайыъылары: ня, ня дя, ня дя ки; Мяс: Ня о буну диндирир, ня дя о буну данышдырыр.



5) Бюлцшдцрмя баьлайыъылары: йа, йа да, эащ, эащ да, истяр, истярся дя вя с; Мяс: Эащ эцн чыхыр, эащ булуд олур, эащ да хязри ясмяйя башлайыр. 6) Айдынлашдырма баьлайыъылары: йяни, мясялян вя с; Редаксийа фяалиййятдя иди, йяни гязет вахтында чыхырды. Гаршылашдырма, иштирак, инкар вя бюлцшдцрмя баьлайыъылары иля табесиз мцряккяб ъцмлянин тяряфляри бир-бириня баьланыбса, щямин баьлайыъылардан яввял верэцл гойулур. Айдынлашдырма баьлайыъысы олан йяни(дян) яввял чох вахт верэцл, бязян дя нюгтяли верэцл гойулур. 4) ТАБЕСИЗ МЦРЯККЯБ ЪЯМЛЯЛЯРДЯ МЯНА ЯЛАГЯЛЯРИ. Табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляри арасында мяна ялагяляри щям баьлайыъыларын иштиракы, щям дя интонасийа иля йараныр. Бунлар ашаьыдакылардыр: Заман ялагяси, ардыъыллыг ялагяси, сябяб-нятиъя ялагяси, айдынлашдырма ялагяси, гаршылашдырма ялагяси, бюлцшдцрмя ялагяси. 1) Заман ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Заман ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляриндя ейни заманда баш верян щадисяляр садаланыр. Мяс: 1) Сянями эюряр-эюрмяз бцтцн мяълис ону сейр етди вя щяр кяс бир-бириня пычылдашмаьа башлады. 2) Həm şəhərdə сакитликдир, həm də йоллар тящлцкясиздир. 3) Malqara kölgəyə çəkilərək gövşəyir, quşlar qanadlarını yığaraq budaqların üstündə mürgü vurur, itlər dillərini yarım qarış çıxararaq ləhləyirdilər. 4) Nə müğənni oxumağına ara verir, nə də Arif inadından əl çəkib oturmaq istəmirdi. 5) Qız yuxuda sayıqlayır, ata-anası da onun bu halına acıyaraq səssizcə ağlayırdılar və s. Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr sadalanma üsulu və quruluşundan göründüyü kimi, ikidən artıq da ola bilir. Bu cümlələrin tərkib hissələri sərbəst sadalandığından onların yerini dəyişmək olur və bu zaman məna dəyişmir. 2) Ардыъыллыг ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Ардыъыллыг ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щяссяляриндя мцяййян ардыъыллыгла баш верян щадисяляр садаланыр. Мяс: 1) Лампалар сюндц, кино верилиши башланды. 2) Дящлизин гапысы ачылды вя отаьа бир гыз дахил олду. 3) Heyvanlar kəsildi, qəssablar işlərini qurtardı, aşpazlar qibtə ediləcək bir cəldliklə yemək tədarükünə başladılar.  321 



4) Qapı açılandan bir qədər sonra Rüfət içəri keçdi, anası onu sınayıcı nəzərlərlə süzərək yenidən öz işi ilə məşğul olmağa başladı. 5) Toy qurtarandan sonra hamı dağıldı, toyxana boş qaldı və Əbdül qollarını sinəsinə çarpazlayaraq sabahki işlər barədə dərin düşüncələrə daldı və s. 3) Сябяб-нятиъя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Сябябнятиъя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярдя биринъи тяркиб щиссядяки иш сябяби, икинъи тяркиб щиссядяки иш онун нятиъясини билдирир. Мяс: 1) Бирдян мотор сусду, чархлар дайанды. 2) Эцняш батды вя эюйляр гаралды. 3) Şiddətli külək əsməyə başladı və ağacdakı kal meyvələr bir anın içində yerə tökülərək zay oldu. 4) Ay batdı, gecə zülmətə qərq oldu və uzaqdakı təpə büs-bütün görünməz oldu. 5) Bu xəbəri eşidən qızcığaz bərk sarsıldı və biz onu sakitləşdirə bilmədik və s. Гейд: Сябяб-нятиъя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярля ардыъыллыг ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр арасында бянзяйиш вар. Йадда сахламаг лазымдыр ки, сябяб-нятиъя ялагяли ъцмлялярдя бир кортябиилик олур, йяни биринъи ъцмлядяки сябябдян сонракы ъцмлядяки щадися баш верир. Ардыъыллыг ялагяли ъцмлялярдя ися ишин ардыъыл иърасы юз ифадясини тапыр. Мяс: 1) Арвад диксинди вя сцд касасы ялиндян йеря дцшдц (сябяб-нятиъя ялагяси); 2) Эцняш батды, лампалар йанды (ардыъыллыг ялагяси). 4) Айдынлашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Айдынлашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярдя тяркиб щиссяляриндян бири ümumilik bildirir, digəri о биринин ифадя етдийи фикри айдынлашдырыр. Айдынлашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляри яксярян интонасийа иля бир-бириня баьланыр. Бязи щалларда йяни айдынлашдырма баьлайыъысындан да истифадя олунур. Айдынлашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляри интонасийа иля баьландыгда щиссяляр арасында ики нюгтя вя йа нюгтяли верэцл, йяни баьлайыъысы иля баьландыгда верэцл гойулур. Мяс: 1) Ящмядин иши асан иди: идаряляря мяктуб дашыйырды. 2) Узун гыш ахшамы иди: кцляк дящшятли бир uğultu иля ясирди. 3) Сялим башыны тярпятди, йяни о, bu işə разы иди. 4) İndi Qüdrət ondan heç bir şey gizlədə bilməzdi: ananın gözlərini aldatmaq onun qəlbini  322 



aldatmaq qədər çətin idi. 5) Sahədə qızğın iş gedirdi; kimisi çalalara gübrə tökür, kimisi qələmə əkirdi. Гейд: Айдынлашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляринин тяркиб щиссяляри арасында о вахт нюгтяли верэцл ишаряси гойулур ки, ъцмлянин тяркиб щиссяляринин бириндя верэцл ишаряси олсун. Мяс: Ялям горугдакы щцндцр ярик аьаъына нязяр салды; будагларын чоху пучурламышды, тумуръугларын бурну аьарырды. 5) Гаршылашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Гаршылашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляриндяки иш вя йа щадисяляр бир-бири иля гаршылашдырылыр. Гаршылашдырма ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяляри интонасийа, гаршылашдырма баьлайыъылары (амма, анъаг, лакин) вя антоним сюзлярин кюмяйи иля ялагялянир. Мяс: 1) Мян чох çalışdım, о isə məni saya salmadı. 2) Аслан киши эетмяк истяди, анъаг Иса киши гоймады. 3) Щадисянин ня йердя олдуьуну Кярям баша дцшмцшдц, Илйас ися щеч ня анламырды.4) Чичяк вар, амма апармаг юз ялиндядир. 5) Uşaq hönkür-hönkür ağlayır, ancaq gəlin, elə bil, uşağın ağlamağını eşitmirdi və s. Гейд: Амма, анъаг, лакин баьлайыъылары иля йанашы, йери эялдикдя ися баьлайыъысындан да истифадя олунур. Мяс: Мян шофер олуб машын сцрцрям, сян ися бяднязярдян горхурсан. 6) Бюлцшдцрмя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмляляр. Бюлцшдцрмя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмлялярдя тяркиб щиссяляриндяки иш вя йа щадисяляр йа нювбя иля бир-бирини явяз едир, йахуд да ики вя йа даща артыг ишдян йалныз биринин мцмкцнлцйц ифадя олунур. Беля табесиз мцряккяб ъцмляляр бюлцшдцрмя баьлайыъыларынын кюмяйи иля йараныр. Мяс: 1) Эащ эцълц йаьыш йаьыр, эащ да кцляк ясирди. 2) Йа ушаглар кяндя эяляъяк, йа да мян онлары эюрмяк цчцн шящяря эедяъяйям. 3) Йа вятян торпаьы там азад олунаъаг, йа да биз щамымыз бу йолда гурбан эедяъяйик. 4) O gah təbil döyür, gah da fit çalırdı. 5) Bu yerlərdə gah taxıl əkilir, gah da bostan bitkiləri becərilirdi. Гейд: Амма, анъаг, лакин баьлайыъылары ишлянмиш табесиз мцряккяб ъцмлялярдя гаршылашдырма, вя, щям, щям дя, ня, ня дя, да, дя баьлайыъылары ишлянмиш ъцмлялярдя заман, ардыъыллыг вя сябябнятиъя ялагяси, йяни баьлайыъысы ишлянмиш ъцмлялярдя айдынлашдырма  323 



ялагяси, йа, йа да, эащ, эащ да баьлайыъылары ишлянмиш ъцмлялярдя ися бюлцшдцрмя ялагяси олур. 5. БАЬЛАЙЫЪЫСЫЗ ТАБЕСИЗ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Баьлайыъылы табесиз мцряккяб ъцмлялярдян фяргли олараг, баьлайыъысыз табесиз мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляри арасында мяна ялагяляри садя ъцмлялярин мязмунундан вя интонасийадан асылы олур. Мяс: 1) Сярин кцляк ясди, маьара бир сяринлик долду. 2) Ящмяд чыхыш етмяк истяди, Гулу имкан вермяди. Биринъи ъцмлядя сябяб-нятиъя, икинъи ъцмлядя гаршылашдырма ялагяси вар. Интонасийа иля гурулан табесиз мцряккяб ъцмлялярдя мцряккяб ъцмляни тяшкил едян садя ъцмляляр арасында верэцл гойулур. Мяс: Илдырым чахды, эюй эцрцлдады, йаьыш йаьмаьа башлады. Беля щалларда сонунъу тяркиб щиссяляр арасында вя баьлайъысы да ишляня биляр.



Tabesiz mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası 1. Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növü müəyyənləşdirilir. 2. Mürəkkəb cümlənin tərkib hisssələrini təşkil edən sadə cümlələr göstərilir və cümlənin bağlayıcılı, yaxud bağlayıcısız olduğu qeyd edilir. 3. Sadə cümlələrin bir – biri ilə hansı vasitələrlə (intonasiya və ya bağlayıcılarla) bağlandığı, tərkib hissələri arasında məna əlaqələri göstərilir və sonra hər bir tərkib hissə sadə cümlə kimi ayrıca təhlil edilir. Nümunə: Maşın dayandı, atam qapını açaraq aşağı düşdü və bacım bir quş cəldliyi ilə onun qabağına yüyürdü. – Nəqli, birləşdirmə bağlayıcılı, üç tərkib hissəsindən ibarət ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlədir. 1. Sadə, müəyyən şəxsli, müxtəsər “cümlə”: Maşın dayandı. 2. Sadə, müəyyən şəxsli, geniş “cümlə”: Atam qapını açaraq aşağı düşdü.  324 



3. Sadə, müəyyən şəxsli, geniş “cümlə”: Bacım bir quş cəldliyi ilə onun qabağına yüyürdü.



2. БУДАГ ЪЦМЛЯНИ БАШ ЪЦМЛЯЙЯ БАЬЛАЙАН ВАСИТЯЛЯР. Будаг ъцмляни баш ъцмляйя баьлайан бир сыра васитяляр вар. Бунлар ашаьыдакылардыр: 1) Будаг ъцмлялярин бир гисми баш ъцмляйя табелилик баьлайыъылары (ки, чцнки, она эюря ки, одур ки, яэяр, щярэащ, мадам ки вя с) иля баьланыр. Беля будаг ъцмляляр баш ъцмлядян, əsasən,əvvəl gəlir. Мяс: Xosrov dərk etdi ki, istədiyi alınmayacaq. Fikri bu idi ki, qışı kəhddə keçirsin. Hikmət arxayın idi, ona görə ki, qardaşını vaxtında yola sala bilmişdi. Qasım heç nə demədi, çünki Faiqdən nigarançılığı yox idi və s.



Zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə bəzən budaq cumlə əvvəldə də işlənə bilir. Məs: Polis hadisə yerinə o zaman çatdı ki, artıq iş işdən keçmişdi. Maşın yola düşmək istəyirdi ki, uşaqlar yetişdilər və s. 2) Будаг ъцмляляр баш ъцмляйя йалныз интонасийа иля баьлана билир. Belə cümlələrdə baş cümlə əvvəl, budaq cümlə isə axırda gılir. Bu hal, əsasən, canlı danışıq dilində, məişət üslubunda özünü biruzə verir. Мяс: Гара пящляван эюрдц, щяриф чох эцълцдür. Mən deyirəm, sən belə işlərə qoşulma və s. İntonasiya mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini bağlayan ən qədim vasitədir. Bu yolla bağlanan cümlələrə ki bağlayıcısını artırmaq da olar. Məs: Bilirəm, nə deyəcəklər- Bilirəm ki, hə deyəcəklər və s. 3) Будаг ъцмлялярин бир групу баш ъцмляйя ким, ня, неъя, ня ъцр, щансы, ня вахт, щачан, щара, ня гядяр, неъя вя с. явязликлярля – баьлайыъы сюзлярля баьланыр вя бу сюзляр чох вахт ки ядаты иля бирэя ишлянир. Мяс: Ким ки зящмятдян горхмур, онун чюряк сащиби олмасы мцмкцндцр. Няйи ки билмирсян, юйрянмяйя чалыш. Haçan çətinə düşsən, mənə müracət et. Necə ki demişdin, elə də elədim. Kim çox çalışır, o ali məktəbə qəbul olunacaq və . Баьлайыъы сюзляр баьлайыъылардан фяргли олараг ъцмля цзвц олур. Баьлайыъы сюзляр ясасында гурулан будаг ъцмля бир гайда олараг баш ъцмлядян яввял эялир. Dilimizdə bağlayıcı sözlərə yaxın olan əgər, hərgah, madam ki, indi ki, bir halda ki və s. bu kimi bir neçə bağlayıcı da vardır ki, bunların da əlaqə yaratdığı cümlələrdə əvvəl budaq cülə, sonra isə baş cümlə işlənir. Məs: Əgər sözümüzə baxsan, səni oxumağa göndərəcəyik. Bir halda ki, gedirsən, yubanma. Madam ki, işi sənə tapşırıblar, canla-başla yerinə yetir və s. Canlı danışıq dilində tərəflərin yeri dəyişə də bilər. Məs: Əgər sözümdən çıxsan, üzünə baxmaram- Üzünə baxmaram, əgər sözümdən çıxsan. 4) Бязян будаг ъцмля баш ъцмляйя –са, (-ся) шякилчиси вя – ми4 ядаты иля баьланыр. Беля будаг ъцмляляр дя баш ъцмлядян яввял эялир. Мяс: Эюйцн цзц ачылса, щава бир гядяр исиняр. Бир шей олдуму, юзцнц итирмя, мяня мялумат чатдыр.



 325 



 326 



ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР 1. Тяркибиндяки садя ъцмлялярдян бири грамматик ъящятдян диэяриня табе олан мцряккяб ъцмляйя табели мцряккяб ъцмля дейилир. Бу ъцр ъцмлялярдя табе едян щисся баш ъцмля, табе олан щисся будаг ъцмля адланыр. Баш ъцмлянин ишаряси: - квадрат ( ), будаг ъцмлянин ишаряси: - даиря (О) Табели мцряккяб ъцмлянин тяркиб щиссяси олан будаг ъцмляляр йа баш ъцмлянин бурахылмыш бир цзвц йериндя ишлянир, йахуд да бцтювлцкдя баш ъцмлянин цмуми мязмуну иля баьлы олур. Мяс: 1) Айдын иди ки, Həsən dərsə gəlməyəcək. 2) Həkim юз кяндимиздян олса, ora-bura qaçmaqdan biryolluq qutararıq və s. Мисаллардакы (Həsən dərsə gəlməyəcək) вя (Həkim юз кяндимиздян олса) будаг ъцмляляр, (Aйдын иди ки) вя (Ora-bura qaçmaqdan biryolluq qutararıq) баш ъцмлялярдир. Биринъи мисалдакы будаг ъцмля баш ъцмлянин мцбтядасы йериндя ишлянмиш, икинъи мисалдакы будаг ъцмля ися баш ъцмлянин цмуми мязмуну иля баьлы олуб, баш ъцмлядяки ишин шяртини билдирир.



Табели мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляри бир-бириндян верэцлля айрылыр. Budaq cümlə baş cümləyə ki, ona görə ki, ona görə də, indi ki, bir halda ki, madam ki bağlayıcıları ilə bağlandıqda “ki”dən sonra, o biri bağlayıcılardan isə əvvəl vergül qoyulur. Гейд: Баьлайыъылы сюздя «ки» ядатындан сонра верэцл гойулмаз; Мяс: Щарaда ки иш чохдур, мян орaда ишлямяк истяйирям. 3. БАШ ЪЦМЛЯДЯ ЯВЯЗЛИКЛЯРИН РОЛУ. Баьлайыъылы табели мцряккяб ъцмлялярин баш ъцмлясиндя чох заман будаг ъцмля васитясиля мцяййянляшян, айдынлашдырылан бу, о, буна, она, бунда, онда, еля, беля (мцхтялиф формаларда), о гядяр вя с. сюзляр – ишаря явязликляри ишлянир. Беля сюзляр щям мцяййян бир будаг ъцмлянин ишлянмясиня шяраит йарадыр, щям дя будаг ъцмлянин нювцня яввялъядян ишаря едир. Мяс: 1) Бу да айдындыр ки, (ня?) Щясян дярся эялмяйяъяк. 2) Мян дя ону дейирям ки, (няйи?) йашым ютцр, гоъалырам. 3) Дедийим одур ки, (нядир?) ишя эеъикмяйим. 4) Ушаг еля севинди ки, (неъя?) еля бил дцнйаны она баьышладылар. 5) Короьлу онда айылды ки, (ня заман?) иш ишдян кечмишди. Мисаллардан эюрцндцйц кими баш ъцмлялярин биринъисиндя явязлик мцбтяда (бу), икинъисиндя тамамлыг (ону), цчцнъцсцндя хябяр (одур), дюрдцнъцсцндя тярзи-щярякят зярфлийи (еля), бешинъисиндя ися заман зярфлийи (онда) йериндя ишлянмишдир. Бу ъцр сюзляр, йяни ишаря явязликляри баш ъцмлядя щансы цзв йериндя ишлянирся, будаг ъцмля дя онун ады иля адланыр. Беля ки, йухарыдакы ъцмлялярдян биринъиси мцбтяда, икинъиси тамамлыг, цчцнъцсц хябяр, дюрдцнъцсц тярзи-щярякят, бешинъиси ися заман будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмлялярдир. Бу хцсусиййятиня эюря баш ъцмлядя ишлянян беля явязликляря явязлик-гялибляр дя дейилир. Гейд: Бязян баш ъцмлядя бу ъцр сюзляр ишлянмяйя биляр, лакин онлары бярпа вя тясяввцр етмяк мцмкцндцр. Мяс: Демяк истяйирям ки, (няйи?) эетмяйиня разы дейилям; Ону демяк истяйирям ки, (няйи?) эетмяйиня разы дейилям və s. Будаг ъцмля баш ъцмляйя баьлайыъы сюзля баьландыгда баш ъцмлядя мцхтялиф ъцмля цзвц вязифяляриндя явязлик-сюзляр ишлянир.  327 



Беля сюзляря гаршылыг сюз дейилир. Беля сюзляр баш ъцмлядя щансы цзв йериндя ишлянибся, будаг ъцмля щямин цзвцн ады иля баьлыдыр. Явязлик-сюзляр бир гайда олараг баш ъцмлянин бир цзвц олур. Мяс: Неъя истяйирсян, еля дя йаз. Кими мяслящят билирсян, ону да эюндяряк və s. Cümlədə qarşılıq bildirən söz olmadıqda onu bərpa etmək mümkündür. Məs: Kimi istəyirsən, göndər- Kimi istəyirsən, onu da göndər. Aydın idi ki, sabah qar yağacaq- Bu da aydın idi ki, cabah qar yağacaq və s. 4. БУДАГ ЪЦМЛЯЛЯРИН НЮВЛЯРИ. Табели мцряккяб ъцмляляр будаг ъцмляляриня эюря фярглянир вя будаг ъцмляляр дя ъцмля цзвляриня уйьун эялир. Ъцмля цзвляриня уйьун олараг, будаг ъцмляляр башлыъа олараг ашаьыдакы нювляря айрылыр: I мцбтяда будаг ъцмляси; II хябяр будаг ъцмляси; III тамамлыг будаг ъцмляси; IV тяйин будаг ъцмляси; V зярфлик будаг ъцмляси; 1) тярзи-щярякят будаг ъцмляси; 2) йер будаг ъцмляси; 3) заман будаг ъцмляси; 4) кямиййят будаг ъцмляси; 5) сябяб будаг ъцмляси; 6) мягсяд будаг ъцмляси; 7) гаршылашдырма будаг ъцмляси; 8) шярт будаг ъцмляси. 5. МЦБТЯДА БУДАГ ЪЦМЛЯЛИ ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Мцбтяда будаг ъцмляси йа баш ъцмлянин мцбтядасы явязиня ишлянир, йахуд да баш ъцмлядя ишаря явязлийи иля ифадя олунан мцбтяданы изащ едир. Мяс: 1) Цряйиндян кечир ки, (ня?) бабасы Солмазын ялиндян тутсун. 2) Бу да айдындыр ки, (ня?) о йерлярдя даь чичякляри чох ятирли олур və s. Щяр ики мисалда будаг ъцмля баш ъцмлядян сонра эяляряк она «ки» баьлайыъысы иля баьланмышдыр. Биринъи ъцмлянин баш ъцмля синдя мцбтяда йохдур вя мцбтяданын баш ъцмлядян доьан суалына будаг ъцмля ъаваб верир. Икинъи мисалын баш ъцмлясиндя мцб 328 



тяда «бу» ишаря явязлийи иля ифадя олунмуш, будаг ъцмля ися щямин сюзц ачмаьа вя айдынлашдырмаьа хидмят едир. Мцбтяда будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмлялярдя баш ъцмля, ясасян, будаг ъцмлядян яввял эялир. Бязян еля щаллар олур ки, мцбтяда будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эялир вя она баьлайыъы сюзля баьланыр. Бу заман баш ъцмлядя мцбтяда вязифясиндя гаршылыг билдирян сюз олур вя йа тясяввцр едилир. Мяс: 1) Кимдян сорушурам, гой о ъаваб версин. 2) Ким ки интизамлыдыр, дюйцшц дя о удур. 3) Ким эянълийини зящмятсиз кечирся, эяляъякдя пешман олаъаг və s. Гейд: Тяркибиндя явязлик-гялиб ишлянмиш мцбтяда будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр садяляшдириляркян явязлик-гялиб атылыр, будаг ъцмля тяркиб шяклиндя онун йериня гойулур. Мяс: Мяктубда о да йазылмышды ки, (ня?) Чинэизи хариъя эюндярмяк истяйирляр. Садяляшдириляркян ъцмля беля олаъагдыр: Чинэизи хариъя эюндярмяк истядикляри дя (ня?) мяктубда йазылмышды. 6. ХЯБЯР БУДАГ ЪЦМЛЯЛИ ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Хябяр будаг ъцмляси баш ъцмлянин ишаря явязликляри иля ифадя олунмуш хябярини изащ едиб айдынлашдырыр. Баш ъцмлянин хябяри адятян одур, о иди, бу иди, елядир, белядир, орададыр, бурададыр, онун цчцндцр, бунун цчцндцр вя с. сюзлярля ифадя олунур вя будаг ъцмля онларын изащына хидмят едир. Мяс: 1) Мягсядим будур ки, (нядир?) йайда района эедям. 2) Вязиййят елядир ки, (неъядир?) эялишинизля щяр шейи йериня гойа билярсиниз. İki sözündən biri bu idi ki, (nə idi?) Firəngizi dərsə qoymayacaq və s. Хябяр будаг ъцмляси бязян баш ъцмлядян яввял эялир вя баш ъцмляйя баьлайыъы сюзля баьланыр. Бу заман баш ъцмлядя гаршылыг билдирян сюз хябяр вязифясиндя ишлянир. Мяс: 1) Щяр ким тез эялся, бу йер онундур. 2) Яввялляр неъя идися, инди дя елядир. 3) Kim suallara düzgün cavab versə, mükafatın sahibi odur və s. Гейд: Явязлик-гялиб ишлянмиш хябяр будаг ъцмлялярини садяляшдиряркян баш ъцмлядяки явязлик-гялиб ихтисар олунур вя будаг ъцмля тяркиб шяклиндя онун йерини тутур. Мяс: Мягсядим одур ки, йайда района эедим – Мягсядим йайда района эетмякдир və s.



тамамлыьы явязиндя ишлянир, йа да баш ъцмлядя ишаря явязликляри иля ифадя олунан тамамлыьы ифадя едир. Мяс: 1) Щисс едирям ки, (няйи?) сиз ямялиниздян пешмансыныз. 2) Ону да билирям ки, (няйи?) галиб эялмяйимиз чятин олаъаг. 3) Oğul ona deyərəm ki, (kimə?) verdiyi sözə əməl etsin. Тамамлыг будаг ъцмляси даща чох баш ъцмлянин фели хябяриня аид олур. Лакин бязян исми хябяря дя аид ола биляр. Мяс: Arxay nam ки, (няйя?) щяр шей йахшы олаъаг. Əminəm ki,(nəyə?) qızlarımız birinci oyunda qalib gələcək və s. Тамамлыг будаг ъцмляси баш ъцмляйя «ки» баьлайыъысы олмадан интонасийа иля дя гошула, баьлана билир. Мяс: Мян билирям, (няйи?) сян ня демяк истяйирсян. Düşünürəm, (nəyi?) Əli bütün suallara cavab verəcək və s. Бязян тамамлыг будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эялир вя она баьлайыъы сюзля баьланыр вя баш ъцмлядя тамамлыг вязифясиндя гаршылыг билдирян сюз ишлянир вя йа тясяввцр олунур. Мяс: 1) Ким ки yaxşı oynayırdı, ону da(кими?) алгышлайырдылар. 2) Сяндян ня сорушсалар, (она) (nəyə?) ъаваб вер. 3) Məndən nə istədilərsə, onu da (nəyi?) verdim və s. Гейд: Тамамлыглар кими, тамамлыг будаг ъцмляляри дя васитясиз вя васитяли олурлар. Исмин тясирлик щалынын (кими? няйи? ня?) суалларына ъаваб вериб тясирли феллярля ялагядя олан тамамлыг будаг ъцмляляри тясирли, галан тамамлыг будаг ъцмляляри ися тясирсиз тамамлыг будаг ъцмляляри щесаб олунур. Məs: Onu deyirəm ki, (nəyi?) sən daha bizə lazım deyilsən. Kimə istəyirsən, (kimə?) ona da məktub yaz və s.



7. ТАМАМЛЫГ БУДАГ ЪЦМЛЯЛИ ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Тамамлыг будаг ъцмляси йа баш ъцмлянин



8. ТЯЙИН БУДАГ ЪЦМЛЯЛИ ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Тяйин будаг ъцмляси баш ъцмлянин исимля (вя йа исимляшмиш сюзлярля) ифадя олунмуш щяр щансы бир цзвцнц тяйин едир вя неъя? ня ъцр? щансы? суалларындан бириня ъаваб верир. Мяс: 1) Cəmiyyətə elə siyasətçi lazımdır ki, əməli ilə əqidəsi bir olsun. 2)Мян инсан о адама дейирям ки, юмрц фыртыналар ичярисиндя кечсин. 3) О шеiри охуйурам ки, щеч йердя ъап олунмайыб. 4) О еля шаирдир ки, ады дцнйа дурдугъа йашайаъагдыр və s. Мисалларын щamısında будаг ъцмля баш ъцмлядян сонра эяляряк она «ки» баьлайыъысы иля баьланмышдыр. Биринъи ъцмлядя будаг ъцмля баш ъцмлянин мцбтядасыны (siyasətçi), икинъи və



 329 



 330 



üçüncü мисалда тамамлыьыны (adama, шеiри), dördüncü мисалда ися хябярини (шаирдир) изащ едир. Баш ъцмлядя ишаря явязлийи (тяйинин гялиби) ишлянмяйя дя биляр, лакин ону тясяввцр вя бярпа етмяк мцмкцндцр. Мяс: Нюгсан вар ки, йцзлярля адама зийан вурур. (Еля нюгсан вар ки, йцзлярля адама зийан вурур). Adam var ki, dindirməsən yaxşıdır (Elə adam var ki, dindirməsən yaxşıdır). Тяйин будаг ъцмляси баш ъцмляйя баьлайыъы олмадан, интонасийа иля дя баьлана биляр. Мяс: Tələbə вар, щеч няйi bilmir və bilmək də иstəmir. Bu elə kitabdır, sənə həmişə lazım olacaq və s. 9. ЗЯРФЛИК БУДАГ ЪЦМЛЯЛИ ТАБЕЛИ МЦРЯККЯБ ЪЦМЛЯЛЯР. Зярфлик будаг ъцмлясинин нювляри ашаьыдакылардыр: 1) тярзи-щярякят будаг ъцмляси; 2) заман будаг ъцмляси; 3) йер будаг ъцмляси; 4) кямиййят будаг ъцмляси; 5) сябяб будаг ъцмляси; 6) мягсяд будаг ъцмляси; 7) шярт будаг ъцмляси; 8) гаршылашдырма будаг ъцмляси. 1) Тярзи-щярякят будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Тярзи-щярякят будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин ня ъцр иъра олундуьуну билдирир. Бу ъцр ъцмляляр баш ъцмлянин фели хябяриня аид олур, баш ъцмлядя ишлянмиш еля, беля ишаря явязликляринин мянасыны изащ едир вя неъя? ня ъцр? суалларына ъаваб олур. Мяс: Еля данышырсан ки, ешидянляр сяни гынайар. Daş rəncərəyə elə dəidi ki, şüşələr çilik-çilik oldu. Bəzən belə olur ki, verdiyin sözü yerinə yetirə bilmirsən və s. Бязян тярзи-щярякят будаг ъцмлясинин яввялиндя еля бил, эуйа, санки, дейясян сюзляри ишлянир вя будаг ъцмлянин бу нювц мцгайися мязмунуна малик олур. Мяс: Кцляк гары еля совурурду ки, еля бил ( еля бил ки) алям бир-бириня гарышаъагды. Uşaq elə bağırırdı ki, sanki ətini şişə çəkirdilər. Elə sakit oturmuşdu ki, guya deyilənlərin heç birinin ona aidiyyəti yoxdur. Yağış elə yağırdı ki, deyəsən bu minvalla hər yeri sel-su basacaqdı və s. Бязян баш ъцмля исми хябярля ялагялянир вя дяряъя чаларына малик олур. Мяс: Эеъя еля айдын иди ки, (ня дяряъядя?) фанарлары йандырмаьа ещтийаъ олмады. Elə tənbəldir ki, (nə dərəcədə?) bir saatlıq işi bir günə görməyə qarın ağrıdır və s.  331 



Тярзи-щярякят будаг ъцмляси бязян баш ъцмлядян яввял эялир вя она неъя, ня ъцр, неъя ки, щяр неъя баьлайыъы сюзлярля баьланыр. Баш ъцмлядя ися гаршылыг билдирян еля, еляъя дя, о ъцр сюзляриндян бири ишлянир. Мяс: Ня ъцр истяйирсян, о ъцр дя едярик. Hecə hörmət etsən, elə də əvəzini qaytaracaqlar. Hər necə düşünürdün, eləcə də hərəkət et. Necə ki demişdin, elə də etdik və s. 2) Заман будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Заман будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин və ya əlamətin заманыны билдирир, ня заман? ня вахт? щачан? суалларындан бириня ъаваб олур. Заман будаг ъцмляси щям баш ъцмлядян сонра, щям дя яввял ишляня билир. Заман будаг ъцмляси баш ъцмлядян сонра эяляндя она ки баьлайыъысы иля баьланыр, bаш ъцмлядя о вахт, о заман, онда ки сюзляри ишлянир вя щямин сюзляр будаг ъцмляси васитясиля изащ олунур. Мяс: Биз о заман хошбяхт олаъаьыг ки, вятян торпаглары там азад олунсун. Mərdanzadə məsələdən o vaxt hali oldu ki, artıq işçilər çıxıb getmiş, zavodda yel vurub yengələr oynayırdı. Onda ki Qulam gəldi, çadır sökülmüş, məclis dağılmışdı və s. Заман будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эяляндя баш ъцмляйя о заман ки, о эцн ки, о вахт ки, ня заман ки, щачан ки, еля ки вя с. баьлайыъы сюзлярля баьланыр вя баш ъцмлядя онда гаршылыг сюзц ишлянир (бязян ишлянмяйя дя биляр). Мяс: О заман ки Пцстя ханым евя чатды (ня заман?), онда артыг иш-ишдян кечмишди. Elə ki işə başladıq, lazimsız hesab etdiyin taxtaların hamısı bızə gərək olacaq. Haçan ki işi çətinə düşür, onda yadına düşürük. O gün ki Səməd bəy kəndə gəlmişdi, onda Kərbəlayi Xanəli kənddə yox idi, bazarlıq etmək üçün Lənkərana getmişdi və s. Бязян заман будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эяляряк она ки баьлайыъысы иля дя баьлана биляр. Мяс: Тязяъя йерини ращатламышды ки, сяс ешитди. Qəsəbəyə yenicə çatmışdıq ki, göy guruldamağa, şimşək çaxmağa və şiddətli yağış yağmağa başladı və s. 3) Йер будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Йер будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин иъра олундуьу йери билдирир вя щарайа? щарада? щарадан? суалларындан бириня ъаваб олур.  332 



Йер будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эялир, баш ъцмляйя бязян щарайа (щарайа ки), щарада (щарада ки), щарадан (щарадан ки), бязян дя о йеря ки, о йердя ки, о йердян ки, бир йеря ки, бир йердян ки вя с. баьлайыъы сюзлярля баьланыр. Баш ъцмлядя ися бунлара мцвафиг олараг, исмин цч щалында – йюнлцк, йерлик, чыхышлыг щалларында гаршылыг билдирян орайа, орада, орадан сюзляри ишлянир (бязян бу сюзляр ишлянмяйя дя биляр, лакин онлары бярпа етмяк мцмкцндцр) вя будаг ъцмля васитясиля изащ олунур. Мяс: Щарада ки, ямяйиня дцзэцн гиймят вермирляр, мян орада ишлямяк истямирям. Бир йеря ки чаьрылдын, орада олмаьын мяслящятдир. Haradan ki qonaq gözləyirdik, oradan qonaqların gəlməyəcəkləri barədə teleqram aldıq. O yerdə ki sözümüz eşidilməyəcək, oraya getməyə lüzum yoxdur və s. Bəzən haraya, harada, haradan bağlayıcı sözləri hara, harda, hardan şəklində, oraya, orada, oradan qarşılıq sözləri ora, orda, ordan şəklində tələffüz edilə və yazila bilər. Məs: Haraya istəyirsə, oraya getsin- Hara istəyirsə,ora getsin və s. 4) Кямиййят будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Кямиййят будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин вя йа яламятин мигдарыны билдирир вя ня гядяр? суалына ъаваб олур. Кямиййят будаг ъцмляси də yer budaq cümləsi kimi баш ъцмлядян яввял ишлянир вя баш ъцмляйя ня гядяр, щяр ня гядяр, ня гядяр ки баьлайыъы сюзляри иля баьланыр. Баш ъцмлядя ися уйьун олараг гаршылыг билдирян о гядяр, о гядяр ки, о гядяр дя, бир о гядяр, бир еля сюзляри ишлянир вя будаг ъцмля васитясиля изащ едилир. Мяс: Сян ня гядяр демишдин, мян дя бир о гядяр алдым. Ня гядяр чох охусан, о гядяр чох билярсян. Hər nə qədər çox bilirsən, bir o qədər də təvazökar ol. Keçən il nə qədər ki taxılımız var idi, bu il bir elə də ondan artiqdır. Toya gələndə nə qədər tez gəlmişdilərsə, toydan bir o qədər də tez getdilər və s. Бязян баш ъцмлядяки гаршылыг билдирян о гядяр сюзц бурахылыр, лакин тясяввцр едилир. Məs: Ня гядяр сябирли олсан, хейир тапарсан. Nə qədər çox çalışsa, çox qazanar və s. 5) Сябяб будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Сябяб будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин вя йа яламятин сябябини билдирир вя нийя? ня цчцн? ня сябябя? няйя эюря? суалларындан бириня ъаваб олур.



Сябяб будаг ъцмляси баш ъцмлядян сонра эялир вя она ки, чцнки, она эюря ки, ондан ютрц ки баьлайыъылары иля баьланыр. Мяс: Бу щадися мяни чох севиндирди, чцнки Сющбят юз сящвини баша дцшмцшдц. Ъаваншир чох севинирди, она эюря ки о, икинъи синфи дя яла гиймятлярля баша вурмагда иди və s. Səbəb budaq cümləısi baş cümlədəki feli xəbərə aid olduqda hərəkətin, ismi xəbərə aid olduqda əlamətin səbəbini bildirir. Məs: Məktubu vaxtında yola sala bilmədim, ondan ötrü ki, poçt bağlı idi. Günahın böyüyü atandadır, çünki o, vaxtında sənə düzgün yol göstərməyib və s. Yuxarıdakı cümlələrin birincisində hərəkətin, ikincisində isə əlamətin səbəbi bildirilir. Bəzən baş cumlədə ona göpə, ondan ötrü, o səbəbə qəlib sözləri işlənir və bu halda budaq cümlə baş cümləyə ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: Dərsdən ona görə qaçdım ki, tapşırığı yerinə yetirməmişdim. Ondan ötrü görüşə getdim ki, onun hansı vəziyyətdə olduğunu gözlərimlə görüm. O səbəbə gətirmədim ki, hələ hazır deyildi və s. Qeyd: Ki bağlayıcısı əksər budaq cumlələri baş cumləyə bağlaya bildiyi halda, səbəb bağlayıcısı olan çünki yalnız səbəb budaq cumləsini çaş cumləyə balaya bilir. 6) Мягсяд будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмляляр. Мягсяд будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин мягсядини билдирир вя нийя? ня цчцн? няйя эюря? ня мягсядля? суалларындан бириня ъаваб олур. Мягсяд будаг ъцмляси баш ъцмлядян сонра эялир вя она ки баьлайыъысы иля баьланыр. Баш ъцмлядя мягсяд зярфлийи вязифясиндя она эюря, ондан ютрц (гялиб сюз) ола да биляр, олмайа да. Мяс: Закир досту Фярруха телеграм эюндярди ки, онун эялишиндян хябярсиз олмасын. Биз ялавя мяшьяляляря она эюря эедирик ки, гябул заманы чятинлийимиз олмасын və s. Гейд: Сябяб вя мягсяд будаг ъцмляляри бир-бириня чох йахын вя охшардыр. Бунлары бир-бириндян айырмаг цчцн ъцмляйя ня мягсядля? суалыны вермяк лазымдыр. Бу суала ъаваб веря билмяйян ъцмля сябяб будаг ъцмляси, ъаваб верян ися мягсяд будаг ъцмляси сайылмалыдыр. Мяс: 1) Йахшы охудуьу цчцн (нийя? ня сябябя? ня цчцн? няйя эюря?) Васифи аспирантурада сахладылар (сябяб будаг ъцмляси) 2) Мцяллимляр кечмиш дярси она эюря тякрар



 333 



 334 



едирляр ки, (нийя? ня цчцн? няйя эюря? ня мягсядля?) шаэирдляр биликляря даща мющкям йийялянсинляр (мягсяд будаг ъцмляси) və s. Səbəb budaq cümləsinin xəbəri, əsasən, felin xəbər şəklində, məqsəd budaq cümləsinin xbəri isə əmr və ya arzu şəklində olur. Səbəb budaq cümləsi feli sifət tərkibi və qoşma, məqsəd budaq cümləsi isə məsdər tərkibi və qoşma şəklində sadələşir. Məs: Şahin məclisi ona görə tərk etdi ki, Vəlinin hərəkətləri onun xoşuna gəlmədi- Vəlinin hərəkətləri xoşuna gəlmədiyi üçün (nə səbəbə?) Şahin məclisi tərk etdi. Şahin məclisi ona görə tərk etdi ki, görüş yerinə vaxtında çatsın- Görüş yerinə vaxtında çatmaq üçün (nə məqsədlə?) Şahin məclisi tərk etdi və s. 7) Шярт будаг ъцмляси. Шярт будаг ъцмляси баш ъцмлядяки щярякятин шяртини билдирир вя щансы шяртля? суалына ъаваб олур. Шярт будаг ъцмляси, ясасян, баш ъцмлядян яввял эялир, она шярт шякилчиси –са2 вя йа шярт баьлайыъылары (яэяр, щярэащ, мадам, мадам ки, инди ки, бир щалда ки вя с.) иля баьланыр. Мяс: Яэяр мян бир адама йахшылыг еляйирямся, демяк, мяняви ещтийаъымы юдяйирям. Щярэащ бу иш баш тутмаса, еля индидян ачыб-аьартмаьа ещтийаъ йохдур və s. Шярт будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмлялярдя бязян баш ъцмлядя бир шяртля, о шяртля, бу шяртля гялиб сюзлярдян бири иштирак едир. Бу заман будаг ъцмля баш ъцмлядян сонра эялир вя она ки баьлайыъысы иля баьланыр. Мяс: Бир шяртля щамамдан чыхмаг истяйирди ки, Сяфиййя иля бир сющбят елясин. Ящмяд пулу бу шяртля верди ки, Мяммядин щеч нядян хябяри олмасын və s. Бу ъцр табели мцряккяб ъцмлялярдя бязян бу шяртля, бир шяртля бирляшмяляри йерини дяйишяряк ки баьлайыъысы иля будаг ъцмлянин тяркибиня кечир вя бу шяртля ки, бир шяртля ки шяклиндя баьлайыъы бирляшмя ямяля эятирир. Мяс: Сянинля тойа эедярям, бир шяртля ки, тойда чох ойнамайасан. Бязян шярт будаг ъцмляси интонасийа иля, баьлайыъы сюзлярин кюмяйи олмадан да баш ъцмляйя баьлана билир. Мяс: Бир каса азлыг ейляйир, йедди каса йе. Oxu deyir, oxu və s. 8) Гаршылашдырма будаг ъцмляси. Гаршылашдырма будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмлялярдя (bu cümlələrə qarşiliq- güzəşt budaq cümləsi də deyilir) баш вя будаг ъцмлянин мязмуну гаршылашдырылыр. Будаг ъцмля баш ъцмлядя ифадя олунан щярякятя гаршы дуран щадисяни, вязиййяти билдирир. Беля ъцмляляр няйя



бахмайараг? суалына ъаваб олур. Гаршылашдырма будаг ъцмляси баш ъцмляйя, ясасян, -са2 шякилчиси, да, дя, беля ядатлары, йахуд ня гядяр баьлайыъысы иля баьланыр. Гаршылашдырма будаг ъцмляси баш ъцмлядян яввял эялир. Мяс: Асланзадя щяр ишдя дягиг олмаьы тяляб ется дя, тяфяррцата вармаьы севмязди. О ня гядяр аьыр вязиййятя дцшся, фикирляшиб йол тапаъагдыр. Başına gələnləri danışmağa məqam axtarsa da, qulaq asmadığımızı görüb fikrindən daşındı və s. Гаршылашдырма будаг ъцмляси баш ъцмляйя гаршылыглы шякилдя ишлянян щярчянд (дцздцр, доьрудур) – амма (анъаг, лакин, фягят) баьлайыъылары иля дя баьланыр. Мяс: Доьрудур, бир аз лянэидик, амма тапшырыьыnызы йериня йетирдик. Щярчянд чох да ъидди мясяля дейил, лакин ещтийатлы олмаг лазымдыр və s. Гейд: Бязян табели мцряккяб ъцмлялярин тяркиб щиссяляри икидян артыг ола билир. Бу ъцр ъцмляляр мцряккяб тяркибли табели мцряккяб ъцмляляр адланыр. Беля ъцмляляр даща чох будаг ъцмлялярин, бязян дя баш ъцмлялярин щесабына формалашыр. Бунларын, ясасян, цч нювц вар: 1) Бярабярщцгуглу будаг ъцмлялярин баш ъцмляйя табе олмасы йолу иля ямяля эялянляр. Мяс: О заман инсан хошбяхт ола биляр ки, башгаларына файдасы дяйсин, цряйиндя халгын сясини ешитсин, голунда халгын гцввяси дуйулсун. Бу мисалда биринъи ъцмля баш ъцмля, сонракы цч ъцмля ися заман будаг ъцмляляри олуб, паралел шякилдя баш ъцмляйя баьланмышдыр. 2) Бязян баш ъцмля садя, будаг ъцмля табесиз мцряккяб ъцмля шяклиндя олур. Мяс: Сабутай эедяндян сонра хябяр эялди ки, бяря йаныб, ряис о йана кечя билмяйиб. Бу мисалда биринъи ъцмля баш ъцмля, икинъи ъцмля ися тамамлыг будаг ъцмлясидир. Тамамлыг будаг ъцмлясинин юзц дя сябяб-нятиъя ялагяли табесиз мцряккяб ъцмля шяклиндядир (Bяря йаныб, ряис о йана кечя билмяйиб). 3) Бязян баш ъцмляйя баьланан будаг ъцмля табели мцряккяб ъцмля шяклиндя олур. Мяс: Цзцндян бяллидир ки, йашы аз олса да, юмрцнцн чоху эедиб. Бу мисалда биринъи ъцмля (Üзцндян бяллидир ки) баш ъцмля, икинъи ъцмля (Yашы аз олса да, юмрцнцн чоху эедиб) ися мцбтяда



 335 



 336 



будаг ъцмлясидир. Будаг ъцмлянин юзц гаршылашдырма будаг ъцмляли табели мцряккяб ъцмля шяклиндядир. Tabeli mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası 1. Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növü müəyyənləşdirilir. 2 Baş və budaq cümlə müəyyən edilir. 3. Budaq cümlənin növü, baş cümləyə hansı vasitələrlə bağlandığı müəyyən edilir, sonra baş və budaq cümlənin hər biri ayrı – ayrılıqda sadə cümlə kimi təhili edilir. Nümunə: Əhməd inanırdı ki, verdiyi sənədlərə diqqətlə baxılacaq. Nəqli, iki komponentli tabeli mürəkkəb cümlədir. 1. Baş “cümlə” : Əhməd inanırdı. 2. Budaq “cümlə”: Verdiyi sənədlərə diqqətlə baxılacaq. Tamamlıq budaq cümləsidir və budaq cümlə baş cümləyə “ki” aydınlaşdırma tabelilik bağlayıcısı ilə bağlanmışdır. Birinci cümlə müxtəsər müəyyən şəxsli cümlə (Əhməd inanırdı), ikinci cümlə isə geniş səxssiz cümlədir (Verdiyi sənədlərə diqqətlə baxılacaq). Budaq cümlə baş cümlənin tamamlığı yerində işlənmişdir. Cümləni sadələşdirəndə aşağıdakı sadə cümlə alınacaqdır: Verdiyi sənədlərə diqqətlə baxılacağına Əhməd inanırdı. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Biri tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında olan məna əlaqəsi deyil. A) ardıcıllıq B) zaman C) səbəb-nəticə D) aydınlaşdırma E)şərt 2. Amma, ancaq, lakin bağlayıcıları tabesiız mürəkkəb cümlələrdə hansı məna əlaqəsini yaradır? A) zaman B) səbəb-nəticə C) qarşılaşdırma D) bölüşdürmə E) aydınlaşdırma 3. “Qapı şiddətlə döyüldü, lakin heç kəs qapını açmadı” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqəsi var? A) zaman B) səbəb-nəticə C) qarşılaşdırma D) bölüşdürmə  337 



E) aydınlaşdırma 4. “Günəş doğdu və hər tərəf süd kimi ağappaq rəngə boyandı” cümləsinin tərkib hissələri arasında olan məna əlaqəsini göstərin. A) aydınlaşdırma B) zaman C) qarşılaşdırma D) səbəb-nəticə E) bölüşdürmə 5. Biri səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə deyil. A) Ay doğdu, hava işıqlandı. B) Yağış yağdı, külək kəsdi. C) İldırım çaxdı, göy guruldadı və yağış yağmağa başladı. D) Uşağın ayağı daşa ilişdi və o, üzü üstə yerə yıxıldı. E) Günəş batdı, lampalar yandırıldı. 6. “Elə bil, onu qaranlıq bir otağa saldılar: hər şey bir anda gözündə görünməz oldu” cümləsinin tərkib hissələri arasında hansı əlaqə vardır? A) bölüşdürmə B) səbəb-nəticə C) aydınlaşdırma D) ardıcıllıq E) qarşılaşdırma 7. Bağlayıcılardan biri ilə tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri bağlana bilmir. A) lakin B) həm də C) nə, nə də D) ilə E) və 8. “Qarşı meşədəki çaqqallar səs-səsə verib ulaşır, itlər hürüşür, çobanlar heç nə olmamış kimi öz işləri ilə şəşğul idilər” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqəsi vardır? A) zaman B) aydınlaşdırma C) səbəb-nəticə D) qarşılaşdırma E) ardıcıllqıq 9. Tabesiz mürəkkəb cümlənin məna əlaqələrindən biri bağlayıcısız yarana bilmir? A) bölüşdürmə B) zaman C) səbəb-nəticə D) aydınlaşdırma E) qarşılaşdırma 10. “Buludların arasında gizlənən ay göründü, meşə yolu işıqlandı və biz fürsətdən istifadə edərək çayın qırağına endik” cümləsindəki məna əlaqəsini göstərin. A) zaman B) səbəb-nəticə C) aydınlaşdırma D) qarşılaşdırma E) ardıcıllıq



 338 



11. “Bərk qar yağır, külək canavr kimi ulayır, tufan adama göz açmağa imkan vermirdi” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqələri işlənmişdir? A) zaman B) qarşılaşdırma C) ardıcıllıq D) aydınlaşdırma E) səbəb-nəticə



B) Ağız deyəni qulaq eşitmirdi: 20-30 adam üz-üzə, çiyin-çiyinə oynayırdı. C) Mən çox dedim, o az eşitdi. D) Lampalar söndü, kino verlişi başlandı. E) Xürrəm danışmaq istədi, amma Əli imkan vermədi.



12. “Dəniz gah quzu kimi qayanın dibinə baş qoyur, gah da şıltaq ləpələr daşlara çırpılaraq qəribə bir səs çıxarırdı” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqəsi var? A) bölüşdürmə B) zaman C) səbəb-nəticə D) aydınlaşdırma E) qarşılaşdırma



19. “Tələbələrin hamısı məşqul idi; kimi kitab oxuyur, kimi mühazirə dəftərlərini səliqəyə salır, bəziləri də cidd-cəhdlə sualları kafedradan götürmək istəyirdi” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqəsi vardır? A) zaman B) aydınlaşdırma C) bölüşdürmə D) qarşılaşdırma E) səbəb-nəticə



13. Tabesiz mürəkkəb cümlə hansıdır? A) Hər nə desə, ona qulaq asar, sözünü yerə salmazdılar. B) Dediyim budur, verdiyim vədə vaxtında əməl et. C) Sizə nə tapşırılıb, onu da edin. D) Uşaqlar əvvəl əl-ələ verib oynadılar, sonra da nənələri onlara qoşuldu. E) Gələrsən, işin nə yerdə olduğunu öyrənərsən. 14. “Mirzə susub dayanmış, bir söz demirdi, yəni o, bu məsələ ilə razı deyildi” cümləsinin tərəfləri bir-birinə hansı bağlayıcı ilə bağlanıb? A) birləşdirmə B) bölüşdürmə C) aydınlaçdırma D) inkar E) iştirak 15. “Nə Həsən dillənir, nə də Suğra onu içəri dəvət edirdi” cümləsinin tərəfləri arasında hansı məna əlaqəsi vardır? A) zaman B) aydınlaşdırma C) qarşılaşdırma D) bölüçdürmə E) ardıcıllıq 16. “Gözəl bir yaz günü idi; çəməndə göy otlar dizə çıxmış, çiçəklərin ətri hər tərəfi bürümüşdü” cümləsində hansı məna əlaqəsi işlənmişdir? A) aydınlaşdırma B) qarşılaşdırma C) səbəb-nəticə D) bölüşdürmə E) zaman 17. “Sərin külək əsdi, mağara bir sərinlik doldu” cümləsinin tərkib hissələri arasında məna əlaqələrini göstərin. A) ardıcıllıq B) səbəb-nəticə C) aydınlaşdırma D) bölüşdürmə E) zaman 18. Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümləni seçin. A) Yağış yağdı, yolların tozu yatdı.  339 



20. Biri budaq cümləni baş cümləyə bağlayan vasitə deyil. A) tabelilik bağlayıcıları B) bağlayıcı sözlər C) –sa şəkilçisi və -mı ədatı D) amma, ancaq bağlayıcıları E) intonasiya 21. “Kim imtahanlara ciddi hazırlaşsa, o, əla qiymət alacaq.” Cümlənin növünü müəyyənləşdirin. A) təyin budaq cümləsi B) mübtəda budaq cümləsi C) tamamlıq budaq cümləsi D) xəbər budaq cümləsi E) zərflik budaq cümləsi 22. “Arzum budur ki, torpaqlarımız tezliklə düşmən tapdağından azad olsun” cümləsinin növünü göstərin. A) məqsəd budaq cümləsi B) mübtəda budaq cümləsi C) xəbər budaq cümləsi D) tamamlıq budaq cümləsi E) şərt budaq cümləsi 23. “Cabir onu da başa düşürdü ki, bundan belə yüz minnətçi ola atası onu bağışlayası deyil” cümləsi nədir? A) mübtəda budaq cümləsi B) təyin budaq cümləsi D) xəbər budaq cümləsi D) tamamlıq budaq cümləsi E) zərflik büdaq cümləsi 24. “Teleqramda o da qeyd olunmuşdu ki, ayın iyirmisinə təyin olunmuş görüç baş tutmayacaq” cümləsinin məna növünü göstərin. A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) kəmiyyət budaq cümləsi 25. “Acınacaqlı hal bu idi ki, hamı onun ədabazlığına göz yumur, kimsə ona “gözünün üstündə qaş var” deməyə cəsarət etmirdi.” Cümləsi hansı növdədir?  340 



A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) tamamlıq budaq cümləsi



A) yer budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) təyin budaq cümləsi E) tamamlıq budaq cümləsi



26. “Dağlarımızda meşələr var ki, illərlə oralara insan ayağı dəyməyib” cümləsinin növünü göstərin. A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) təyin budaq cümləsi E) kəmiyyət budaq cümləsi



34. Baş cümləyə intonasiya ilə bağlanan mübtəda budaq cümləsini tapın. A) İgid odur, atdan düşə atlana.



27. “Ürəyinə dammışdı ki, bu gün oğlundan məktub alacaq.” cümləsi tabeli mürəkkəb cümlənin hansı növündədir? A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) kəmiyyət budaq cümləsi 28. “İstəyirsiniz ki, ara qarışsın və heç nədən kənd-kəsə bir-birinə dəysin?” cümləsi budaq cümlənin hansı növünə aiddir? A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) tamamlıq budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) kəmiyyət budaq cümləsi 29. Zaman budaq cümləsi baş cümləyə hansı bağlayıcılar vasitəsilə bağlanır? A) haçan, nə qədər, nə B) o zaman, elə ki, kim ki C) elə ki, hara, hər nə D) haraya, o gün ki, o zaman ki E) o vaxt ki, elə ki, haçan ki 30. “Bu da bəlli idi ki, Səlimənin dedikləri qardaşını razı salmayacaq" cümləsinin növünü müəyyənləışdirin. A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) kəmiyyət budaq cümləsi 31. Təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsində aşağıdakılardan biri qəlib söz vəzifəsində çıxış edir. A) təyini əvəzliklər B) işarə əvəzlikləri C) qeyri-müəyyəm əvəzliklər D) qayıdış əvəzliyi E) şəxs əvəzliyi 32. “Ramazan anladı ki, iş işdən keçib, dirəşməyin mənası yoxdur” cümləsi budaq cümlənin hansı növünə aiddir. A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) zaman budaq cümləsi D) şərt budaq cümləsi E) tamamlıq budaq cümləsi



B) Ay Yusif, qoymazsanmı, bir –iki kəlmə söhbət eləyək. C) Anana de, xörək tədarükü görsün, acmışam. D) Hər kişinin işi deyil belə şərəfə nail olsun. E) Gün o gün olsun ki, qurtarsın dava. 35. Tabeli mürəkkəəb cümlələrdən birinin budaq cümləsi qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir. A) Danışırlar ki, bu işdə çoxları günahkardır. B) Sinoptiklər deyirlər ki, bu il qış sərt keçəcək. C) Ona elə gəldi ki, başına qaynar su tökdülər. D) O evə təzəcə gəlmişdi ki, qapını döydülər. E) Bəs, deyirdilər ki, bu işdən kimsə xəbər tutmayacaq. 36. “Zəfər özünü nə qədər tox tutmağa çalışsa da, üzündən inciklik hiss olunurdu” cümləsinin ikinci tərəfi nədir? A) kəmiyyət budaq cümləsi B) məqsəd budaq cümləsi C) qarşılaşdırma budaq cümləsi D)şərt budaq cümləsi E) baş cümlə 37. “......budaq cümlənin xəbəri felin əmr və ya arzu şəkillərində olur və ....... budaq cümləsi məsdər tərkibi və qoşma şəklində sadələşir.” Nöqtələrin yerinə hansı söz yazılmalıdır. A) səbəb B) xəbər C) tamamlıq D) məqsəd E) mübtəda 38. “Hərçənd ......., lakin” sxemi ilə qurulan tabeli mürəkkəb cümlə: A) səbəb budaq cümləsi B) məqsəd budaq cümləsi C) qarşılaşdırma budaq cümləsi D)şərt budaq cümləsi E) tərzi-hərəkət cümlə 39. Tabeli mürəkkəb cümlənin növlərindən hansı, əsasən, feli xəbərə aid olur və baş cümlədə əvəzlik-qəlib kimi elə, belə sözləri işlənir. A) mübtəda budaq cümləsi B) xəbər budaq cümləsi C) tamamlıq budaq cümləsi D) təyin budaq cümləsi E) tərzi-hərəkət budaq cümləsi 40. “Elə ki, ........ , ..........” sxemi tabeli mürəkkəb cümlənin hansı növünə uyğun gəlir? A) zaman budaq cümləsi B) məqsəd budaq cümləsi C) qarşılaşdırma budaq cümləsi D)şərt budaq cümləsi E) tərzi-hərəkət budaq cümləsi



33. Budaq cümlələrdən biri bir qayda olaraq, baş cümlədən əvvəl gəlir.  341 



 342 



ДИЛ ВЯ ДИЛЧИЛИК 1. ДИЛ НЯДИР? DİLİN ƏSAS VƏZİFƏLƏRİ. Бир щягигятдир ки, дилсиз, данышыгсыз, цнсиййятсиз ъямиййят ола билмядийи кими, ъямиййят олмадан дил дя йарана билмязди. Дилин йаранмасы, инкишафы ъямиййятин тарихи вя инкишафы иля баьлыдыр. Дил фярди щадися дейил, йяни ону бир няфяр йаратмайыб. Дил иътимаи щадисядир. Бу о демякдир ки, дили айры-айры адамлар йох, ъямиййят, инсанларын бирлийи йарадыб, формалашдырыб вя инкишаф етдириб. Дил инсанлар арасында гаршылыглы анлашма, цнсиййят васитясидир. Дилсиз, нитгсиз, данышыгsыз инсанлар бир-бирилярини дярк едя, анлайа билмязляр. Dilin yaranması üçün insan orqanizminin fizioloji cəhətdən inkişaf edib formalaşması da (tarixi inkişaf, təkamül nəticəsində qədim, gövdəni aşağı əyərək yeriyən insanın müasir insana çevirilməsi nəzərdə tutulur) vacib şərtlərdən biridir. İnsan orqanizminin, onun bədən quruluşunun hazırda gördüyümüz şaquli vəziyyətə düşməsi ilə danışıq üzvləri , səs aparatı formalaşır. Başın və onun içərisində yerləşən, dil üçün çox vacib sayılan beyinin formalaşması da bilavasitə insan bədəninin şaquli vəziyyətə düşməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, insan bədəninin şaquli vəziyyətə keçməsi və insanın əməklə məşğul olmasının buna təsiri, eyni zamanda dilin və şüurun yaranması bütöv halda vahid bir prosesdir. Cəmiyyətdə ictimai hadisə kimi meydana gəlib qarşılıqlı anlaşmaya xidmət edən, ünsiyyət vasitəsi olan dil bioloji hadisə olmadığı kimi, onun irqə, sinfə, müxtəlif təbəqələrə də aidiyyəti yoxdur. Dil cəmiyyətin bütün üzvlərinə eyni xidməti göstərir. Ondan istifadə, fikirlərini dilin mənsub olduğu sözlərlə ifadə etmək bacarığı isə fərdi məsələdir və bu keyfiyyətlər, əsasən, dil



böyüdüyü mühitin təsirilə ata, anasının dilində yox, Azərbaycan dilində danışacaq və valideynlərinin dilini belə bilməyəcək. p İnsanlara qulluiq göstərən başqa ictimai hadisələrin (musiqi, rəssamlıq, heykəltaraşlıq və s.) hər biri insanın düşüncə və davranışına təsir edib insanlar arasında məhdud çərçivədə ünsiyyət yaratsa da, ünsiyyət vasitəsi olaraq dili əvəz edə bilmədiyi kimi, dilin ünsiyyət imkanları səviyyəsinə də qalxa bilmir. Ünsiyyət vasitəsi olan dilin üç vəzifəsi və ya funksiyası vardır: 1. İnsanlar arasında əlaqə yaratmaq, cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsi olmaq. 2. İnsanları əhatə edən əşya və ya hadisələri əks etdirmək, onların adlarını bildrmək. Bu baxımdan sözlər obyektiv-tarixi səciyyə daşıyır və subyektiv amillərdən asılı deyil. 3. Dilin üçüncü vəzifəsi fikri ifadə etməkdir. Bu o deməkdir ki, o, insanın təfəkkür fəaliyyəti ilə bağlıdır və insanlar dil vasitəsilə öz düşüncə, arzu və istəklərini bildirirlər.



daşıyıcısının, yəni fərdin özündən asılıdır. Qeyd olunduğu kimi, dil irqi və irsi xarakter daşımır. Bioloji varlıq olan uşaq öz valideynlərinə bənzəyir, lakin o, öz valideynləri kimi danışmaya da bilər. Əgər ata və anası ərəb və qeyri-millətdən olan bir körpəni gətirib azərbaycanlı ailəsinə versələr, bu uşaq böyüyəndə valideynlərinə oxşasa da, dil açdığı,



2. ЙАЗЫ. Инсанлар сясли дилдян, шифащи данышыгдан истифадя етмякля йалныз мцяййян мясафядя бир-бириляри иля ялагя сахлайа билирдиляр. Ъямиййят инкишаф етдикъя цнсиййятин диэяр формасы- йазы мейдана эялди. Yazı bəşəriyyətin ən böyük mədəni dəyərlərindən biridir. Йазы сясли дилин норма иля гаврайышыны тямин едян ишаряляр системидир. Инсанларын сясин йетмядийи йерлярля ялагя йаратмаг, щятта юзляриндян сонра эяляъяк нясиллярля цнсиййят сахламаг ещтийаъындан йаратдыглары йазынын дюрд нювц вар: əшйави йазы, шякли йазы, фикри йазы вя щярфи йазы. а) Яшйави йазы. Бу, йазынын илк нювц, илк типидир. Bu günki yazıda hər səs bir şərti işarə- hərflə işarə olunduğu halda, ilk yazı hərflərdən ibarət olmayıb. Bu yazı növü ilə iнсанлар бир-бириляриня мцхтялиф яшйалар эюндярмякля фикир вя дцшцнъялярини билдирирдиляр. Azərbaycan folklorunda bu yazı nümunələri ilə bağlı maraqlı nümunələr var ki, “Qara vəzir” və “Daşdəmiri nağılı”nı misal göstərmək olar. б) Шякли (пиктографик) йазы. Яшйави йазыдан сонра мейдана эялиб. Бу йазыда щансы яшйаны йазмаг нязярдя тутулурса, онун



 343 



 344 



шякли чякилир. Şəkli yazıdan bu gön də istifadə olunur. Məsələn, ət və ya ayaqqabı dükanının vitrin və ya qapısında inək kəlləsi, yaxud ayaqqabı şəkli çəkilr. Bunun mənası odur ki, bu dükanlarda ət və ya ayaqqabı satılır. ъ) Фикри (идеографик) йазы. Шякли йазыдан сонра мейдана эялян бу йазыда шякил щяр щансы бир анлайышы ифадя едир, даща чох дцшцнъя иля баьлы олур. Мяс: Яэяр шякли йазыда эюз шякли эюзц, эцняш шякли эцняши якс етдирирся, фикри йазыда эюз шякли эюрмяк, бахмаг, дуймаг, эцняш шякли ися ишыг, айдынлыг, истилик вя сяадят анлайышларыны ифадя едир. Şəkli yazı kimi fikri yazıdan da müasir dövrümüzda istifadə olunur. Məsələn, nəqliyyat yolunda qoyulmuş nida işarəsi, yüksək gərginlikli eliktrik şəbəkəsinin üstündə çəkilən quru kəllə şəkli, kimya, Azərbaycan dili və digər dərsliklərdə istifadə olunan şərti işarələr bu qəbildəndir (H2O- su, NaCL-xörək duzu; ——^ - sözün kökü, leksik şəkilçi). Шякли вя фикри йазы щярфи йазыйа доьру ящямиййятли бир аддым щесаб олунур. ч) Щярфи йазы. Йазынын ян мцкяммял формасы щярфи (фонографик) йазыдыр. Бу йазыда йалныз бцтюв сюз йох, щям дя сюзцн айры-айры сясляри ифадя олунур. Индики щалда щяр бир щярф мцяййян бир (бязян бир нечя) сяси ифадя едирся, щярфи йазынын мейдана эялдийи илк заманларда бир ишаря, щярф бир нечя сяси ифадя етмишдир. Беля йазыйa щеъа йазысы (силлабик йазы) дейилиб вя гядим мисирлиляр, ассурийалылар бу йазыдан истифадя едибляр. Dünyada ilk yazı daş, metal, ağac üzərində oyma şəklində olmuşdur. Səsi şərti işarə, yəni hərflərlə ifadə olunan bütün əlifbalar hərfi, yaxud fonoqrafik yazı sayılır. Dünyada ən çox yayılmış, əsasən, bunlardır: ərəb əlifbası, latın əlifbası, kiril əlifbası. Hərfi (fonoqrafik) yazılardan biri də türklərə məxsus Orxon-Yenisey əlifbasıdır. XIX əsrdə Orxon-Yenisey hövzələrində tapılmış və eramızın VI-VIII əsrlərinə aid olan daş kutabələr tapıldığı yerlərin adına uyğun olaraq Orxon-Yenisey abidələri, kitabələrin üzərindəki yazıların əlifbası isə türk-runik, yaxud Orxon-Yenisey əlifbası adlandırılmışdır. Qədim türk



dilində olan bu abidələrin içərisində “Ongin”, “Gül tigin”, “Bilgə xaqan”, “Tonyukuk” abidələri – daş kitabələri daha məhşurdur. 3. ДИЛЧИЛИК. Дил иътимаи щадися, дилчилик ися елмдир. Дилчилик елми иътимаи щадися олан дили тядгиг едир, юйрянир. Dilçilik dünyanın ən qədim elmlərindən biridir. Qədim çinlilər, hindlilər, ərəblər, yunanlar bu elmdən istafadə edirdilər. Иътимаи щадися олуб инсанлар арасында цнсиййят йарадан дилин йаранмасы, инкишафы, башга елмлярля ялагяси, юзцнямяхсус ганун вя гайдаларыны юйрянян елмя дилчилик елми дейилир. Тцрк дцнйасынын ян гядим вя бюйцк дилчиси Мащмуд Кашьари (1029-1126) щесаб олунур. Тцрколоэийанын баниси щесаб олунан М.Кашьари «Дивани лцьятит-тцрк» (1072) ясяри иля мяшщурлашыб. 10 иля йазылмыш вя 9.000дян артыг сюз вя ифадя топланмыш бу ясяр Мящяммяд пейьямбярин (с) ашаьыдакы кяламы иля башлайыр: «Тцрк дилини юйрянин, онларын узун сцрян щакимиййяти вардыр». Тцрк халгларынын тарихини, фолклор вя етнографийасынын юйрянмяк цчцн чох гиймятли мянбя олан бу лцьятин бу эцня гядяр эялиб чатан йеэаня ялйазмасы XIII ясрдя aзярбайъанlı Мящяммяд илдя Яссари тяряфиндян эючцрцлян нцсхядир. Бу нцсхя 1915-ъи Тцркийядя тапылыб вя орада чап олунуб. М.Кашьаринин лцьяти Азярбайъан дилиня 30-ъу иллярдя тяръцмя едился дя, son illərə qədər кими чап олунмаmışdı. Lüğətin tərcüməsi 2007-ci ildə Azərbaycan dilində də çap olunmuşdur. Dil müxtəlif baxımlardan öyrənilir. Bu səbəbdən də dilçiliyin müxtəlif şöbələri vardır. Дилчилик елминин ясас шюбяляри ашаьыдакылардыр: фонетика, орфографийа, орфоепийа, лексиколоэийа, сюз йарадыъылыьы, грамматика (грамматика ики бюлмядян ибарятдир: морфолоэийа, синтаксис), етимолоэийа, лцьятчилик, диалектолоэийа, цслубиййат вя с. Гейд: Дилчилийин шюбяляри барядя ирялидя мялумат верилдийиндян, биз бурада анъаг етимолоэийа, лцьятчилик вя диалектолоэийа барядя цмуми мялумат вермякля кифайятляняъяйик.



 345 



 346 



4. ЕТИМОЛОЭИЙА. Етимолоэийа сюзц йунанъа етимон (ясл, щягигят, сюзцн ясас мянасы) вя логос (тялим, елм) щиссяляриндян



йараныб. Дилчилийин бу сащясиндя сюзцн мяншяйи, нядян тюрямяси, ямяля эялмяси юйрянилир. Elə sözlər var ki, bu gün dildə işlənsə də, çox qədimlərdə yaranıb və indiki halında onun ilkin lüğəvi məzmunu qavranmır, kökü izah oluna bilmir. Belə hallarda etimologiya elmi bizə yardımçı olur. Ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının (buna yalançı, uydurma etimologiya da deyilir) imkanlarından istifadə etməklə sözlərin ilkin mənaları tapılır. Сюзцн яслини бярпа етмяк, онун башга сюз вя мяналарла ялагясини юйрянмяк цчцн апарылан дилчилик арашдырмасына етимоложи тящлил дейилир. Etimoloji təhlildə nəticə həmişə eyni dəqiqlikdə olmur, bəzən bir sözün bir neçə məna variantı meydana çıxır. Etimoloji təhlil zamanı, əsasən, elmi etimologiyaya əsaslanmaq lazımdır. Етимоложи тящлил васитясиля сюзцн илкин мяналары ашкарланыр. Ашаьыдакы нцмуняляря диггят едяк. Арсак – индики Гарабаьын гядим адыдыр. Етимоложи тящлил сцбут едир ки, бу йер ады (топоним) ики сюзцн – Ар вя сак бирляшмясиндян йараныб. Сак гядим тцрк тайфаларындан биринин ады, Ар ися Яр – иэид, ъянэавяр, гочаг мянасындадыр. Демяли, Арсак иэид, гящряман тцрк тайфасы олан сакларын йашадыьы йер демякдир. Гарабаь – «Баь» гядим тцрк тайфасыдыр. «Гара» ися гядимдя дилимиздя «бюйцк» мянасында ишляниб. Азярбайъан – Бу сюзцн етимолоэийасы эащ Хязяр таyфасынын ады, эащ од, атяшля баьлы шякилдя юйрянилиб, арашдырылыб.



ир бяй Щаъыбяйов, Гара бяй Гарабяйов, Яли аьа Шыхлински кими шяхсиййятляр бу сащя иля ъидди мяшьул олмушлар. 40-ъы иллярдя Щейдяр Щцсейновун рящбярлийи иля «Русъа-Азярбайъанъа лцьят», 19641987-ъи иллярдя ися Ялищейдяр Оруъовун рящбярлийи, мцяллифлийи вя редактяси иля «Азярбайъан дилинин изащлы лцьяти» (4 ъилддя) чап олунмушдур. Lüğətçiliyin inkişafı elmi-mədəni tərəqqi, maarif və mədəniyyətin inkişafı, həmçinin siyasi diplomatik sahələrdə əlaqələrin genişlənməsi ilə də bağlıdır. Lüğətlər bir tərəfdən müxtəlif dillıərin öyrənilməsinə kömək edirsə (tərcümə lüğətləri), bir tərəfdən də dilin özündə mövcud olan sözləri qeydə alıb umumiləşdirir, mənalarını doğru-dürüst izah edib, onların istifadəsində sistemlilik yaradır (izahlı lüğətlər), digər tərəfdən də müxtəlif elm və ixtisas sahələrində çalışanları terminlərlə, profesional vahidlərlə təmin edir, eyni sahənin mütəxəssislərini bir məxrəcə gətirir. Лцьятлярин ян ясас нювляри ашаьыдакылардыр: 1. Тяръцмя лцьятляри 2. Изащлы лцьятляр 3. Терминоложи лцьятляр Лцьятлярдя сюзляр ялифба сырасы иля ардыъыллыгла дцзцлцр. İzahlı lüğətlərdə sözün daşıdığı leksik məna, orfoqrafiya lüğətində sözlərin düzgün yazılışı, orfoepiya lüğətlərində sözlərin və ifadələrin düzgün tələffüz qaydaları verilir. Bunlardan başqa, frazeologiya, sinonimlər, antonimlər və s. lüğətləri də vardır ki, bu lüğətlər də əsasən, izahlı lüğətlərin bir qolu hesab edilməlidir.



5. ЛЦЬЯТЧИЛИК. Дилчилийин тяърцби сащяляриндян биридир. Лцьятлярин тяртиб олунма вя йаранма принсиплярини юйрянир. Лцьятлярин йарадылмасы иля мяшьул олан адама, мцтяхяссися лцьятчи (цмуми шякилдя лцьятчилийя лексикографийа, лцьятчийя лексикограф дейилир) дейилир Лцьятчилик тцрк дилчилийинин гядим сащяляриндян биридир. Щяля XI ясрдя Мащмуд Кашьари «Дивани лцьятит-тцрк» (тцрк дилляринин дивани топлусу) ясярини йаратмыш, XIII-IV ясрлярдя Ъямаляддин ибн Мцщянна, Ниндушащ Нахчывани, Щцmам Тябризи, XIX ясрдя Мирзя Мящяммядяли Казым бяй бу сащядя эярякли ишляр эюрмцшляр. ХХ ясрин яввялляриндян башлайараг Султан Мяъад Гянизадя, Цзей-



6. ДИАЛЕКТОЛОЭИЙА. Диалект вя шивяни юйрянян дилчилик сащяси диалектолоэийа адланыр. Ядяби дилдя ишлянян нитгдян башга, мцяййян яразилярля баьлы данышыг тязащцрляри, мцхтялиф реэионларда тясадцф олунан мящялли дил хцсусиййятляри дя мювъуддур ки, бунлара диалект вя шивяляр дейилир. Диалектолоэийа диалект вя шивяляри юйрянир. Bəzən yazıçılar bədii əsərlərdə obrazların nitqini fərdiləşdirmək üçün dialekt sözlərindən istafadə edirlər. Бядии ясярлярин дилиндя ишлянян мящялли яламятли сюзляря диалектизм дейилир.



 347 



 348 



Dialekt və şivələrdə- məhəlli danışıqda ədəbi dilimizdə işlənməyən xeyli söz və ifadələr vardır ki, onların bir qismi tarixən ədəbi dilimizdə olub və zaman keçdikcə istifadədən çıxmışdır. Dialektlər həmin sözləri qoruyub saxladığından dilimizin tarixini və keçdiyi inkişaf yolunu öyrənməkdə dialektlər ən etibarlı mənbələrdən biri hesab olunur. Nümunə üçün bir neçə dialekt sözünə diqqət edək: alabağır- qorxaq (Şəmkir), badana –işsiz, boş yerə (Qazax), bəngi- 1) damın üstünü hamarlamaq üçün alət; 2) verdiyi vədi yerinə ytetirməyən adam (İsmayıllı),busağa – astana, qapının ağzı (Lerik, Masallı), cükgür- balaca, xırda (Əli Bayramlı), çaxnax- gölməçə (Göyçay, Ucar), daqqa- lovğa, ədəbsiz (Bərdə, Yevlax), dıbıq-balaca (Bakı), əvərə- qışqırıq, səs-küy (Qax), höyüt – göl (Balakən), qosar – yüngül (Göyçay) və s. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Dilçilik elminin hansı sahəsi dilin məhəlli dil xüsusiyyətlərini öyrənir? A) leksikologiya B) orfoepiya C) leksikoqrafiya D) dialektologiya E) terminologiya 2. Yazının ən çevik və ən mükəmməl forması hansıdır? A) əşyavi yazı B) fikri yazı C) şəkli yazı D) hərfi yazı E) həm fikri, həm hərfi yazı 3. Latın qrafikalı Azərbaycan yazısının növü: A) əşyavi B) fikri C) şəkli D) hərfi E) sillabik 4. Yazının ən qədim forması hansıdır? A) fikri yazı B) şəkli yazı C) əşyavi yazı E) həm şəkli, həm əşyavi yazzı



D) hərfi yazı



5. Dilçilik elminin hansı bölməsi həm də leksikoqrafiya adlanır? A) morfologiya B) lüğətçilıik C) sintaksis D) dialektologiya E) üslubiyyat 6. Bədii əsərlərin dilində müxtəlif regionlar üçün xarakterik olan sözlər nə adlanır?  349 



A) neologizmlər B) varvarizmlər C) alınma sözlər D) dialektizmlər E) köhnəlmiş sözlər 7. Aptek qapısında çəkilmiş ilan və fincan şəkli yazının hansı növünə aiddir? A) əşyavi B) şəkli C) fikri D) hərfi E) heç birinə 8. Yazı növlərinin tarixi ardıcıllığı hansı variqnrtda doğru verilmişdir? A) fikri-hərfi-şəkli-əşyav B) əşyavi-hərfi-şəkli-fikri D) fikri-əşyavi-hərfi-şəkli C) əşyavi-fikri-şəkli-hərfi E) əşyavi—şəkli-fikri-hərfi 9. Yazı haqqında səhv fikir hansıdır? A) Yazı səsli dilin qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir. B) Sillibik yazı hərfi yazının ilk nümunəsi hesab olunur. C) İnsanlar ilk yazılı əlaqəni əşyalar vasitəsilə yaratmışlar. D) Yazının ən mükəmməl forması fonoqrafik yazıdır. E) Əşyavi yazıdan sonra fikri yazı meydan gəlmişdir. 10. Hansı lüğətlərə izahlı lüğət deyilir? A) Sözün düzgün tələffüzünü əks etdirən lüğətlərə. B) Düzgün yazı qaydalarını izah edən lüğətlərə. C) Sözlərin mənşəyini izah edən lüğətlərə. D) Sözlərin leksik mənasını izah edən lüğətlərə. E) Terminləri izah edən lüğətlərə. 11. Biri XX əvvəllərində fəaliyyət göstərən lüğətçilər sırasında verilə bilməz. A) S. M. Qənizadə B) Ü. Hacıbəyov C) Q. Qarabəyov D) Ə. Şıxlinski E) H. Hüseynov 12. XX əsrin qırxıncı illərində çap olunan “Rusca-Azərbaycanca” lüğət kimin rəhbərliyi ilə hazirlanmişdir? A) Bəkir Çobanzadənin B) Məmməd Arifin C) Heydər Hüseynovun D) Həmid Araslınin E) Əliheydər Orucovun 13. 1964-1987-ci illərdə çap olunmuş 4 cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” kimin rəhbərliyi, müəllifliyi və redaktəsi hazırlanmışdır? A)Məmmədağa Şirəliyevin B)Zərifə Budaqovanın C)Mirzağa Quluzadənin D)Əliheydər Orucovun E)Ağamusa Axundovun  350 



14. Biri səhvdir. A) Dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir. B) Dil ictimai hadisədir. C) Dilin yaranması və inkişafı cəmiyyətin tarixi ilə bağlıdır. D) Dil irqi və sinfi xüsusiyyətlərə malik deyil. E) Dili cəmiyyət deyil, ayrı-ayrı fərdlər yaratmışlar. 15. Doğru olanları seçin. 1. Dil ictimai hadisə, dilçilik isə elmdir. 2. “Divani-lüğətit-türk” əsəri XX əcrin 30-cu illərində Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq nəşr edilmişdir. 3. Dilçilik ictimai hadisə olan dili mütəlif cahə və bölmələr üzrə tədqiq edərək öyrənir. 4. Etimologiyada sözün mənşəyi, nədən törəməsi və əmələ gəlməsi öyrənilir. 5. Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasını məşhur rus şərqşünası V. V. Radlov yazmışdır. A) 1, 2, 5 B) 2, 3, 4 C) 1, 3, 4 D) 2, 3, 5 E) 3, 4, 5



АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИНИН ГУРУЛУШУ ВЯ ТАРИХИ 1. АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИ. Бу дил Азярбайъан Республикасында вя Ъянуби Азярбайъанда йашайан (Иран Ислам Республикасы) азярбайъанлыларын ана дилидир. Бу дилдя дцнйанын мцхтялиф йерляриндя йашайан тяхминян 50 (ялли) милйона гядяр ящали данышыр. Дилимиз тарихян тцрк дили, тцркъя ады ися танынмыш, Шимали Азярбайъан Русийанын тяркибиня илщаг едилдикдян сонра (1813, 1828) дилимизи татар дилi, тцрк-татар дили, Азярбайъан-татар дили, татар дилинин Гафгаз лящъяси, тцрк-Азярбайъан дили адландырмаьа башламышлар. 1919-ъу илдян (Азярбайъан Демократик Республикасынын гурулмасындан сонра) дилимизин яввялки ады бярпа едилмиш вя дилимиз тцрк дили адландырылмышдыр. 1936-ъы илдя гябул олунмуш ССРИ Конститусийасы иля халгымыз азярбайъанлы, дилимиз ися Азярбайъан дили адландырылды. 1992-ъi илин 22 dekаbрында Азярбайъан Республикасы Милли Мяълисинин гярары иля дилимиз йенидян тцрк дили адландырылды. 1995-ъы ил 12 нойабр сясвермяси иля конститусийада дилимизин ады Азярбайъан дили кими гябул олунду.  351 



Azərbaycan dili Azərbaycanda yaşayan və bu torpağın qədim sakinləri olan talış, tat, ləzgi, kürd, udi, saxur və başqa azsaylı xalqların da ümumi ünsiyyət vasitəsidir. Respublikamızda rusların, gürcülərin də xeyli qismi bu dili bilir. ABŞ-da “Amerikanın səsi”, Avropada “Azadlıq” radiosu Azərbaycan dilində verlişlər aparır. Qeyd: Dilimizin ilk elmi qrammatikasının müəllifi XIX əsrin tanınmış alimlərindən biri olan Mirzə Kazım bəydir (18021870). Elmin bir çox sahələrində böyük nüfuz sahibi olan (şərqşünaslıq, tarix, fəlsəfə və s.) bu Azərbaycan türkü Rusiya şərqşünaslığının banisi hesab olunur. Gənc yaşlarından Kazan şəhərində yaşayan, elmi -pedoqoji fəaliyyəti də, əsasən, Kazan Universiteti ilə bağlı olan alimin əsərləri hələ sağlığında ingilis, fransız dillərinə tərcümə olunaraq Paris və Londonda nəşr olunmuş, o, ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Danimarka, Rusiya və digər ölkələrin nüfuzlu elmi cəmiyyətlərinin üzvü olmuşdur. Elmi fəaliyyətinə görə üç dəfə Rus çarının ən hörmətli Demidov mükafatına layiq görülən Mirzə Kazım bəyi İran şahı Nəsrəddin şah ordenlə təltif etmiş, İngiltərə kraliçası isə onu medalla mükafatlandırmışdır. 2. ТЦРК ДИЛЛЯРИ АИЛЯСИ. Bu gün dünyada 3500-dən çox dil var və təbii ki, bunların hamısı eyni zamanda yaranmadığı kimi, eyni kökdən də yaranmamışdır. Yarandığı ilk dövrlərdə dünya dilləri çox az sayda olmuş, zaman keçdikcə dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla başqa dillər əmələ gəlmişdir. Бир кюкдян тюряйян дилляр гощум дилляр сайылыр. Qohum dillərin yaranması bir ağacın qol-budağa ayrılması kimidir. Гощум диллярин щамысына бирликдя бир дил аиляси дейилир. Азярбайъан дили тцрк дилляри аилясиня мянсубдур. Bir kökdən törəyən qohum dillərdə bölünmə (şaxələnmə) milli dillər yaranana qədər davam edir. Dil bölünmələrinə dil qrupları da deyilir. Тцрк дилляри аилясиня дахил олан дилляр, ясасян, цч група бюлцнцр:



 352 



1) Оьуз групу (будаьы). Бу група тцркмян дили, гагауз дили, Азярбайъан дили, Тцркийя тцркъяси, qarapapaq, kalaç, qaşqay, Kipr, Balkan və İraq türklərinin dilləri дахилдир. 2) Гыпчаг групу (будаьы). Бу група газах, гырьыз, татар, башгырд, гумуг, karaim, noqay, qaraqalpaq, tatar вя с. дилляр дахилдир. 3) Гарлуг групу (будаьы). Бу група юзбяк, уйьур, салур, yakut вя с. дилляр дахилдир.



hadisəsi baş verir. Məs: şair, əşar, şüəra, şeir; dərk, idrak, dərrakə; elm, alim, üləma və s. Ərəb, ingilis, rus dilləri bu qəbildəndir. 3) Илтисаги (агглцтинатив) дилляр. Азярбайъан дилиндя (щямчинин бцтцн тцрк дилляриндя) сюзцн кюкц сабит галыр, щямишя мцстягил лцьяви мянасы олур. Шякилчиляр бир гайда олараг сюз кюкцндян сонра эялир. Беля дилляр илтисаги дилляр адланыр. Дилимиздя илтисагилик тялябини бир ганун кимi йалныз тцрк мяншяли сюзляр йериня йетирир. Дилимиздя чохлу алынма сюзляр вар вя



Ayrılma, bölünmə tarixi nisbətən yaxın olan eyni qrupdan (budaqdan) olan dillərin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşu bir- birinə daha yaxın olur və ona gərə də bir qrupdan olan dillərdə danışanlar bir-birilərini daha yaxşı başa düşürlər. Оьуз групуна дахил олан диллярин, о ъцмлядян Азярбайъан дилинин формалашмасы ерамызын биринъи миниллийиндя баша чатыр. Бу эцнкц Азярбайъан дилинин фонетик системи, ясас лцьят фонду вя грамматик гурулушу артыг илк орта ясрлярдя (биринъи минилликдя) тяшяккцл тапмышды. Бу, Азярбайъан халгынын варлыьы демяк иди. Qeyd: Mahmuk Kaşğari yazırdı ki, “Türk bə ərəb dilləri atbaşı (yəni bərabər) gedir”. Bu, türkcənin ərəbcə nazil olmuş Quranın dili ilə bir səviyyədə olmasını göstərir. Quranın İxlas surəsinin “Kitbi-Dədə Qorqud”dakı tərcüməsi həmin fikri əyani təsdiqləyir.



бу сюзляр артыг дилимиздя вятяндашлыг щцгугу газанмышдыр. Беля сюзлярин яксяриййятиндя илтисагилик принсипи позулур. Бунлар ашаьыдакы щалларда баш верир: - Сюзцн яввялиня шякилчи артырылыр. Мяс: ла-гейд, би-вяфа, бамязя (яряб вя фарс мяншяли сюзляр); анти-фашист, а-нормал (русАвропа сюзляри) вя с. - Беля сюзлярдя бязян шякилчини айыраркян кюк мяна вермир. Мяс: биоложи, фразеолоэийа (рус-Авропа сюзляри), мяняви, лцьяви (яряб-фарс сюзляри) сюзляриндя –ложи, -лоэийа вя -ви щиссяляри шякилчидир. Щямин шякилчиляри кюкдян айырдыгда кюк мяна вермир. Био, фразео, мяня, лцья щиссяляри дилимиздя мцстягил сюз кими ишляня билмир. - Дилимизя мяхсус бир нечя сюз бу бахымдан истисна тяшкил едир, йяни онлара юн шякилчи артырмаг олур. Мяс: динъ – на-динъ, киши – на-киши вя с. Йахуд алчал, алчаг, кичик, кичил сюзляриндя –л, -г вя – к шякилчидир. Лакин дилимиздя «алча» (мейвя ады олан «алча»нын бу сюзя дяхли йохдур), «кичи» адда мцстягил сюзляр олмадыьындан алчал, алчаг, кичик, кичил сюзляри дцзялтмя сюз дейил, садя сюз щесаб олунур. Дилимиздя бу типли сюзляр щяддиндян артыг аз олдуьу цчцн, беля истисналар дилимизин илтисагилик принсипини позмур. Гейд: Ащянэ гануну, бу ганунун морфоноложи щадися кими олмасы барядя «Фонетика» бящсиндя ятрафлы мялумат верилмишдир.



3. АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИНИН МОРФОЛОЖИ ГУРУЛУШУ. Диллярин гощумлуг принсипляриндян башга, бир дя тиположи бюлэцсц вар. Бу бюлэцдя дилдяки сюзлярин морфоложи гурулушу ясас эютцрцлцр. Морфоложи гурулушуна эюря дцнйа дилляри, ясасян, ашаьыдакы груплара айрылыр: 1) Кюк дилляр. Бу диллярдя, цмумиййятля шякилчи йохдур вя сюзцн кюкц дяйишмир. Беля дилляря кюк дилляр дейилир. Koreya, çin, yapon dilləri bu qəbildəndir. 2) Флектив дилляр. Еля дилляр вар ки, бу диллярдя сюзцн кюкц щям ичяридян дяйишир, щям дя шякилчи сюзцн мцхтялиф йерляриндя (яввялиндя, ахырында) эялир. Беля дилляр флектив дилляр адланыр. Flektiv dillərdə ön şəkilçiləri (prefiks), iç şəkilçiləri (infiks), son şəkilçilər (sufiks) vasitəsilə sözün kökü və quruluşu dəyişir, yəni fleksiya  353 



4. ДИЛИМИЗИН ИНКИШАФ МЯРЩЯЛЯЛЯРИ. Азярбайъан дилинин (Азярбайъан тцркъяси) инкишаф тарихини ики мярщяляйя айырмаг олар: 1. Биринъи мярщяля. Бу XI ясрдя йазыйа алынмыш «Китаби - Дядя Горгуд»дан XVI яср Фцзули дилиня гядяр олан мярщялядир. Бу заман кясийиндя доьма ана дилимиздя сайсыз-щесабсыз бядии ясярляр («Китаби - Дядя Горгуд», «Дастани – Ящмяд Щярами», Щя 354 



сяноьлу, Нясими, Кишвяри, Хятайи, Фцзули вя с. шаирлярин ирси) йараныр, Шащ Исмайыл Хятайи доьма дилимизи дювлят дили сявиййясиnя галдырыр. 2. Икинъи мярщяля. Бу мярщяля XVI ясрин сону, XVII ясрин яввялляриндян башлайараг бу эцня гядяр давам етмякдядир. Бу дюврлярдян мцасир дилимизин ясас лцьят фонду, грамматик гурулушу вя фонетик тяляффцз нормасы мцяййянляшир. Мцасир норма иля буэцнкц грамматик гурулушла мцяййян ляшян дил щям дя милли дил адланыр. Демяли, Азярбайъан милли дили XVI ясрин сонларындан формалашыб. 5. ЯДЯБИ ДИЛИН ХЯЛГИЛЯШМЯСИ. XVII ясрдян иътимаисийаси вязиййятля, Азярбайъанын ханлыглара парчаланмасы вя йазылы ядябиййатын сарайларын щимайясиндян узаглашмасы иля ялагядар олараг йазылы ядябиййатда халг шери формалары – гошма, эярайлы, байаты вя с. эениш йайылмаьа башлайыр. Йазылы ядябиййатда щеъа вязнли халг шери шякилляринин эениш шякилдя йайылмасы ядябиййаты эетдикъя ъанлы халг дилиня йахынлашдырыр, беляликля Фцзулинин шер дили иля Вагифин шер дили арасында (Фцзулийя гядярки поезийанын дили иля Фцзулидян сонракы ядяби дил мянасында баша дцшмяли) фяргляр мейдана чыхыр. Ядяби дил эетдикъя яряб-фарс мяншяли сюзлярдян, тяркиблярдян тямизляняряк садяляшир, щямин сюзляр юз йерини тцрк мяншяли сюзляря вермяйя башлайырлар. 6. ЯДЯБИ ДИЛИН ФЯАЛИЙЙЯТ ДАИРЯСИНИН ЭЕНИШЛЯНМЯСИ (ХIХ-ХХ ЯСРЛЯР). ХIХ ясрдян садя дилли, кцтляви анлашыглы няср ясярляри - щекайя вя повест йазылмасы даща эениш мигйас алыр вя бу замандан башлайараг няср дили камиллик сявиййясиня чатыр. Хялгиляшмя тядриъян поезийадан нясря, нясрдян ися драматурэийайа кечир. Ясрин 30-40-ъы илляриндян тянгиди мязмунлу поезийа - сатира вя щяъвляр йараныр. 70-ъи иллярин орталарында Азярбайъан дилиндя гязетляр чыхмаьа башлайыр ("Якинчи", "Зийа", "Кяшкцл" вя с.), ХХ ясрин яввялляриндян ися ана дилли мятбуат даща да инкишаф едир вя беляликля ядяби дилин фяалиййят даиряси эенишлянир.



байъан ъоьрафи терминляри, щям дя сийаси-инзибати яразиляри мейдана эялди. Ики ясря гядяр давам едян бу айрылыг иътимаи-сийаси мцщитдя олдуьу кими, ядяби мцщитдя дя бир айрылыг йаратды. Русийанын тяркибиня гатылан Шимали Азярбайъан Гярби Авропа мядяниййяти, ядябиййаты иля танышлыг имканы газанмагла бярабяр, рус вя Гярби Авропа дилляриндян дилимизя мцяййян сюзляр дя кечмяйя башлады. Заман кечдикъя Шимали Азярбайъан ядяби дили иля Ъянуби Азярбайъандакы ядяби дил арасында щисс олунаъаг фяргляр мейдана эялди. Шимали Азярбайъанда цмумхалг данышыг дили, цмумишляк сюзлярин базасы ясасында мющкям гайда-ганунлара, артыг стабилляшмиш формайа малик олан ядяби дил формалашмыш, бу дилин гурулушу, грамматикасы, тарихи, сюз тяркиби вя с. барядя фундаментал ясярляр йазылмыш, дилчилик проблемляри иля баьлы йцзлярля китаблар чап олунмуш, орфографийа, орфоепийа гайдалары дювлят сявиййясиндя тясдиг едилмишдир. Ъянуби Азярбайъанда ися бу мясяля индинин юзцндя беля щялл олунмамышдыр. Бу сябябдяндир ки, Ъянуби Азярбайъанда йашайыб-йарадан йазычы вя шаирляримиз щяля дя Иран яразисиндяки диалектляримизи ядяби норма кими гябул едирляр. Диaлект,шивя, йазылыш вя тяляффцзцн чохвариантлылыьы Шимали Азярбайъандакы ядяби дилин нормаларындан кянар щесаб едилдийи щалда, Ъянубдакы Азярбайъан дили цчцн щяля ки, мягбул щесаб едилир.



7. АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИНИН ШИМАЛ ВЯ ЪЯНУБ НОРМАЛАРЫ. Эцлцстан (1813) вя Тцркмянчай (1828) мцгавиляляри иля Азярбайъан ики щиссяйя бюлцндц. Беляликля Шимали вя Ъянуби Азяр-



8. АЗЯБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ДЮВЛЯТ ДИЛИ. Дювлятин дювлятчилик яламятляриндян (атрибутларындан) бири дилдир. Юлкя вя дювлят дахилиндя дил ващидлийи ашаьыдан йухарыйа дювлят гуруъулуьунда вя идарячилийиндя цнсиййяти асанлашдырыр, дювлятин мянсуб олдуьу бцтцн яразидя анлашманы максимум тямин едир. Бу ялагяляндирмя вя цнсиййят васитясиня дювлят дили дейилир. Конститусийамызын 21-ъи маддясиндя йазылыр: "Азярбайъан Республикасынын дювлят дили Азярбайъан дилидир. Азярбайъан Республикасы Азярбайъан дилинин инкишафыны тямин едир." Bu o deməkdir ki, Respublikanın bütün dövlət orqanlarında yazılı və şifahi əlaqə işləri Azərbaycan dilində aparılmalı, dövlət idarələrində vəzifə tutan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz işlərini məhz Azərbaycan dilində icra



 355 



 356 



etməlidirlər. Yenə də Konstitusiyada yazılır: “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir.” Bu isə o deməkdir ki, Respublikamızda yaşayan digər xalqların nümayəndələri məişətdə, həyatın digər sahələrində öz ana dillərində ünsiyyət saxlamaq, öz dillərində və istənilən başqa dildə təhsil almaq hüququna malikdirlər. Dövlət tərəfindən buna heç bir qadağa qoyulmur, əksinə dillərin inkişafına şərait yaradılır. Республикамызда дювлят дили иля баьлы мцхтялиф фярманлар олуб. 1919-1920-ъи иллярдя дилимиз юз яняняви вя гануни ады иля тцрк дили адландырылыб вя 1936-ъы иля гядяр бу адла таныныб. 1936-ъы илдян дилимиз Азярбайъан дили адландырылыб. 1992-ъi илин 22 dekabrında Милли Мяълисин гярары иля дилимизин кечмиш ады - тцрк дили бярпа едился дя, 1995-ъи ил 12 нойабр цмцмхалг сясвермяси иля дилимизин ады Азярбайъан дили кими гябул олунмушдур. 2001-ci il 18 iyunda “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”, 2001-ci il avqust ayının 9-da “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərmanlar verilmiş, 2002-ci il sentyabr ayının 30-da 3 fəsil və 20 maddədən ibarət “Dövlət dili haqqında” qanun qəbul edilmişdir. 2003-cü ilin yanvarın 2-də isə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili haqqında” fərman imzalanmışdır. Fərman və qanunlarda bir daha təstiq olunmuşdur ki, Azıərbaycan dili Azərbaycan Respublikasınıb dövlət dili və millətlərarası ünsiyyət vasitəsidir. DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Azərbayacn dili morfoloji quruluşuna görə hansı dil tipinə aiddir? A) iltisaqi B) flektiv C) kök dillər D) həm kök, həm flektiv dillər E) həm flektiv, həm iltisaqi dillər 2. Bu dillərdən biri türk dillərinin qıpçaq qrupuna daxildir? A) Azərbaycan dilii B) özbək dili C) türkmən dili D) qumuq dili E) uyğur dili



A) M. Şirəliyev D) B. Çobanzadə



B) Mirzə Kazım bəy C) V. V. Radlov E) M. Hüseynzadə



4. “Divani-lüətit türk” əsərinin müəllifi kimdir? A) Hüsam Təbrizi B) Məhəmməd Ənsari C) Mahmud Kaşğari D) Yusif Xas Hacib E) Qətran Təbrizi 5.. Hansı söz birləşməsindəki əsl Azərbaycan sözündə iltisaqilik prinsipi pozulmuşdur? A) bizim sinfimiz B) onun şəkli C) sənin çiynin D) bahar fəsli E) mənim fikrim 6. Ahəng qanununa tabe olmauan sözlərdən biri alınmadır. A) inam B) ilıq C) imam D) işiq E) ilxı 7. Məhəmməd Peyğəmbərə aid olan bu məşhur kəlam haradan götürülmüşdür? “Türk dilini öyrənin. Türklərin uzun sürən hakimiyyəti vardır.” A) “Qabusnamə “ B) “Kutadqu-bilik” C) “Nəhcül -bəlağə” D) “Divani-lüğətit türk” E) “Siyasətnamə” 8. Sadalanan türk dillərindən biri Azərbaycan dilinin də daxil olduğu ğuz qrupuna daxildir. A) tatar B) qırğız C) özbək D) qazax E) türkmən 9. Bu dil tipində sözün köklü içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerinə artırıla bilir. A) iltisaqi dillər B) kök dillər C) flektiv dillər D) həm kök, həm flektiv dillər E) həm kök, həm də iltisaqi dillər 10. Hansı əsl Azərbaycan sözündə iltisaqilik prinsipi pozulmuşdur? A) namərd B) bişərəf C) bivəfa D) nadinc E) baməzə 11. Dilimiz 1936 –cı ilə qədər, əcacən, hansı adla tanınıb? A) Azərbaycan türkcəsi B) türk-tatar dili C) Azərbaycan tatar dili D) Azərbaycan dili E) türk dili 12. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisınin qərarı ilə neçənci ildə Azərbaycan dilinin adı dəyişdirildi və nə adlandırıldı?



3. Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının müəllifi kimdir?  357 



 358 



A) 22 dekabr 1992-ci il, türk dili B) 18 yanvar 1993-cü il, türk dili C) 29 dekabr 1992-ci il, Azərbaycan türkcəsi D) 15 fevral 1993-cü il, Azərcaycan tükcəsi E) belə bir qərar olmamışdır 13. Biri “Dölət dili haqqinda” qanununa ziddir. A) Azərbaycan vətəndaşlarının baqa dildə təhsil alması. B) Azərbaycan Respublikasında yaşayan digər xalqların öz dillərində məktəb və mətbuat orqanları yaratması. C) Rus dilli məktəblərdə Azərbaycan dilinin məcburi fənn kimi tədris edilməsi. D) Azərbaycanda yaşayan, dövlət qulluğunda çalışan başqa xalqların nümayəndələrinin öz işlərini Azərbaycan dilində deyil, başqa dillərdə aparması. E) Televiziya və radioda başqa dillərdə olan verlişlərin səsləndirilməsi və ya göstərilməsi. 14. Ümumxalq səsverməsi yolu ilə Azərbaycan dili nə vaxt Azərbaycan Respublikasının dövlət dili kimi qəbul edilmişdir? A) 22 dekabr 1992-ci il B) 12 noyabr 1995-ci il C) 18 iyun 2001-ci il D) 9 avqust 2001-ci il E) 30 sentyabr 2002-ci il 15. Biri cəhvdir. A) 12 noyabr 1995-ci il ümumxalq səsverməsi ilə dilimizin adi Azərbaycan dili kimi qəbul edilmişdir. B) 18 iyun 2001-ci ildə “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman verilmişdir. C) 9 avqust 2001-ci ildə “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərman imzalanmışdır. D) 30 sentyabr 2002-ci ildə qəbul edilmış “Dövlət dili haqqinda” qanun 3 fəsil və 20 maddədən ibarətdir. E) 2 yanvar 2004-cü ildə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili haqqinda” fərman imzalanmışdır.



 359 



НИТГ МЯДЯНИЙЙЯТИ 1. НИТГ МЯДЯНИЙЙЯТ АНЛАЙЫШЫ. Нитг мядяниййяти дедикдя, щяр шейдян яввял, филолоэийанын дилдян цнсиййят васитяси кими истифадя гайдаларыны елми ясасда юйрянян сащяси нязярдя тутулур. Нитг мядяниййяти анлайышындан бу вя йа диэяр нитг тязащцрцнцн кейфиййятини билдирмяк цчцн дя истифадя едилиr . Hər bir dilin fonetik, orfoefik, orfoqrafik, leksik-semantik və qrammatik (morfoloji və sintaktik) qayda-qanunları vardır ki, bunları yaxşı öyrənmədən, şifahi və yazılı dilə tətbiq etmədən nitq mədəniyyətinə yiyələnmək, gözəl danışmaq və gözəl yazmaq mümkün deyil. Bu qayda-qaqnunlar isə tarixi inkişafın, təkamülün nəticəsi, məhsulu olub cəmiyyətin normal ünsiyyətinə xidmət edir. Нитг мядяниййятинин конкрет предметини мцяййянляшдирмяк (мясялян, фонетика, грамматика вя с. предмети кими) чох чятиндир вя бу сащя бир нюв предметсиз сащядир. Чцнки бурада бу вя йа диэяр дил факты, щадисяси йох, цсуллар, гайда-ганунлар системи юйрянилир. Нитг мядяниййяти дилчилик елминин практик сащясидир вя филолоэийа елминин нязяри эюстяриъиляри мящз нитг мядяниййятиндя тяърцби ящямиййят газаныр. Natiqliklə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmək olmaz. Natiqlik sənətdir. Hər kəs məqsədyonlü fəaliyyət nəticəsində yazılı və şifahi nitqini formalaşdıra, tərbiyə edə bilər, lakin hamı natiq ala bilməz. Ancaq hər kəs ədəbi dilə yiyələnməyə çalışmalı, nitqin normalarını öyrənmnəyə cəhd göstərməlidir. 2. НИТГ МЯДЯНИЙЙЯТИ МИЛЛИ МЯДЯНИЙЙЯТИН ТЯРКИБ ЩИССЯСИДИР. Миллятин мядяниййятинин эюстяриъиляриндян бири дя эюзял нитгдир (щям шифащи, щям дя йазылы нитг нязярдя тутулур). Эюзял нитг цчцн биринъи нювбядя ашаьыдакылар тяляб олунур: а) дилин юзцнцн сямимилийи, səlisliyi, gözəlliyi, ифадя имканларынын эенишлийи (Азярбайъан дилинин фонетик, лексик вя грамматик гурулушу буна там имкан верир);  360 



б) щямин дилдян истифадя едянлярин щазырлыьы, йяни дилин сямимилийиндян, gözəlliyindən, ифадя имканларынын эенишлийиндян файдаланмаг вярдишляринин инкишаф етмяси. Dilin musiqililiyində saitlərin böyük rolu vardır. İtaliyada musiqi təhsili alan böyük müğənnimiz Bülbül dünyanın ən musiqili dili hesab olunan italyan dili ilə Azərbaycan dilni müqayisə edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, Azərbaycan dili daha musiqili dildir. Buna səbəb kimi isə o, italyan dilində 6, Azərbaycan dilində 9 sait səsin olduğunu qeyd edir. Musiqililiyi, istənilən fikri ifadə umkanlarının genişliyinə görə seçilən Azrbaycan türkcəsi fonetik, leksik və grammatik guruluşuna görə dünyanın ən zəngin və inkişaf etmiş dillərindən biridir. Bu dildə “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” və s. bu kimi dastanlarımız, bayatı, nağıl, nəğmə, layla və s. bu qəbildən olan folklor nümunələri, İ. Həsənoğlu, İ. Nəsimi, Q. Bürhanəddin, Ş. İ. Xətai, M. Füzuli, M. Ə. Sabir, S. Vurğun, M. Şəhriyar və digər çoxlu sayda dünya şöhrətli sənətkarlarımızın əsərləri yazılmışdır. Hər bir vətəndaş öz doğma dilini mükəmməl şəkildə bilməyə, onu qorumağa və yaşatmağa borcludur. Doğma dilini mükəmməl şəkildə bilməyəni yüksək mədəniyyətli vətəndaş hesab etmək olmaz. Dilini, tarix və mədəniyyətini bilməyən, ona sayğı ilə yanaşmayan millət isə tədricən mədəni millətlər sırasından yox olub gedər. 3. НИТГИН ДЦЗЭЦНЛЦЙЦ, ДЯГИГЛИЙИ ВЯ ИФАДЯЛИЛИЙИ. Нитг мядяниййятинин ясас шяртляри бунлардыр: 1) нитгин дцзэцнлцйц; 2) нитгин дягиглийи; 3) нитгин ифадялиliйи. Дцзэцн нитг о нитг формасы вя йа тязащцрц щесаб олунур ки, орада дилин фонетик, грамматик вя лексик вя с. гайда-ганунлары позулмасын. Нитгин дцзэцнлцйц нитг мядяниййятинин биринъи шяртидир. Бу заман мясяля беля гойулур: дцзэцндцр, йа дцзэцн дейил? Мяс: "Гапыны вурмаг" дцзэцн дейил, "гапыны дюймяк" дцзэцндцр. Nitqin düzgünlüyü, əsasən, fonetik və qrammatik normalarla (düzgün tələffüz, doğru yazmaq, sözlərin cümlə daxilində düzgün əlaqələndirilməsi və s.) bağlıdır. Bütun danişan və yazan şəxslər, yəni hamı üçün vacib və məcburi şərt olan nitqin düzgünlüyü öz-özlüyündə nə qədər mühüm olsa da, nitq  361 



mədəniyyəti üçün hələ hər şey demək deyildir. Bu, o deməkdir ki, mədəni, gözəl nitq həm də dəqiq olmalıdır. Нитгин дягиглийи - фикрин ифадяси цчцн билаваситя тяляб олунан дил васитясини (сюзц, ифадяни, ъцмляни вя с.) тапмагла мцяййян едилир. Мяс: "гыш эялир" дцзэцндцр, анъаг дягиг дейил. "Гыш дцшцр" щям дцзэцн, щям дя дягигдир. Nitqin dəqiqliyi daha çox dilin leksik tərkibi ilə bağlıdır. Gözəl nitq düzgün, dəqiq olmaqla yanaşı, həm də ifadəli olmalıdır. Нитгин ифадялилийи дедикдя, ян мцвафиг, ян уьурлу дил васитясини тапыб ишлятмяк баша дцшцлцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, нитгин ифадялилийини онун дягиглийиндян фяргляндирмяк бир о гядяр дя асан дейил. Мяс: "О, юмрцнц бош-бошуна кечирди" ъцмляси щям дцзэцн, щям дя дягигдир, анъаг ифадяли дейил. "О, юмрцнц йеля верди" ися даща ифадяли вя эюзялдир. Nitqin düzgünlüyü hamıdan tələb olunur. Nitqin dəqiqliyinə də hamı çalışmalı, danışıq və yazısını dəqiq ifadələrlə qurmağı bacarmalıdır. Nitqin ifadəliliyi isə, əsasən, söz sənətkarlarına, şair və yazıçılara məxsusdur. Nitqin ifadəliliyi bədii üsluba xas olan başlıca keyfiyyətdir. 4. НИТГ МЯДЯНИЙЙЯТИНИН ЦМУМИ (ИЪТИМАИ) ВЯ ХЦСУСИ (ФЯРДИ) МЯСЯЛЯЛЯРИ. Нитг мядяниййятинин еля мясяляляри вардыр ки, цмуми (иътимаи) характер дашыйыр. Бу о демякдир ки, нитгин дцзэцнлцйц бцтювлцкдя ъямиййятдян тяляб олунур. Демяк, дилин гайда- ганунларына щамы риайят етмялидир. Дилин фонетик тяркибини, дцзэцн тяляффцз вя йазылыш гайдаларыны, ъцмлянин гурулушуну щамы ейни ъцр гаврайыр. Яэяр беля олмасайды, дил юз ясас вязифясини - цнсиййят функсийасыны йериня йетиря билмязди. Нитг мядяниййятинин еля мясяляляри дя вардыр ки, бунлар хцсуси (фярди) сяъиййялидир. Бу о демякдир ки, щамы ейни ъцр дягиг данышыб йазмыр, йахуд щамынын нитги эюзял (ифадяли) дейил. Щям дя нитгин эюзяллийи щярядя бир ъцр тязащцр едир. Нитг мядяниййятинин цмуми мясяляляри иля хцсуси мясяляляри бирбаша бир-бириня баьлыдыр вя бунлары ейни заманда щялл едян нитг сащибинин нитги ясл нитг мядяниййяти нцмуняси щесаб олунур (дцзэцнлцк, дягиглик вя ифадялилик).  362 



Gözəl nitq sahibi nə sözün dildə müəyyənləşmiş mənasını, nə cümlələrin qrammatik quruluşunu kəskin şəkildə dəyişə bilməz. O, sözə yeni məna çalarları qazandırmağı, cümləni adi nitqdə işlətdiyi şəkildə deyil, xüsusi formalarda işlətməyi bacarsa belə, nitq mədəniyyətinin ümumi(ictimai) tələblərini gözləməlidir. Çünki ümumi tələblər gözlənilməyən nitq fərdi cəhətdən ifadəli olsa da, mədəni nitq sayılmır. Eyni zamanda ictimai tələblərin gözlənildiyi, lakin fərdi (xüsusi) gücü olmayan nitq də yüksək mədəni nitq hesab olunmur. 5. ДИЛ, НИТГ ВЯ НИТГ ФЯАЛИЙЙЯТИ. Дил - цнсиййят васитяси олуб, мцъярряд ишаряляр системиндян ибарятдир. Щяр бир дилин юзцнямяхсус гурулушу, ифадя имканлары вардыр ки, бунун нятиъясиндя мцяййян ифадя формалары вя цсуллар мейдана чыхыр. Нитг - цнсиййят просесидир. Нитг бу вя йа диэяр мялуматын (информасийанын) ифадя тябиятиня уйьун олараг дилин ифадя имканлары ясасында мейдана чыхыр. Дил ясасдыр, нитг ися ондан тюрямядир. Дил тарихян чох аз дяйишикликляря уьрайыр, нитг ися она нисбятян дяйишкяндир. Məlumdur ki, ulu babalarımızın nitqi (danışıq və yazısı) indi danışdığımız və yazdığımız nitqə oxşar olsa da, ondan fərqli cəhətlərə də malik olub. Ancaq onların da dili bizim dilimiz kimi Azərbaycan dili, Azərbaycan türkcəsi idi. Нитг фяалиййяти - нитгин тязащцрц цчцн лазым эялян иътимаи, психоложи вя физиоложи актларын системидир. Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi mürəkkəb bir hadisədir və onun ictimai, psixoloji və fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bu göstərilənlərin (ictimai-sosioloji, psixoloji, fizioloji) qarşılıqlı əlaqəsi əsasında meydana gəlir və fəaliyyət göstərir, dinləyib anlama, danışıq, oxu və yazı formasında təzahür edir. Deməli, nitq nitq fəaliyyətinin məhsuludur. Дил цнсиййят васитяси, нитг ися цнсиййят просесидир.



формасы дилчиликдя ядяби дил адланыр. Bu dil xalq dilinin fonetik, leksik və qrammatik normaları (morfoloji, sintaktik) əsasında fəaliyyət göstərən cilalanmış formasıdır. Bu cəhətdən ədəbi dil dialektə qarşı durur və ondan fərqlənir. Ədəbi dil hamının başa düşüb ünsiyyət qurduğu, dialekt isə əhatə dairəsi nisbətən məhdud olan, regional xüsusiyyətlərə malik dildir. Ядяби дилин (нитгин) табе олдуьу гайда-ганунларын системиня ядяби дилин (нитгин) нормалары дейилир. Норма-мцяййян дюврдя сюзцн фонетик тяркиби вя лексик мянасынын, ъцмлянин грамматик гурулушунун бу вя йа диэяр дил коллективиндя обйектив (щамы тяряфиндян гябул олунан) шякилдя фяалиййятидир. Ядяби дилин ики тязащцр формасы вар: 1) шифащи ядяби дил вя 2) йазылы ядяби дил. Şifahi ədəbi dil çox qədimlərdən, hələ əlifba, yazı meydana çıxmamışdan öncə xalq yaradıcılığının-folklor nümunələrinin dili kimi işlənmiş, dövrümüzdə ədəbi dilin şifahi forması hesab edilən radio, televiziya dilinin hesabına daha da genişlənmişdir. Şifahi ədəbi dil, əsasən, orfoepik normalara tabe olub səslənən dildir və nitqlər, çıxışlar, mühazirələr və s. bura daxildir. Yazılı ədəbi dilin ilk nümunələri dövlət sənədləri, dövlət başçılarının məktubları və yazılı ədəbiyyatın nümunələri hesab olunur. Mədəni inkişafın yüksəlişi ilə bağlı olaraq yazılı ədəbi dilin dairəsi də genişlənmişdir. Bu gün dövlət sənədləri və bədii əsərlərlə yanaşı, qəzet və jurnalların, elmi və publisist kitabların, reklamların, müxtəlif məzmunlu plakatların da dili yazılı ədəbi dil hesab olunur. Bu baxımdan ədəbi dil bütün üslubların sistemidir. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixən başqa üslublarla meqayisədə (bədii, elmi, məişət və publisistik) zəif olan rəsmi üslub müstəqil dövlətçiliyimizlə bağlı mütləq və məcburi işlənməsi ilə şərtlənərək daha da kamilləşmiş və artıq dilimizdə elmi-kütləvi üslub deyilən bir üslub da formalaşmaqdadır. Yazılı ədəbi dil, əsasən, orfoqrafik normalara tabe olan, yazılan dildir.



6. ЯДЯБИ ДИЛ. НИТГ НОРМАЛАРЫ. Тарихян мцяййянляшмиш мющкям гайда-ганунлара табе олуб, халгын, миллятин цмуми, нцмуняви цнсиййятиня хидмят едян нитг



7. МЦАСИР АЗЯРБАЙЪАН ЯДЯБИ ДИЛИНИН НОРМАЛАРЫ. Müasir Azərbaycan ədəbi dili mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Bu normalar dialekt, şivə və xalq dilindəki qeyri-



 363 



 364 



sabit, mükəmməl olmayan normalardan fərqlənir ki, bu normalılıq (normativlik) ədəbi dilin əhatəliliyindən, sabitliyindən və dilin daxili quruluşunu əks etdirməsindən ibarətdir. Дилин дахили гурулушуну онун фонетикасы, лексикасы (лцьят тяркиби) вя грамматикасы тяшкил едир. Мцасир дилимизин нормалары да буна уйьундур. Бунлар ашаьыдакылардыр: 1. Fonetik norma. 2. Leksik, yaxud leksik-semantik norma. 3. Qrammatik norma. 1) Фонетик норма. Сюз цмумхалг дилиндя мцхтялиф вариантларда ишлянся дя, ядяби дилдя анъаг бир ъцр йазылыр вя тяляффцз олунур. Сюзцн ядяби дилдяки тяляффцз гайдасы орфоепик, yazılış qaydası isə orfoqrafik норма адланыр. Орфоепик норма орфоепийа лцьятляриндя, орфографик норма ися орфографийа лцьятляриндя якс олунур. Orfoqrafik və orfoepik normalar dilimizin fonetik və qrammmatik normaları əsasında formalaşır. İltisaqilik Azərbaycan ədəbi dilində bir şərt kimi, əsasən, gözlənilir. Sözlər ahəng qanununa tabe olur, şəkilçilər sözlərin sonuna qoşulur, cümlə qrammatik kateqoriyalarla qurulur və s. Щям орфоепик, щям дя орфографик нормалар дилин фонетик гурулушу, хцсусиля онун характерик яламяти олан ащянэ гануну иля мцяййян едилир. Фонетик нормайа ямял олунмасы, йяни сюзцн дцзэцн тяляффцз вя йазылышы шяхсин савадлылыьынын вя ядяби дили мянимсямясинин ян мцщцм эюстяриъисидир. Fonetik norma iki şəkildə-düzgün tələffüz (orfoepik) və düzgün yazılış (orfoqrafik) yazılış formasında təzahür edir. Məs: oğlannar-oğlanlar, kədərri-kədərli, maraxlı-maraqlı, demakratiya-demokratiya, zəyif-zəif, babıya-babaya, natik-natiq, kitap-kitab, mə:llim-müəllim; meşə-meşə, xəncər-xəncər, kölgəkölgə, keçmiş-keçmiş və s. Göründüyü kimi sözlərin bəziləri yazıldığı kimi, bəziləri də yazıldığından fərqli tələffüz olunur. Bunların hər hansı birinə əməl edilməməsi fonetik normanın pozulması hesab olunur.



2) Лексик норма. Dünyanın əksər dillərində olduğu kimi Azərbaycan dilində də leksik normanın keyfiyyətini milli sözlər müəyyən edir. Alınma sözlərin forma və məzmunca milliləşməsi, dilin fonetik, leksik və qrammatik normalara tabe olması həmin leksik mühitdə gedir. Лексик норма щяр бир шяхсдян сюзцн мянасына бяляд олмаьы, ону дцзэцн, йериндя ишлятмяйи тяляб едир. Сюз юз йериндя ишлянмирся, демяк, фикир дцзэцн ифадя олунмур вя нитг мядяниййятинин тяляби позулур. Məs: Qardaşım topu mənə tulladı- Qardaşım topu mənə atdı. Onun yüksək səsi var- Onun zil səsi var və s. Nümunələrin birincisində leksik normanın tələbi pozulmuş, ikincisində isə normaya əməl edilmişdir. Ядяби дилдя сюйцшляря, лору, йахуд кобуд сюзляря йер верилмир. Лексик норма функсионал цслублара эюря фярглянир. Бядии цслубда образлы сюзляр, ифадяляр ишляндийи щалда, елми цслуб цчцн бу, характерик дейил, йяни елми цслубда даща чох терминлярдян истифадя олунур. Сюздян дцзэцн истифадя иля йанашы, нитг мядяниййяти тяляб едир ки, о, ейни заманда дягиг вя ифадяли олсун. Бунлар лексик нормайа аид олан елементлярдир. 3) Грамматик норма. Грамматик норма сюзляр вя ъцмляляр арасындакы ялагялярин нитгдя дцзэцн гурулмасыны тяляб едир. Грамматик нормалар дедикдя, ясасян, ашаьыдакылар нязярдя тутулур: а)мигдар сайларындан сонра эялян исимляр тякдя ишлядиlir: мяс: он гялям, йцз ушаг вя с. б) адлара яввял кямиййят, сонра мянсубиййят, даща сонра щал, ондан сонра ися хябярлик шякилчиси артырылыр. Мяс: шяэирд-ляримиз-ин-дир; гощум-лар-ыныз-дан-ам вя с. ъ) фел кюкляриня яввял тясирлик, сонра нюв, даща сонра шякил, ондан сонра ися шяхс-хябяр яламяти (шякилчиси) артырылыр. Мяс: эцлдцр-цл-мяли-дир; йаз-ыш-аг вя с. ч) мцбтяда иля хябяр ъцмлядя шяхся, мцяййян дяряъядя ися кямиййятя эюря узлашыр. Мяс: Мян шаэирд-ям; Онлар эетди-ляр вя с. д) ъцмлядя яввял мцбтяда, сонра тамамлыг, даща сонра хябяр эялир; тяйин изащ етдийи ъцмля цзвцндян яввял, зярфлик ися, ясасян, хябярдян яввял ишлянир. Мяс: Щясян тарихи филмляря щявясля бахырды.



 365 



 366 



Yuxarıda qeyd olunanlara əməl olunmaması qrammatik normanın pozulması deməkdir. Fonetik norma sözü düzgün yazmağı və tələffüz etməyi, leksik norma söz və ifadənin mənasından düzgün istifadə etməyi, qrammatik norma isə sözlərin nitqdə düzgün əlaqələndirilməsi və cümlələrin düzgün qurulmasını tələb edir. Беляликля, ядяби дилин нормалары мцяййян тарихи мярщялядя бир систем олараг фяалиййят эюстяриr. Normalar bir sistem olsa da, onların müstəqilliyi də vardır. Ядяби дилин нормаларынa ямял етмяк нитг мядяниййятинин ян мцщцм шяртидир. Bu normalar qrammatika kitablarında, dərslik və lüğətlərdə əksini tapır. 8. ДИЛИМИЗИН ТЯКИБИНДЯ ЮЗЯЛЛЯШМЯ МЕЙЛЛЯРИ. Мцасир Азярбайъан дилинин тяркибиндя 60-ъы иллярдян (ХХ яср) башлайараг юзялляшмя мейлляри мцшащидя олунур. Юзялляшмя цч йолла эедир: 1) Щяр щансы сюз устасынын гядим мянбялярдян, халг дилиндян сюз эютцрмяси, йахуд мювъуд охшарлыг ясасында сюз йаратмасы йолу иля; 2) Ъямиййятин юзцндя мцяййян щадися иля баьлы йени сюзлярин йаранмасы йолу иля; 3) Тцрк дилляринин тясири иля. Дилимиздя сюзлярин тцркляшдирилмяси просеси яввялляр дя олмуш, бу эцн ишлятдийимиз бир сыра сюзляр (гурултай, билдириш, эюрцнтц, башган, сечки, илдюнцмц вя с.) беля йаранмышдыр. Сон заманларда да бу гайда иля гейри-тцрк мяншяли гаршылыглары иля паралел ишлянян бир сыра сюзляр, лексик ващидляр йаранмышдыр. Мяс: яйляъ (тормоз), дюнцм (мярщяля), дцрлц (мцхтялиф), гайнаг (мянбя), чаьдаш (мцасир), йцзиллик (яср), дурум (вязиййят), юзялляшмя (хцсусиляшмя) вя с. Bu sözlər qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır. Xalqımız müstəqillik qazanandan sonra Azərbaycan dilində özəlləşmə prosesi üçün geniş imkanlar, ictimai-siyasi mühit yaranmışdır. 9. НИТГ НОРМАЛАРЫНЫН ТАРИХЛИЙИ. Норма тарихи категорийадыр вя заман кечдикъя дяйишикликляря уьрайа билир. Nitq normalarının tarixiliyi ədəbi dilin inkişafının təkmilləşməsinin nəticəsidir. Мяс: 30-ъу илляря гядяр Азярбайъан ядяби дилинин  367 



фонетикасында саьыр нун (Н1) адлы бир сяс вар иди вя бу сяс хцсуси щярфля эюстярилирди. Щазырда бу сяс фонетик нормативлийини итирмишдир. Бир нечя ил бундан яввял ядяби дилдя фяал ишлянян сосиализм, колхоз, совхоз, партком вя с. сюзляр фяал нитг просесиндян йавашйаваш чыхмагда, диля йени-йени сюзляр эялмякдядир. Ədəbi dilin normalarında həmişə sabitlik olur, ancaq bu sabitlik nisbidir. Bu sabitlik, yəni məna dəyişkənliyi leksik normada özünü daha çox biruzə verir ki, bu da bəzi sözlərin ya tamamilə işlənməməsi, ya da işlənmə dairəsinin məhdudlaşması və dilin lüğət fonduna yeni sözlərin daxil olması ilə bağlıdır. Fonetik və qrammatik normalr daha sabitdir və dəyişmələr bu normalarda daha ləng gedir. 10. НИТГ ИСТИСНАЛАРЫ. Норманын мювъудлуьуну истисналарсыз тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. Мцасир ядяби дилимиздя истисналар - гейри-норматив щаллар, ясасян, норманын тарихи щярякятинин - тякамцлцнцн нятиъяси кими ашаьыдакы щалларда мейдана чыхыр: 1) Aртыг юз дюврцнц кечирмиш нитг ващидляри бу вя йа диэяр цслубда "илишиб" галыр. Məs: Onunla görüşmək mahal məsələdir. Eyzən atası kimi danışırdı və s. 2) Yени мейдана чыхан нитг ващидляри бир мцддят нормативляшмир. Məs: Menecerlə arası dəymiş, biznesi tənəzzülə uğramışdı və s. 11. НАТИГЛИК СЯНЯТИ. Нитги мювъуд ядяби нормалара уйьун (дцзэцн) олмагла йанашы, щям дя дягиг вя эюзял (ифадяли) олан адамлар натиг адланырлар. Натиглик мцяййян пешакарлыг тяляб едян сянятдир. Бир фяалиййят сащяси олараг натигликдян бящс едян елм сащяси натиглик сяняти вя йа риторика адланыр. Натиглик сянятинин ясас тялябляри ашаьыдакылардан ибарятдир: 1) Дцзэцн, дягиг вя эюзял (ифадяли) данышмаг; 2) Динляйиъилярин (аудиторийанын) сявиййясини, характерини нязяря алмаг, йяни аудиторийа цчцн анлашыглы олмаг; 3) Нитгин интонасийасына, ритминя фикир вермяк вя бу дейилянлярин тялябляриня уйьун бядян, баш, ял-гол щярякятляри етмяк;  368 



4) Мцмкцн гядяр йыьъам данышмаг, мятлябдян узаглашмамаг вя динляйиъиляри йормамаг; 5) Нитгя (чыхыша, мцщазиряйя вя с.) яввялъядян щазырлашмаг, сонра ися тящлил едиб конкрет нятиъяляр чыхармаг. Натиглийин ашаьыдакы сащяляри мювъуддур: 1) Bядии натиглик. Buraya, əsasən, sənət adamlarının, şair və yazıçıların nitqi daxildir. 2) Aкадемик натиглик. Bu natiqliyə elm adamlarının, müəllimlərin nitqi daha çox uyğun gəlir. 3) Sийаси натиглик. Ölkə başçıları və siyasət adamlarının nitqləri bu natiqliyə aid edilir. 4) İнзибати-идаря натиглийи. İdarə və təşkilat rəhbərlərinin nitqi bura daxildir. 5) İшэцзар натиглик. İşgüzar münasibətlərlə qurulan söhbətlər və yazışmalar bu nitqə aiddir. Natiqlik həm bir sənət, həm də bir elm kimi lap qədimdən, eramızdan əvvəl formalaşmış, antik dövrün böyük şəxsiyyətləri olan Ploton (Əflatun), Aristotel (Ərəstun), Demosfen, Siseron kimi dühalar natiqliyin praktikası ilə məşğul olmaqla yanaşı, onun bütöv bir elmi- nəzəri sistemini də yaratmışlar. Azərbaycanda tarix boyu Xətib Təbrizi, Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmail Xətai, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Seyid Cəfər Pişəvəri, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Əli Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, Heydər Əliyev, Əbülfəz Elçibəy, İsmayıl Şıxlı və s. bu kimi görkəmli natiqlər fəaliyyət göstərmişlər. 12. ЖЕСТЛЯР. Натиглик сянятинин мцщцм шяртляриндян бири ял-гол щярякятляриндян - жестлярдян нитгин ритм вя интонасийасына уйьун шякилдя истифадя етмякдир. Жестляр нитгин тясирини артырыр, она емосионаллыг верир. Анъаг йерсиз ял-гол атмаг мягбул сайылмыр. Бу, нитгин тясирини артырмаг явязиня, азалда биляр. 13. МИМИКА. Нитг просесиндя цз язяляляринин мяналы щярякяти (тяяъъцб, наразылыг, севинъ вя с. емосийалар ифадя етмяси) мимика адланыр. Мимика нитгин анлашылмасында, сюзцн ъидди, йахуд кинайя, иронийа иля дейилмясини баша дцшмякдя мцщцм рол ойнайыр.



 369 



Жестля мимика мцкяммял нитгдя бир-бирини тамамлайыр вя ващид психофизиоложи акт кими чыхыш едир. Шифащи ядяби дил бунларсыз мцмкцн дейил. 14. НИТГ ЕТИКЕТЛЯРИ. Щяр халгын милли тяфяккцрцня уйьун олараг мцхтялиф мцраъият цсуллары вардыр ки, бунлара нитг етикетляри, йахуд йарлыглары дейилир. Нитг просесиндя бу етикетляря ямял етмяк щям нитг, щям дя инсани мядяниййятин эюстяриъиляри сайылыр. Бунлар ашаьыдакылардыр: 1. Мцраъият етикетляри. Мцсащиб йашъа бюйцк олдугда, йахуд ортада танышлыг олмадыгда она "Сиз" дейя мцраъият олунур. Бу, бизим халгымызда чох гядим адятдир. Бу гайда бцтцн мцраъият формаларында эюзлянилир. Мяс: баьышлайын, яйляшин, буйурун, лцтфян сюзцнцзя давам един вя с. Бундан башга Бяй! Ъянаб! Гардаш! Дярдин алым! вя с. бу кими мцраъият формалары да вардыр. Мцраъият етикетляри рясми (мяс: Ъянаб щаким! вя с.) вя гейри- рясми (мяс: Оьлум! вя с.) олмагла ики йеря айрылыр. 2. Эюрцшмя етикетляри. Салам! Салам-ялейкцм! Хош эюрдцк! Эцн айдын! Ахшамыныз хейир! Хош эялмисиниз! вя с. 3. Айрылма етикетляри. Худащафиз! Ялвида! Саь олун! Аллащ аманында! Уьур олсун! Йахшы йол! Хейря гяншяр эедин! Уьурлу йол! Эюрцшяня гядяр! вя с. 4. Тябрик етикетляри. Тябрик едирям! Эюзцнцз айдын! Мцбаряк олсун! вя с. (Щамысынын ъавабында: саь олун!) 5. Алгышлар. Аллащ кюмяк олсун! Йастыьыныз йцнэцл олсун! Аллащ рящмят елясин! вя с. 6. Гарьышлар. Аллащ юлдцрсцн! Эюзцн тюкцлсцн! вя с. 7. Сюйцшляр. Сяни йеря сохум! Цзцня тцпцрцм! вя с. Elə nitq etiketləri vardır ki, əsrlər, minilliklər boyu sabit qalır, elələri də vardır ki, müəyyən dövrdə, mərhələdə işlənib ünsiyyətdən çıxır. Məsələn, son illərə qədər fəal olan “yoldaş”, “vətəndaş” müraciət formaları artıq qeyri-fəaldır. Halbuki, son illərə qədər demək olar ki, işlənməyən “cənab”, “bəy” sözləri müraciət etietləri kimi geniş yayılmışdır. Нитг етикетляриндян йерли-йериндя истифадя олунмасы цнсиййятин нормал эедишиня, анлашмайа кюмяк едир, сямими мцнасибятляр йарадыр.  370 



A) nitqin dəqiqliyi C) nitqin elmiliyi E) niqtin ifadəliliyi



DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Üz əzələlərinin mənalı hərəkəti nə adlanır? A) mimika B)jest C)etiket D) nitq E) ritorika 2. Xəbər mübtəda ilə uzlaşmırsa ədəbi dilin hansı norması pozulur? A) qrammatik B) leksik C) orfoqrafik D) orfoepik E) həm leksik həm də qrammatik



11. “Qazlar hay-həşir sala-sala yuvalarına təpildilər” cümləsində hansı söz leksik normaya uyğun deyil? A) qazlar B) hay-həşir C) sala-sala D) yuvalarına E) təpildilər 12. Bunlardan birinin konkret predmetini müəyyənləşdirmək çətindir. A) fonetika B) leksika C)nitq mədəniyyəti D) qrammatika E) frazeologiya



3. Göstərilənlərdən biri görüşmə etiketinə daxil deyil. A) xoş görük B) sabahınız xeyir C) görüşənə qədər D) axşamınız xeyir E) xoş gəlmisiniz



13. Tarixilik cəhətdən nitq normalarının hansında dəyişmə ləng gedir. A) leksik və qrammatik B)fonetik və qrammatik C) fonetik və leksik D) hamısında E) leksik



4. Bu nitq normalarından biri yalnız şifahi ədəbi dildə olur. A) qrammatik B) leksik C) sintaktik D) orfoepik E) morfoloji 5. Millətin, xalqın ünsiyyətinə xidmət edən, möhkəm qayda- qanunlara tabe olan nitq forması. A) dialekt B) xalq danışıq dili C) milli dil D) şivə E) ədəbi dil 6. Bu norma hər şəxsdən sözün mənasına bələd olmağı, onu düzgün və yerində işlətməyi tələb edir. A) qrammatik B) leksik C) orfoqrafik D) orfoepik E) həm leksik həm də qrammatik 7. Filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi qaydalarını öyrənən praktik sahəsi hansıdır. A) leksikologiya B) qrammatika C) fonetika D) nitq mədəniyyəti E) üslubiyyat 8. “Ələmdarın bu işi görməyə böyük iştahası var” cümləsində ədəbi dilin hansı norması pozulub. A) qrammatik B) leksik C) orfoqrafik D) orfoepik E) həm leksik həm də qrammatik 9. Natiqlik sənətinin ikinci adı hansıdır. A) etiket B) ritorika C) jest D) mimika



B) nitqin düzgünlüyü D)nitqin sərbəstliyi



E) etika



10. Nitq mədəniyyətinin hamı üçlün məcburi olan şərti.  371 



14. Sözlərin birində orfoepik norma pozulmuşdur. A) [kimnən] B) [ma:vin] C) [bilmiyəsən] D) [şəhərri] E) [çəmənlər] 15. “Batalyon cəsarətlə son döyüşə, ölüm-dirim savaşına atıldılar” cümləsində hansı norma pozuımuşdur? A) qrammatik B) leksik C) orfoqrafik D) orfoepik E) həm leksik həm də qrammatik 16. Nitqə aid əlamətlərdən biri yanlışdır. A) dil əsasında meydana gəlir B) törəmədir D) ünsiyyət vasitəsidir E) dəyişəndir



C) fərdidir



17. Biri səhvdir. A) Dil əsas, nitq isə ondan törəmədir. B) Dil və nitq ünsiyyət vasitəsidir. C) Dil ümumi, nitq isə fərdidir. D) Dil az dəyişəndir, nitq iosə az dəyişir E) Hər bir dilin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. 18. Xəbər mübtəda uzlaşmırsa onda mədəni nitqin hansı şərti pozuılmuş sayılır? A) düzgünlüyü B) dəqiqliyi C) ifadəliliyi D) həm düzgünlüyü, həm ifadəliliyi E) həm dəqiqliyi, həm ifadəliliyi  372 



19. Nitq fəaliyyəti dedikdə nə başa düşülür? A) Fikirn ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsi tapmaq. B) Obrazlılıq və məcazilikdən geniş istifadə edilməsi. C) Terminlərədn istifadə etməklə elmiliyin gözlənilməsi. D) Nitqin yaranması üçün lazım olan psixoloji və fizioloji aktların sistemi. E) Nitqin ədəbi tələffüz baxımından dəqiqliyi. 20. Sözlərin birində ədəbi dilin orfoepik norması pozulmuşdur. A) [vijdan] B) [üzürrü] C) [başlayır] D) [babıya] E) [meşədən]



ЦСЛУБИЙЙАТ 1. ЦСЛУБ ЩАГГЫНДА МЯЛУМАТ. Бу вя йа диэяр бир дилин üslublarını, ümumiyyətlə цслуби имканларыны юйрянян дилчилик сащяси цслубиййат адланыр. Цслубиййатын ясас ващиди цслубдур. «Цслуб» дедикдя дил васитяляриндян мягсядйюнлц истифадя цсулу, формасы нязярдя тутулур. Дил ващидляриндян истифадя юзцнц ики бахымдан эюстярир: 1) цмуми, йахуд иътимаи бахымдан (бу заман функсионал цслублар мейдана чыхыр); 2) хцсуси, йахуд шяхси бахымдан (бу заман фярди цслуб мейдана чыхыр). Милли иътимаи тяфяккцрцн мцхтялиф сащялярини якс етдирян, дил ващидляри дя щямин сащялярин тяляби иля сечилиб системляшян функсионал цслублар (бядии цслуб, елми цслуб, публисистик цслуб, мяишят цслубу, рясми-ишэцзар цслуб) бирликдя ядяби дили тяшкил едир. Фярди цслуб функсионал цслублардан фяргли олараг, хцсуси сяъиййя дашыйыр вя ясасян бир шяхся (мцяллифя) аид олур. Мяс: Фцзули цслубу, Сямяд Вурьун цслубу вя с. Бязян бу вя йа диэяр дил хцсусиййятлярини цмумиликдя дашыйан бир нечя шяхс (мцяллиф) дя ейни цслуба аид ола биляр. Мяс: Mолла Nясряддинчилярин цслубу, Fцйузатчыларын цслубу вя с. Цслуб бу вя йа диэяр дилин цслуби имканларынын тязащцрцдцр.



 373 



Dilin üslubi imkanları həm funksional, həm də fərdi üslublarda öz əksini tapır. Həmin üslublar nə qədər genişdirsə, dil də o qədər zəngindir. Hər bir inkişaf etmiş dildə biri digərini tamamlayan iki tendensiya mövcuddur: 1.İctimai təfəkkürdə ixtisaslaşma, yaxud deferensasiya prosesi gedir və bu proses funksional üslubarın bir-birindən daha çox fərqlıəmnəsinə səbəb olur. 2. İctimai təfəkkürdə hər bir insanın maraq dairəsinin genişlənməsi, yaxud inteqrasiya prosesi gedir və bu, funksional üslubların bir-birinə yaxınlaşmasına təsir göstərir. Beləliklə, bir yandan ədəbi dil ixtisaslaşır, digər tərəfdən həmin ixtisaslaşma hər bir cəmiyyət üzvü üçün əl çatan olur. Qeyd: “Üslubiyyat” ancaq dilçilik anlaışıdır. “Üslub” isə daha geniş məzmuna malikdir. Dildə olduğu kimi ədəbiyyatda, incəsənətdə, eləcə də ictimai fəaliyyətin başqa sahələrində də üslublar özünü göstərir və buna bəzən “yol”, “dəst-xətt” də deyilir. Məs: Sabir üslubu, Heydər Əliyev üslubu, Hacıbaba Hüseynov üslubu, Səttar Bəhllulzadə üslubu, folklor üslubu, romantik üslub, realist üslub və s. 2. АЗЯРБАЙЪАН ЯДЯБИ ДИЛИНИН ЦСЛУБЛАРЫ. Азярбайъан ядяби дилинин функсионал цслублары милли иътимаи тяфяккцрцмцзцн ясас сащялярини ящатя едир. Функсионал (цмуми, иътимаи) цслублар системиня ашаьыдакылар дахилдир: 1) Бядии цслуб. 2) Елми цслуб. 3) Публисистик цслуб. 4) Мяишят цслубу. 5) Рясми-ишэцзар цслуб. Hər bir üslubun özünə xas olan dil vasitə və vahidləri, ümumi əlamətləri tarixi inkişaf prosesində müəyyənləşmiş və həmin əlamətlər üslubları bir-birindən ayıran başlıca cəhətlərdir. Bədii üslubda məcazilik, bədii ifadələrdən geniş şəkildə istifadə, obrazlılıq başlıca şərtdirsə, bunlar elmi üsluba xas olan cəhətlər deyil və elmi üslub termin sıxlığı, dəqiqlik, modal sözlərin və mürəkkəb cümlələrin daha çox işlənməsi ilə səciyyəvidir. Publisistik üslub, bir növ, ictimai-kütləvi dil təzahürü olsa da, məişət üslubu qədər kütləvi deyil və məişət üslubunda olan  374 



sərbəstlik və bir sıra müraciət etiketləri özünü publisistik üslubda göstərə bilmir. Rəsmi-işgüzar üslub isə digər funksional üslublarda olmayan standart formalardan, fərdi üslubu özünə yaxın qoymayan ümumi mətn konstruksiyalarından ibarətdir. Üslublar bir-birindən nə qədər fərqlənsələr də, eyni bir dilin üslubları olduğuna görə həmin dilin fonetik, leksik və qrammatik normalarına tabedir. Azərbaycan dilinin üslubları mükəmməlliyinə, ifadə imkanlarına görə bir-birindən fərqlənirlər ki, bunun səbəbini, hər şeydən əvvəl tarixdə axtarmaq lazımdır. Yüzilliklər boyu bədii üslub, XIX-XX əsrlərdə isə publisitik üslub formalaşıb zənginləşsə də, bunu elmi və rəsmi-işgüzar üslublar barədə söyləmək bir qədər çətindir. Azərbaycan alimləri əsərlərini istər orta, istərsə də sonrakı əsrlərdə, əsasən, beynəlxalq dillərdə (daha çox ərəb və rus) yazdıqlarına görə Azərbaycan dilinin elmi üslubu bədii, yaxud publisistik üslub qədər geniş ifadə imkanları qazana bilməmişdir. Səbəblərdən biri də elmin beynəlxalq xarakteri ilə bağlıdır. Çünki ədəbiyyat və incəsənət milli zövqü, publisistika milli-ictimai maraqları əks etdirdiyi halda, elm və onun metodları ümumbəşəridir. Rəsmi-işgüzar üslub milli dövlətçilik və idarəçilik təcrübəsi olan yerdə formalaşır. Məhz, bu səbəbdən də bu üslub inkişaf səviyyəsinə görə son zamanlara qədər digər funksional üslublardan geri qalmışdır. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranıb möhkəmlənməsi ilə rəsmi-işgüzar üslub yüksək sürətlə inkişaf etməkdədir. 3. БЯДИИ ЦСЛУБ. Бядии цслуб милли бядии тяфяккцрцмцзцн ифадяси олуб, образлы, емосионал нитг формасыдыр. Бу цслуб дилимизин тарихиндя щямишя апарыъы олмуш, мцяййян мярщялялярдя ися, щятта бцтювлцкдя ядяби дили тямсил етмишдир. Функсионал имканларынын эенишлийиня эюря бядии цслуб чох заман ядяби-бядии дил дя адландырылыр. Бядии цслубун ясас вя башлыъа хцсусиййяти образлылыгдыр. Образлылыг щяр бир сащядя бядии цслубун ясас эюстяриъиси олса да, бцтюв бир щадисядир, бу вя йа диэяр мятни цмумиликдя характеризя едир.  375 



Емосионаллыг (йахуд експресивлик), щяр шейдян яввял, образлылыгдан иряли эялир. Образлы нитг ейни заманда емосионал (вя йа експресив) нитгдир. Дилдя мцхтялиф сявиййялярдя образлылыьын, еляъя дя емосионаллыьын эюстяриъиляри, ясасян, ашаьыдакылардан ибарятдир: 1) Фонетик сявиййядя: аллитерасийа - sözlərn əvvəlində eyni сяслярин gəlməsi, тякрары, щямащянэляшмяси (мяс: гапгара гаралмаг, Çaqıl daşlı çayları Çapayev çapa-çapa); ассонанс – sözlərin müxtəlif hissələrində uyğun səslərin melodiya yaratması, щямащянэляшмяси (мяс: гупгуру гурумаг, Bu gün nə keçdiniz? A hərfi, ata! Atamın atası, ata bax, ata.), тякрар (бунлар ритм йарадан ясас васитялярдир), интонасийа вя с. 2) Лексик сявiyйядя: епитет, тяшбещ, мцбалиья, истиаря, кинайя (бунлар мяъазын мцхтялиф нювляридир), фразеолоэийа, омонимлик, синонимлик, антонимлик вя с. 3) Грамматик сявиййядя: сюз сырасынын дяйишмяси, гейринорматив ъцмля конструксийаларынын ишлянмяси, еллипсис вя с. Бядии цслуб, адятян, цмумхалг дилиня ясасланыр. Халг тяфяккцрцнцн мящсулу олан сюзляр, щятта диалектизмляр дя (мцяййян щяъмдя) щямин цслубда ишлянир. Obrazlılığın fonetik səviyyədə təzahürü qrammatik səviyyədəki təzahürü ilə, leksik səviyyədə təzahürü isə həm fonetik, həm də qrammatik səviyyədki təzahürləri ilə birbaşa bağlıdır. Бядии цслуб ашаьыдакы формаларда тязащцр едир: а) Шеiр дили. Шеiр дили айдын сечилян ащянэя, вязня, юлчц вя бюлэцйя малик, гафийялянян дилдир. б) Няср дили: Няср дили мцяййян сцжетя малик тящкиййянин щекайя, повест, роман, очерк вя с. дилидир. ъ) Драматурэийа дили монолог вя диалоглардан ибарят сящня дилидир. Burada remarkalardan da istifadə olunur. 4. СЮЗЦН ПОЕТИК ФУНКСИЙАСЫ (ПОЕТИЗМ). Сюзцн бядии цслубдакы ясас ишиня, вязифясиня сюзцн поетик функсийасы дейилир. Мятндя билаваситя поетик функсийа дашыйан сюз, йахуд ифадя поетизмдир. Поетизм – бядии сюздцр. Бядии сюз, ясасян, мяъази мянада ишлянмиш сюздцр. Мяс: ширин  376 



дуйьулар, аъы хатиряляр, сойуг адам вя с. Фразеолоэизмляр дя дилин поетик имканлары щесабына йаранмышдыр. Лакин щазырда фразеоложи бирляшмяляр дилин норматив ващидляри сырасына дахилдир. 5. БЯДИИ ИФАДЯ ВАСИТЯЛЯРИ (МЯЪАЗЛАР). Сюзцн поетик функсийасы ян чох бядии ифадя васитяляриндя, йахуд мяъазларда мейдана чыхыр. Бядии ифадя васитяляри (мяъазлар) гейримцстягил мянада ишлянян сюз вя ифадялярдир. Онларын ясас нювляри ашаьыдакылардыр. 1) Епитет. Бу вя йа диэяр предметин гейри-мцстягил, мяъази яламятини эюстярян тяйиня епитет, йахуд бядии тяйин дейилир. Епитет йунан сюзц олуб ялавя демякдир. Бядии ясярдя мянаны гцввятляндирмяк, мцяййян бир ъящяти диггятя даща габарыг чатдырмаг цчцн щямин фикри ифадя едян сюзя гцвятляндириъи, тяйинедиъи сюз артырылыр. Мяс: аьыр сюз, йухулу торпаг, дярин зяка, ширин йуху вя с. Ашаьыдакы мисалларда ишлянян епитетляря диггят едяк: Чянлибелдян сяни дейиб эялмишям, Алма эюзлц, гыз бирчякли Гырат эял. вя йа: Ачыр гызыл шащинлярим эюй цзцндя ганадыны, Йазыр мави цфцглярдя ана йурдун мярд адыны. Бу мисаллардакы “алма эюзлц”, “гыз бирчякли”, “гызыл шащинлярим” сюзляри епитетидир. Бязян бир сяняткарын ишлятдийи уьурлу епитетлярдян башга сяняткарлар да истифадя едирляр ки, бунлара мцгяййяд епитетляр дейилир. Мяс: каман гашлы, тути дилли, сярв бойлу вя с. 2) Тяшбещ (бянзятмя). Бу вя йа диэяр предметин диггяти чякян яламятиня эюря башга бир предметя охшадылмасына тяшбещ, йахуд бянзятмя дейилир. Тяшбещ сюзц яряб мяншяли олуб охшатмаг, бянзятмяк мянасыны ифадя едир. Мяъазын садя нювляриндян олан тяшбещин тяркиб щиссяляри ашаьыдакылардыр: а) бянзяйян, б) бянзядилян, ъ) бянзятмя гошмасы, ч) бянзятмя яламяти. Тяшбещин ики формасы вар: 1. Кими, тяк, еля бил, санки вя с. гошмаларла – грамматик яламятлярля дцзялян тяшбещляр. Мяс: Буз кими сойуг адам. Ялляри санки гызыл иди. Еля бил дамдыр. Лаля тяк гызармаг цз гайдасыдыр вя с.



Бу йолла дцзялян тяшбещляря мцфяссял тяшбещляр (бянзятмяляр) дейилир. 2. Щямин грамматик яламятлярин иштиракы олмадан дцзялян тяшбещляр. Мяс: Дящанын пцстядир, дишлярин инъи. Эюзляри ащу эюзцдцр вя с. Бу йолла дцзялян тяшбещляр мцкяммял тяшбещляр адланыр. 3) Метафора (истиаря). Бядии дилдя эениш йайылмыш мяъаз нювляриндян бири дя метафорадыр. Бу вя йа диэяр предметин, щадисянин яламятинин щямин предметин, щадисянин ады чякилмядян башгасына (башга предметя, щадисяйя) кючцрцлмясиня метафора (истиаря) дейилир. Метафора йунан сюзц, истиаря ися яряб сюзцдцр. Щяр ики сюз “кючцрмяк” мянасыны верир. Ашаьыдакы нцмуняляр диггят едяк: Язизим улу даьлар, Чешмяли, сулу даьлар, Бурда бир гяриб юлмцш, Эюй кишняр, булуд аьлар. Вя йа: Гыш эцняши узагдан йорьун-йорьун Бахырды йамаълара. Биринъи мисалда ат вя инсана мяхсус олан яламятляр эюйцн вя булудун, икинъи мисалда ися инсана хас ъящят (бахмаг) эцняшин цзяриня кючцрцлмцшдцр. 4) Метонимийа. Йунанъа “метономадро” сюзцндян йаранан бу терминин мянасы “ад дяйишмя” демякдир. Фикри гцввятляндирмяк цчцн бир сюзц башга бир сюзля явяз олунан бу мяъаз нювцня ядяби дилдя вя ади данышыгда тез-тез тясадцф олунур. Мясялян: Нябатини тякрар-тякрар охумушам. Мялумдур ки, бу мисалда сющбят Нябатинин ясярляринин тякрар-тякрар охунмасындан эедир. Ашаьыдакы мисаллар метонимийайа аид нцмунялярдир: Салон щейрят ичиндядир… Сцкут едир башдан-баша… Эцляъяксян щяр бир заман, Азярбайъан, Азярбайъан! “Данышыр Бакы”, “Эюстярир Тябриз” вя с. 5) Символ (рямз). Символ йунанъа “символон” сюзцндян олуб шярти яламят мянасыны билдирир. Бу термин ядябиййатымызда чох заман рямз кими дя ишлянир. Рямз яряб сюзц олуб ишаря иля



 377 



 378 



мцяййян мягсяд анлатмаг, мцяййян фикир ифадя етмяк мянасыны билдирир. Ядябиййатда бир сюзля мцяййян фикрин цстцюртцлц шякилдя ифадя олунмасына символ дейилир. Символдан щям йазылы, щям дя шифащи ядябиййатда эениш истифадя олунур. Эюйярчин - сцлщ, Лейли, Мяънун, Фярщад – сядагятли ашиг, шир – гцввят, эцъ, ъанавар – аъэюзлцк, тцлкц – щийляэярлик символу – рямзидир. 6) Кинайя. Кинайя ядяби дилдя эениш йайылмыш бядии ифадя васитяляриндяндир. Бядии тясвир васитяляриндян фяргли олараг, ифадя вастяляри ъцмля, там фикир шяклиндя чыхыш етдийи цчцн бунлара поетик синтаксис, йахуд синтактик фигурлар да дейилир. Сюзцн защирян мцсбят мянада дейилиб, яслиндя мянфи мяна билдирмясиня кинайя дейилир. Бу термин чох заман иронийа ады иля дя ишлядилир. Кинайя яряб сюзц олуб тяня етмяк, тохунмаг, иронийа ися йунан сюзц олуб щийляэярлик, истещза демякдир. Кинайянин ян кяскин формасы тяриз адланыр ки, ядябиййатшцнаслыгда буна сарказм да дейилир. Мязмунуна эюря кинайянин ики нювц вар: 1) Йуморлу кинайя. Мяс: Я, бу лап яждащадыр ки (Горхаг, баъарыгсыз адам щаггында). Машаллащ, ня эюзялсян (Чиркин адама мцраъиятля) вя с. 2) Сатирик кинайя. Мяс: Бизи аь эцня чыхартды (ишини баъармайан рящбярляр щаггында) вя с. 7) Бядии суал. Ясярин емосионал тясирини артырмаг, охуъу вя динляйиъидя щисс-щяйяъан доьурмаг мягсядиля фикрин суал тярзиндя, формасында ифадя олунмасына бядии суал дейилир. Мяс: Мяни ъандан усандырды, ъяфадан йар усанмазмы? Фялякляр йанды ащимдян, мцрадым шями йанмазмы? 8) Бядии тязад. Бядии ясярдя мязмунъа бир-бириня зидд ики анлайыш вя йа вязиййятин гаршылыглы шякилдя верилмясиня тязад дейилир. Ядябиййатшцнаслыгда буна антитеза да дейилир. Тязад, ясасян, ашаьыдакы йолларла йараныр: 1) Бир ъцмлядя бир-бириня зидд олан ики сюзцн ишлядилмяси йолу иля. Мяс: Йахшылыьа йахшылыг щяр кишинин ишидир, Йаманлыьа йахшылыг яр кишинин ишидир.



Вя йа; Тутушду гям одуна шад эюрдцйцн кюнлцм, Мцгяййяд олду ол азад эюрдцйцн кюнлцм. 2) Бир-бириня зидд олан щадися вя ящвал-рущиййянин верилмяси йолу иля. Мяс: Бомбоз сящрада, истинин адамын башына гор ялядийи сусуз бийабанда мяьрур эюркями иля тябиятя мейдан охуйан йашыл сярвин кюлэясиндя ики адам баш-баша веряряк сющбят едирди. 9) Тякрир. Ейни сюзцн, йахуд сюз групунун, ифадянин тякрар олунмасына тякрир дейилир. Тякрир бядии ясярин емосионал тясирини артыран ифадя васитяляриндяндир. Мяс: Гайалары сюкцн! Сюкцн! Тякририн нювляриндян бири анафорадыр. Сюзцн мянасы ейни башланьыъ демякдир. Мисралар, йахуд ъцмляляр ейни сюзля башлайырса, бу заман анафора йараныр. Мяс: Мян дцшмяням сизин ган ичиндя цзян тяхтц таъыныза! Мян дцшмяням сизин инсан яти йейян икибашлы гарталыныза! Йахуд: Алгыш о бойасыз, рянэсиз цзцня, Алгыш о щийлясиз, тямиз сюзцня, Алгыш ямдийимиз щалал сцдцня! Тякририн нювляриндян бири епифора адланыр. Анафоранын яксиня олараг епифораны мисра вя ъцмлялярин сонунда тякрарланан сюзляр йарадыр. Мяс: Цряйимдян сясляр эялир: Инэилисдир! Инэилисдир! Йахуд: Ейни сцхянданан, бу эцнляр бир щидайят вягтидир, Цлфятц цнсиййятя даир хитабят вягтидир. 10) Мцбалиья. Бядии ясярдя нязяря чатдырылаъаг щадися, щисс вя щяйаъанын гясдян яслиндя олдуьундан даща эцълц, габарыг верилмясиня мцбалиья дейилир. Ədəbiyyatşünaslıqda mübaliüənin digər adı hiperboladır.Мцбалиья яряб сюзцдцр вя шиширтмяк, цстцнлцк вермяк, бюйцтмяк, артырмаг мянасыны билдирир. Мцбалиьяйя бязян шиширтмя дя дейилир. Мяс: Йедди батман дцйцнцн плову, йедди шагга гойун яти Короьлунун бир отурумлуг йемяйи иди. Йахуд: Кущкян кцнд ейлямиш мин тишяни бир даь иля, Мян гопарыб атмышам мин даьы бир дырнаь иля. 11) Литота. Литота йунан сюзц олуб, кичилтмяк, ящямиййятсизляшдирмяк мянасыны билдирир. Мцбалиьянин (шиширтмя) якси олан



 379 



 380 



литотадан (кичилтмя) мцяййян щадисяни, яшйаны ясярин идейасына уйьун олараг, яслиндя олдуьундан даща зяиф, кичик шякилдя нязяря чатдырмаг цчцн истифадя олунур. Мяс: Елдарын дястяси эялир иряли, Гырыр сярчя кими бизимкиляри. Йахуд: Горхудан довшан кими тир-тир ясян Щайказ эизлянмяйя сичан дешийи ахтарырды. 12) Инверсийа. Бу сюз латын сюзц олуб, йер дяйишмяк демякдир. Нитгин, ифадянин бядии тясирини артырмаг мягсядиля сюзлярин грамматик ардыъыллыьынын гясдян позулмасына инверсийа дейилир. Мяс: Мящяммядщясян ями оларды он-он ики йашында ки, атасы Щаъы Рза вяфат еляди… Йахшы дювлят галмышды мярщум атасындан: нечя зямиляр, нечя илхылар, ня гядяр фярш, чохлуъа пул… Мисалдакы сюз сырасынын позулмасы инверсийа ямяля эятирмишдир. 6. МЯТНАЛТЫ МЯНА ЩАГГЫНДА. Сюзцн, йахуд бцтюв мятнин ифадя етдийи мяна бязян цздя олмур, дярщал анлашылмыр, мятнин дяринлийиндя “эизлядилир”. Буна мятналты мяна дейилир. Мятналты мяна, йахуд сятралты мяна ашаьыдакы мягсядлярдян иряли эялир: 1) Сюзц, йахуд мятни даща мараглы, даща тясирли етмяк; 2) Мянанын, фикрин, мцяййян мювгейин ъямиййятдя доьураъаьы тящлцкядян горунмаг. Биринъи мягсяд, адятян, лирик сяняткарларын, икинъиси ися, бир гайда олараг, сатирик сяняткарларын тяърцбясиндя юзцнц эюстярир. Мяс: Бир аьылын будаьындан салланыб, Нечя-нечя аьлы дайаз йашайыр(лирик). Və yaxud: Миллят неъя тараъ олур олсун, ня ишим вар, Дцшмянляря неъя мющтаъ олур олсун, ня ишим вар! (сатирик).



диалект сюзляриня, вулгаризмляря, кющнялмиш вя йа башга диллярдян эютцрцлмцш, щяля ядяби дилимиздя вятяндашлыг щцгугу газанмайан сюзляря йол вериля билмяз. Типин дили ися бядии ясярдя иштирак едян мцхтялиф сурятлярин данышыг тярзидир. Типин дилиндя типикляшдирилмя мягсяди иля диалектизмляря, лору сюзляря, сюйцшляря (вулгаризмляря), башга диллярдян эютцрцлмцш сюзляря(varvarizmlərə) вя с. йер верилир. 8. БЯДИИ ЦСЛУБУН ФУНКСИОНАЛ ЦСЛУБЛАР СИСТЕМИНДЯ МЮВГЕЙИ. Бядии цслуб, йахуд ядяби-бядии дил ядяби дилин башга цслубларына нисбятян щям гядимлийи, щям дя зянэинлийи иля сечилир. Азярбайъан ядяби дилинин бядии цслубу онун башга цслубларынын формалашмасында, цмумиййятля, норманын мцяййянляшмясиндя щямишя ясас олмушдур. Бядии цслуб (ядяби-бядии дил) гаршылыглы тясир просесиндя даща фяал олдуьуна эюря функсионал цслублар системиндя, ичярисиндя мяркязи йер тутур. Бядии цслуб цчцн мцяййянедиъи яламятляр – образлылыг, емосионаллыг башга цслублара да кечир. Бу ъящятдян бядии цслубун 1) публисистик цслуба; 2) елми цслуба; 3) мяишят цслубуна тясири олмуш вя бу тясир, йяни образлылыг вя емосионаллыг бу эцн дя давам етмякядир.



7. МЦЯЛЛИФИН ДИЛИ (ТЯЩКИЙЯ) ВЯ ТИПИН ДИЛИ. Мцяллифин дили (тящкийя) йазычынын юз цслубудур, онун бядии тяфяккцрцнцн бирбаша эюстяриъисидир. Мцяллифин дилиндя ядяби дилин нормаларына ямял олунмасы башлыъа шяртдир. Йяни мцяллифин дилиндя



9. ЕЛМИ ЦСЛУБ. Елми цслуб елми тяфяккцрцн ифадяси олуб, бу вя йа диэяр елм сащясинин дилидир. Мянтиглилик, ардыъыллыг, конкретлик вя с. елми цслубун (нитгин) ясас хцсусиййятляридир. Елмин мцхтялиф сащяляриня аид ясярлярин, монографийа вя дярсликлярин, елми мягалялярин вя с.дили елми елми цслуба аиддир. Бядии цслубдан фяргли олараг елми цслубда образлылыьа, емосионаллыьа, адятян тясадцф едилмир. Елми цслубда анъаг бу цслуб цчцн характерик, сяъиййяви еля сюзляр ишлянир ки, онлара термин дейилир. Щяр елмин юзцнямяхсус терминляри, йахуд терминолоэийасы вардыр. Elmi üslubda olan mətndə söhbətin nədən getdiyini başa düşmək üçün terminləri başa düşmək və sintaksisi anlamaq, yəni müxtəlif anayışlar arasındakı əlaqələri dərk etmək lazımdır. Елми цслубда чохмяналылыьа, мятналты мянайа, фикрин мцхтялиф ъцр анлашылмасына йол верилмир. Елми цслубда фикри даща



 381 



 382 



йыьъам, даща конкрет ифадя етмяк цчцн мцхтялиф график васитялярдян (диограм, дцстур, рягям вя с.) истифадя олунур. 10. СЮЗЦН ТЕРМИНОЛОЖИ ФУНКСИЙАСЫ. Сюзцн елми цслубдакы ясас ишиня, вязифясиня онун терминоложи функсийасы дейилир. Терминоложи функсийа дашыйан сюз, йахуд ифадя термин адланыр. Терминляр (терминолоэийа) башга цслублар цчцн характерик дейил, елми цслублары ися терминлярсиз тясяввцр етмяк олмаз. Hər söz termin deyil. Termin, ən əvvəl, müəyyən elm sahəsinə aid olub, ancaq həmin elm sahəsinin mütəxəssislərinə, yaxud o elmi bilənlərə məlumdur. İkincisi, müxtəlif məna çalarlılığına malik deyil, ancaq bir anlayışı ifadə edir. Üçüncüsü, formaca yığcamdır və işlədilməsi rahatdır. Bütün dünya dillərinə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də alınma terminologiya milli terminologiyaya nisbətən geniş yayılmış, həm Şərq (ərəb, fars), həm də Qərb (Avropa) dillərinə məxsus terminlər dilimizin lüğət fondunda üstünlük təşkil edir. Məs: faciə, istiarə, mübaliğə, fonetika, leksika, demokratoya və s. Müşahidələr göstərir ki, elmi təfəkkürün məhsulu olan elmin dili daha çox beynəlmiləliləşir və bu, özünü aşağıdakı sahələrdə göstərir: 1) Hər bir dilıin, o cümlədən, Azərbaycan dilinin elmi üslubunda beynəlmiləl terminlər milli terminləri sıxışdırır. 2) Elmi üslub get-gedə daha çox formullara, şərti işarələrə, müxtəlif xalaqların mütəxəssislərinin hamısı üçün anlaşıqlı digər vasitələrə meyl edir. 3) Elmi məlumatların, müxtəlif araşdırmaların nəticələri daha çox elan edildiyi dillər (ingilis, alman, fransız, rus, ərəb və s.) müəyyənləşir. Buna baxmayaraq hər bir mədəni xalq elm sahələri üzrə orta təhsili məhz, öz dilində aparmalı, yalnız bundan sonra beynəlmiləl dil arenasına çıxmalıdır. 11. ЕЛМИ ЦСЛУБУН МЦХТЯЛИФ ЕЛМ САЩЯЛЯРИ ЦЗРЯ ТЯЗАЩЦРЛЯРИ. Щяр бир елм сащясинин юзцнямяхсус  383 



терминолоэийасы вар вя терминляр мцхтялиф елм сащяляриндя тязащцр едир. Елмляр цч бюйцк сащяйя айрылырлар: 1) Щуманитар елмляр. Бура фялсяфя, филолоэийа, тарих, психолоэийа вя с. дахилдир. Məs: dialektika, formal məntiq, arqumentasiya, troduktiv, kompozisiya, razvyazka, hiperbola, arxeologiya, xronologiya, neolit, melanxolik, sanqvinik, ibtidai istintaq, prosessual məcəllə və s. 2) Тябият елмляри: Бура биолоэийа, ъоьрафийа, тибб вя с. дахилдир. Məs: xromosom, mutasiya, onurğalılar, meredian, materik, relyef, klinika, anputasiya, ortopediya və s. 3) Техники елмляр: Бура рийазиййат, физика, кимйа вя с. дахилдир. Məs: hipetonuz, tangens, reostat, təcil, karbohidrat, benzol, qələvi və s. Гейд: Щяр елм сащясинин юзцнямяхсус терминляри вардыр. Дилимиздя еля сюзляр вардыр ки, онлары щям термин, щям дя цмумишляк сюзляр кими ишлятмяк олур. Мяс: сифят (фил. термин), исим (цз мянасында), сай (нитг щиссясинин ады, сай ), (фел, саймаг мянасында) вя с. 12. ПУБЛИСИСТИК ЦСЛУБ. Публисистик цслуб милли иътимаи тяфяккцрц ифадя едян нитг формасы олуб, мятбуатда функсионаллашыр вя олдугъа мцхтялиф мювгеляри, мараглары якс етдирир. Гязетлярин, кцтляви охуъулар цчцн нязярдя тутулан журналларын, радионун, телевизийанын, елми-кцтляви китабларын дили публисистик цслуба аиддир. “Публисистик цслуб” ифадяси иля йанашы, бязян дя “мятбуат дили” ифадяси ишлянир ки, бунларын щяр икиси, ясасян, ейни анлайышы якс етдирирляр. Radio dili, televiziya dili, kütləvi yığıncaq və mitinqlərdə edilən çıxışların, atılan replikaların dili publisistik üslubun şifahi forması, qəzetlərin, kütləvi jurnalların və elmi kütləvi kitabların dili publisistik üslubun yazılı formasıdır. Bu üslubun şifahi forması ilə yazılı forması arasında o qədər də fərq olmur və bunların hər ikisində aydınlğa, kütləvi anlaşıqlığa və təsirliliyə xüsusi diqqət verilir. Publisistik üslubun lüğət tərkibi, əsasən, anlaşılan, ümumi ictimai maraq və axtarışlardan doğan sözlərdən ibarət olur.  384 



Burada bədii üsluba xas polan mücərrəd obrazlılığa, elmi üsluba xas olan ağır terminologiyaya o qədər də müraciət olunmur, onlardan qaçılır. Bu üslubun sintaksisi mümkün qədər danışıq dilinə yaxındır və adi normal nitq intonasiyasını əks etdirir. Публисистик цслуб мцхтялиф емосийалары ифадя едир. Бу цслуб кцтляви нитг формасы олдуьуна эюря халг дилиня чох йахындыр. Она эюря дя щям цмумхалг дилиндя эедян просесляр, баш верян дяйишмя вя йениляшмяляр публисистик цслуба, щям дя публисистик цслубда, мятбуат дилиндя эедян просесляр цмумхалг дилиня тясир едир. 13. ПУБЛИСИСТИК ЦСЛУБУН ДИЭЯР ФУНКСИОНАЛ ЦСЛУБЛАРЛА ЯЛАГЯСИ. Публисист цслуб ян иътимаи нитг формасы олдуьундан диэяр функсионал цслубларын дабир сыра яламятлярини дашыйа билир. Нятиъядя публисистик цслубун ашаьыдакы нювляри мейдана чыхыр: 1) Бядии-публисистик дил. Бядии-публисистик дил публисистик цслубун ясас хцсусиййятляриня малик олмагла йанашы, мцяййян гядяр образлы вя емосионал нитг формасыдыр. Бядии-публисистик дилдя бядии тясвир вя ифадя васитяляриня (мяъазлара) тез-тез тясадцф едилир. Бир сыра гязет вя журналларымызда чап олунан публисистик йазыларда бунларын нцмуняляриня тез-тез раст эялирик. 2) Елми-публисистик дил. Елми-публисистик дил дедикдя (буна елми-кцтляви дил дя дейилир) мцхтялиф елм сащяляриня, сийасятя, диня вя с. щяср олунмуш публисистик мягалялярин, китабларын дили нязярдя тутулур. Бу заман терминлярдян истифадя мягбул щесаб едилир. 3) Рясми-публисистик дил. Рясми-публисистик дил дедикдя билаваситя публисистик мязмун дашыйан бу вя йа диэяр рясми, йахуд ишэцзар сянядлярин дили нязярдя тутулур. Дювлят вя йа иътимаи-сийаси тяшкилатларын бяйанатлары бу гябилдяндир.



Бядии цслуб бир гайда олараг, фярдин –мцяллифин кечирдийи овгатын, емосийаларын тязащцрц олдуьундан фярдилик бурада даща эцълц шякилдя мейдана чыхыр. Мясялян, биз “Нясиминин дили”, “Фцзулинин дили”, “Сабирин дили” дедикдя щямин шяхслярин фярди цслубуну нязярдя тутуруг. Щяр бир фярди цслуб мювъуд иътимаи-тарихи шяраитдя йетишир вя фярди цслуб йаратмаг сяадяти анъаг фитри истедад сащиби олан дащи шяхсиййятляря, даща чох йазычылара нясиб олур. Elmi-publisistik və məişət üslublarında da nitqin fərdiliyi öz əksini tapır, lakin bunlar bədii üslubdaki kimi güclü deyil. Rəsmiişgüzar üslubda isə fərdilik demək olar ki, yoxdur.



14. ФЯРДИ ЦСЛУБ. Нитг цмуми, иътимаи щадисядир. Бунунла йанашы бу вя йа диэяр фярдин, шяхсин, йарадыъы адамын шифащи, йахуд йазылы нитгиндя юзцнямяхсус хцсусиййятляр дя мювъуд олур. Щямин хцсусиййятляр бцтювлцкдя, ъям щалында фярди цслубу тяшкил едир. Фярди цслубун ян габарыг ифадяси бядии цслубдадыр. Функсионал цслубларын диэяр нювляриндя фярди цслубун яламят вя эюстяриъиляри олса да, бу эюстяриъиляр ян чох юзцнц бядии цслубда эюстярир.



15. МЯИШЯТ ЦСЛУБУ. Мяишят цслубу эцндялик йашайышда инсанларын бир-бири иля цнсиййят сахладыьы дилдир. Мяишят цслубу ядяби дилин мяишятдя ишлянян нцмунясидир. Мяишят цслубу ядяби дилин ян эениш йайылмыш цслубудур. Шифащи нитг заманы бцтцн инсанлар бу цслубдан истифадя едирляр. Мяишят цслубу данышыг дилидир. Данышыг дилинин гаршылыьы ися йазылы дилдир. Шифащи нитг илкин, йазылы нитг ися сонра мейдана эялмишдир. Диаложи нитг (dialoqlar) мяишят цслубунун ъаны, ясасыдыр. Бу о демякдир ки, эцндялик мяишятдя инсанлар бир-бириня ъанлы тямасда олдугларындан, диоложи нитгдян истифадя етмядян кечинмяк мцмкцн дейил. Мяишят цслубунун йыьъамлыг, сярбястлик кими мцщцм яламятляри ян типик шякилдя диалог-нитг формасында цзя чыхыр. Мяишятдя моноложи дил анъаг дахили нитг шяклиндя ола биляр. Халг арасында буна “цряйиндя данышмаг” дейилир. Мяишят цслубунда цз-цзя цнсиййят, бирбаша ялагя ясас олдуьундан данышыг просесиндя жестляр (ял-гол щярякяти) вя мимика (сифят ъизэиляри), ейни заманда интонасийа мцщцм ящямиййят кясб едир. Мяишят цслубуна хас олан ясас ъящятлярдян бири дя дцзэцн тяляффцзя, орфоепик гайдалара риайят олунмасыдыр. Йазылдыьы кими данышмаг шифащи нитгдя, даща доьрусу, мяишят цслубунда мягбул щесаб олунмур. Мяишят цслубу бядии ядябиййатын хялгиляшмясиня тясир едян



 385 



 386 



башлыъа амиллярдяндир. Бядии цслубун хялгилийи мяишят цслубунун она ня дяряъядя мцдахиля едилмяси иля мцяййянляшир. Мяишят цслубу щямишя юз ъанлы дил материалы иля бядии цслубу тямин едир. Yadda saxlamaq lazımdır ki, ədəbi dilin üslubları danışıq dilinin əsasında və danışıq formasından uzaqlaşma yolu ilə yaranmışdır. Ədəbi dil öz yazılı üslubları ilə inkişafında elə bir səviyyəyə çatır ki, xalq dilinin, canlı ünsiyyətin təbiiliyindən uzaqlaşır və bu zaman ədəbi dil qəlibə, şablon dilə çevrilir. Belə vəziyyətdə insanlarda bir-biri ilə təbii danışmağa ehtiyac yaranır. Eynı zamanda ədəbi dil bu səviyyəyə çatanda cəmiyyətdə mədəni səviyyənin yüksəlişi ünsiyyət zamanı insanlarda məhəlli nitqdən, yerli şivəşilikdən çəkinmə meyli də yaratmış olur. Bu zaman ədəbi normativli dil insanın gündəlik məişətinə bu və ya digər dərəcədə yol açmış olur. Beləliklə, ədəbi dilin şifahi təzahürü-məişət üslubu yaranır.



Рясми-ишэцзар цслуб а) рясми, б) ишэцзар сянядлярин дилини ящатя едир.



16. РЯСМИ-ИШЭЦЗАР ЦСЛУБ. Рясми-ишэцзар сянядлярин дил тязащцрцня рясми-ишэцзар цслуб дейилир. Бу цслубда фикир, йахуд информасийа мцяййян стандарт формаларда вя олдугъа йыьъам шякилдя верилир. Рясми-ишэцзар цслубда образлы ифадяляр ишлядилмир, фярди нитг цнсцрляриндян мцмкцн гядяр аз истифадя олунур. Azərbaycan dövlətinin müstəqilləşməsi, idarə və müəssisələrdə Azərbaycan dilinin nüfuzunun güclənməsi və beləliklə ana dilinin sözün həqiqi mənasında dövlət dilinə çevrilməsi rəsmi-işgüzar üslubun funksional üslublarının genişlənməsinə şərait yaratmışdır. Бу вя йа диэяр дилин дювлят дили олмасы, биринъи нювбядя дювлятин щямин дилин рясми-ишэцзар цслубуна мцнасибяти иля мцяййян едилир. Бейнялхалг мцнасибятлярдя дювлят бу дилля тямсил олундуьу кими, дювлят тяшкилатларында, сийаси партийаларда вя диэяр гурумларда рясми, йахуд ишэцзар цнсиййят бу дилдя апарылыр. Рясми ишэцзар цслубун лцьят тяркиби ня гядяр йыьъам, синтаксиси ня гядяр мящдуддурса, нормаллыьы о гядяр мющкямдир. Мцяййян тарихи тякамцл просесиндя стандартлашмыш формалар вардыр ки, цслуб ондан кянара чыха билмир. Буна эюря дя рясми-ишэцзар цслубда архаик лексика вя синтактик конструксийалар узун заман мцщафизя олунур.



17. РЯСМИ СЯНЯДЛЯРИН ДИЛИ. Рясми сянядляр дедикдя дювлят, йахуд щюкумят тяшкилатларынын тяртиб етдийи вя хцсуси гайдада (рясми шяхсин имзасы, мющцр вя с.) тясдиг олунан сянядляр нязярдя тутулур. Щяр бир дювлятин ян мцщцм рясми сянядляри онун Конститусийасы (Ясас Гануну), ганунлары, гярарлары, щюкумятин сярянъамлары, назирлярин ямрляри вя с. рясми сянядлярдир. Рясми сянядлярдя дилин максимум мцкяммяллийи эюзлянилир, фикрин айдынлыьына, бирмяналылыьына, щцгуги ясасына хцсуси диггят йетирилир. Мцхтялиф ъцр анлашылан сюзляря, ъцмляляря йер верилян сяняд нюгсанлы щесаб олунур. Рясми сянядляр мцщцм щцгуги мязмуна малик олуб, ейни заманда, тарихи ящямиййят дашыйыр. Дювлятлярарасы вя дювлятдахили мцнасибятляр мящз бу ъцр сянядлярля тянзимлянир. Rəsmi sənədlər həcminə görə müxtəlif olur. Elə sənəd var ki, bir neçə sətirdən (əmr və sərəncamlar), eləsi də var ki, onlarla səhifədən ibarətdir. Rəsmi sənədlaər quruluşuna görə adətən müəyyən bölmələrə, maddələrə, bəndlərə ayrılır və bu, rəsmi informasiyanın düzgün çatdırılması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Rəsmi sənədin həcmcə kiçik, yaxud böyük olmasına baxmayaraq, bu sənədlərdə dil yığcamlığı əsas şərt sayılır. Millətin rəsmi təfəkkürü, dövlətçilik mədəniyyəti öz əksini rəsmi sənədlərdə tapdığından, həmin sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi ehtiyac duyulur. Aşağıdakılar rəsmi sənədlər hesab olunur: Fərman və sərəncamlar, bütün səviyyələrdə olan əmrlər, qanunlar, dövlətlərarası müqavilələr və qərarlar və s. Ali hakimiyyət orqanlarının qanun qüvvəsində olan sərəncam və qərarına fərman deyilir.Bu söz dilimizə fars dilindən keşmişdir. Keçmişdə, köhnə quruluşlarda hökmdarın, padşahın yazılı əmri fərman hesab olunurdu. Fərman rəsmi üslubda olan sənədlərin ən ciddi növü hesab olunur və əsasən dövlət başçısı, dövlət başçısı vəzifəsini icra edə bilməyəndə onu əvəz edən şəxs (baş nazir) və bəzən də Milli



 387 



 388 



Məclisin sədri tərəfindən imzalanır və imzalandığı andan da qüvvəyə minir. Sərəncam fars sözü olub əmr, göstəriş deməkdir. Bu söz köməkçi fellərə qoşularaq göstəriş , əmr vermək (sərəncam vermək), göstəriş verilmək (sərəncam almaq), bir şeyi həll etmək, qaydaya salmaq üçün göstəriş vermək, tədbir görmək, həll etmək, xitam vermək (sərəncam çəkmək) mənalarında işlənir. Bu mənaları özündə birləşdirən, etiva edən sənəd sərəncam adlanır. Sərəncam ölkə başçısı, baş nazir, Milli Məclisin sədri, nazirlər, komitə sədrləri və digər yüksək vəzifəli şəxslər tərəfindən verilir və sərəncamı verən şəxs tərəfindən imzalanır. “Əmr” sözü dilimizə ərəb dilindən keçmişdir. Əmr bir işin görülməsi üçün verilən hökm və göstərişi bildirən rəsmi sənəddir. Əsasən aşağıdakı mənalarda işlədilir: - bir işin görülməsini hökmlə tapşırmaq, buyurmaq (əmr etmək); - sərəncam yazmaq, nəşr etmək, elan etmək (əmr vermək). Əmr yazılı sənəd kimi hökumət orqanlarının (idarə, təşkilat, müəssisə və s.) rəsmi sərəncamı hesab olunur, möhür və imza ilə təsdiqlənir. Latın sözü olub qeyd, işarə mənasını verən, bir hökumətin başqa bir hökumətə rəsmi yazılı müraciətini (etibarını) özündə əks etdirən pəsmi sənəd nota adlanır. Rəsmi sənədlərdən biri də bəyanatdır. Hər hansı bir hadisəyə dövlətin, dövlət qurumlarınınm, ictimai-siyasi təşkilatların, ayrı-ayrı şəxslərin münasibətini bildirən rəsmi sənədə bəyanat deyilir. Nizamnamə ərəb-fars mənşəli söz olub hər hansı bir işin icrası, tətbiqi üçün düşünülmüş qayda, qanun, hökm kimi mənaları ifadə edir. Bütün ictimai, siyasi, özəl və digər təşkilatların rəsmi dövlət orqanları tərəfindən təsdiq edilmiş nizamnamələri olur və onlar fəaliyyətlərində nizamnamələrinə uyğun iş görməyə borcludurlar. Xüsusi forması olan arayış (yuxarı, sol küncündə idarənin ştampı, aşağıda təşkilat rəhbərinin imzası və möhürü) hər hansı bir şəxsin kimliyini təsdiq etmək üçün bu və ya digər təşkilat tərəfindən verilən sənəddir. Xasiyyətnamə hər hansı bir şəxsin ictimai və əmək



18. ИШЭЦЗАР СЯНЯДЛЯРИN ДИЛИ. Хцсуси дювлят ящямиййяти дашымайан, анъаг бу вя йа конкрет мясяля иля баьлы тяртиб едилян сянядляр ишэцзар сянядляр адланыр. Бу сянядляря, ясасян, ашаьыдакылар дахилдир: яризя, тяръцмейи-щал, билдириш (елан), протокол, изащат, реклам, етикет, məktub və s. Bunlara əməli yazılar da deyilir. Ərizə işgüzar sənədlərin ən sadə formalarından biridir və iki mənada işlədilir: a) müraziət etmək, “ərz” mənasında (klassik ədəbiyyatımızda, xüsusilə M. F. Axundzadə və N. Vəzirovun əsərlərində “ərizə” müraciət mənasında işlənmişdir); b) Müəyyən formaya malik olub rəsmi şəkildə yazılan müraciət mənasında. Ərizənin xüsusi forması var. Ərizənin başlığında ərizənin kimə və kimdən yazılması dəqiq göstərilməlidir. Ərizənin məzmunu qısa, faktlar konkret olmalı, ərizə ərizəçinin öz xətti ilə yazılmalı, sonunda yazıldığı gün, ay və il göstərilməklə ərizəçinin imzası ilə təsdiqlənməlidir. Tərcümeyi-hal insan həyatının müxtəlif məqamlarında – məktəbə, işə girərkən, müəyyən təşkilata üzv olarkən, rəhbər vəzifəyə irəli çəkilərkən şəxsin özü haqqında ətraflı məlumat verməsi məqsədi ilə yazdığı işgüzar sənəddir. Tərcümüeyi-halı şəxs öz əli ilə yazmalı və imzalamalıdır. Tərcümeyi-halın da xüsusi forması var və burada insan öz həyatı ilə yanaşı, ata-anası, digər ailə üzvləri barədə də məlumat verə bilər. Elan əməli yazıların, yaxud işgüzar sənədlərin ən sadə növlərindən biridir. Məzmununa və məqsədinə görə elanın bir neçə forması vardır: anons, reklam, afişa,bildiriş və s. İşguzar sənədlərin ən geniş yayılmış növü olan məktublar da rəsmi yazışma dilində yazıldığından, bunlar da sənəd dili nümunəsi hesab olunur. Məktublar məzmununa görə iki yerə bölünür: 1) siyasi xadimlərin, dövlət başçılarının, dövlət nümayəndələrinin bir-birinə məktubları. Bu məktublarda sənəd dili ölçüsü tam gözlənilir. 2) Qeyri-rəsmi şəxslərin, dost-tanışın, qohumların bir-



 389 



 390 



fəaliyyətini, kollektivdəki yerini təsvir edən rəsmi sənəddir. Vahid formaya malik olan bu sənəd ən azı iki məsul şəxs tərəfindən imzalanır və müəssisənin möhürü ilə təsdiq olunur.



birinə məktubları. Burada sənəd dili ölçülərinə bir o qədər də əhəmiyyət verilmir, yəni bu məktublarda standart formalara əməl olunsa da, nisbi sərbəstlik olur Məktubların müəyyən bir qismini rəsmi məktublar təşkil edir ki, belə məktublata xahişnamə, təliqə, tələbnamə, təqdimat, təlimat və s. kimi nümunələr daxildir. Müxtəlif məqsədlərlə göndərilən bu cür sənədlər (məktublar) göndərən şəxs tərəfindən imzalanır və göndərilmə tarixi göstərilir. Rəy ərəb sözü olub bir şey haqqında fikir, mülahizə, söz mənasını verir. Rəy həm ayrı-ayrı şəxs və hadisələr, həm də məqalə, əsər və kitablar haqqında verilə bilər. Rəy onu verənin, yaxud verənlərin imzası ilə təsdiqlənir, axırında verilmə vaxtı göstərilir. Referat latın sözü olub məruzə etmək, məlumat vermək anlamını verir. Referat, əsasən, iki mənada işlənir və istifadə olunur: a) Elmi əsərin, oxunmuş kitabın yazılı şəkildə qısa məzmunu, xülasəsi; b) Ədəbi-tarixi şəxsiyyətin həyat və yaradıcılıq yoluna və ya başqa məxəzlərin icmalına həsr olunmuş qısa məruzə. Protokol yunan sözü olub protok – ilk, birinci vərəq, kolos – yapışdırmaq mənasını daşıyır. Protokolun müxtəlif işlənmə məqamları olsa da, formaları təxminən eynidir. Belə ki, protokol və onun nömrəsi vərəqin baş tərəfində, orta hissəsində böyük hərflərlə yazılır. Sonpa təşkilatın adı, tədbirin, iclasın keçirildiyi yer və vaxt göstərilir. İclasda neçə nəfərin iştirak etməsi (iştirakçı az olarsa, adlarını da qeyd etmək olar) qeyd olunur, yığıncağa sədr və katib seçilir. Bundan sonra gündəlik məsələ, yaxud məsələlər sözləri qeyd olunur və müzakirə olunan məsələlərin adları ardıcıllıqla göstərilir. Bu prosesdən sonra vərəqin optasında “Eşidildi” sözü yazılır və müzakirə olunan məsələnin adı qeyd olunur. Sonra “Çıxış edirlər” sözləri yazılır və çıxışların qısa məzmunu qeyd olunur. Çıxışlardan sonra qərar qəbul olunur. Qərarda qəbul edilmiş məsələlər bəndlər üzrə yığcam şəkildə öz əksini tapır. Protokolun sonunda sədr və katib imza edir. Akt latınca “aktos” sözündən olub hərəkət, hadisə, cinayət işi deməkdir. Hər bir akt təşkilat tərəfindən ayrılmış komissiyanın iştirakı ilə tərtib olunur. Vərəqin baş tərəfində, orta hissəsində “akt” sözü yazılır, sonra isə aktın tərtib olunduğu yer və tarix göstərilir.



Dana sonra aktın nə məqsədlə yazıldığı bildirilir, yoxlanmış məsələlər və gəlinən nəticələr barədə dəqiq məlumat verilir. Aktın sonunda aktı tərtib edəınlərin imzası qoyulur. İzahat ərəb sözü olub izah sözünün cəmi mənasında işlənir. Müəyyən bir məsələ barəsində şəxsin özü izahat verir və tarixini göstərməklə öz imzası ilə təsdiq edir. Annotasiya latınca “annotamik” sözündən olub qeyd aparmaq, əlavə etmək deməkdir. Ədəbi dildə annotasiyanın mənası kitab, yurnal və məqalənin qısa məzmununu şərh etmək deməkdir. Annotasiyanın vasitəsi ilə hər hansı bir kitabın nə məqsədlə yazılması, nəşr ili və yeri, müəllifi və həcmi haqqında qısa məlumat almaq olur. Bunlardan başqa, əməli yazıların (rəsmi-işgüzar sənədlərin) xüsusi formaya malik xəbərdarlıq, töhmət (ərəb sözü olub məzəmmət, danlaq demədir), vəkalətnamə (şəxsin özünə aid olan məsələləri həll etmək üçün başqasına verilən səlahiyyət sənədi), zəmanət (ərəb sözü olub zamin olmaq anlamını verir), etibarnamə(bir şəxsin və ya idarənin adından iş görmək üçün verilən rəsmi sənəd), teleqram (bu və ya digər məlumatı uzaq məsafəyə təcili surətdə çatdırmaq), telefonoqram (müəyyən bir məlumatı, hadisəni telefon vasitəsi ilə yazılı şəkildə lazımi yerə çatdırma), radioqram (radio vasitəsi ilə verilən məlumat), müqavilə (münasibətlərin qarşılıqlıı şəkildə tənzimlənməsi haqqında yazılı saziş, bağlaşma), hesabat (görülən işin nəticəsi haqqında məsul şəxsə, kollektivə, təşkilata yazılı, yaxud şifahi şəkildə verilən məlumat), raport (hərbi xidmətçini rütbəcə özündən böyüyə verdiyi yazılı, yaxud şifahi məlumat), qəbz, etiket (malın, eksponatın və s. üstünə yapışdırılan, üstündə onun adı, tərkibi, qiyməti və s. olan mətn, yarlıq), reqlament (müşavirə, qurultay, konfrans və s. aparılması qaydası haqqında qabaqcadan müəyyən edilmiş qayda), rekvizit (hər hansı bir idarə, təşkilat və ya özəl müəssisənin bank nişanələrini özündə əks etdirən kişik mətn), mandat (təqdim edənin bu və ya digər vəkalətini təsdiq edən sənəd) və s. kimi növləri də vardır. Рясми сянядляр бир гайда олараг мцтяхяссисляр тяряфиндян тяртиб едилдийи щалда, ишэцзар сянядлярин бир чохуну



 391 



 392 



щяр бир шяхс юзц щазырламаьы баъармалыдыр. Бунун цчцн дя мцяййян формалары, стандартлары мянимсямяк тяляб олунур. Рясми сянядляря нисбятян ишэцзар сянядляр щяъмъя, адятян кичик олур. Бу сянядлярдя бящс олунан мясяля барясиндя даща айдын вя конкрет мялумат верилмяси тяляб олунур. Рясми-ишэцзар цслубун тязащур формалары бядии, елми вя йа публисист цслубдакы жанрлары хатырладыр. Щямин цслубларда щяр жанрын юз дили вя юзцнямяхсус ифадя васитяляри олдуьу кими, рясми-ишэцзар цслубун тязащур формасынын да юз гурулушу вя дили олур. Рясми вя ишэцзар сянядлярин дилиндя ифадя гялибляри – шаблонлар ясас йер тутса да, бязян бу хцсусиййятляр фикри даща юткям, образлы етмяк хатириня позула да билир. Бу заман даща чох ъцмлядя сюз сырасынын позулмасы, инверсийа щадисяси баш верир. Bildiriş, rekalm, tərcümeyi-hal, arayış və s. bu qəbildən olan sənədlər işgüzar sənədlər adlanır. Bu sənədlər üçün vacibdir ki, sənəddə artıq söz və ifadə işlədilməsin. Eyni zamanda imla xətalarına, cümlə qüsurlarına yol verilməsin. Rəsmi və işgüzar sənədlərin dilində standart ifadə qəlibləri –şablonlar əsas yer tutsa da, bəzən obrazlılığa da yol verilir (bəyənatlarada və manifestlərdə). Cümlələri ciddi sintaktik ölçülərlə müəyyənləşən bu üslubda bəzən söz sırasının pozulması halı da (inversiya) müşahidə olunur. Bu üslub üçün nəqli cümlələrdən istifadə başlıca cəhət olsa da , bəzən hiss və həyəcanın, intonasıyanın təsir gücünü artırmaq üçün nida və sual cümlələrindən də istifadə edilir. . DƏYƏRLƏNDİRMƏ TESTLƏRİ 1. Üsub deyəndə nə başa düşülür? A) Ünsiyyət vasitəsi kimi dildən istifadə qaydalarının öyrənilməsi. B) Dilin səmimiliyi və ifadə imkanlarının genişliyi. C) Fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan söz və ifadələrin seçilməsi. D) Nitq prosesində fonetik, leksik və qrammatik normaların gözlənilməsi. E) Dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə üsulu.  393 



2. Üslubların birində yığcamlılıq, konkretlilik gözlənilir və çoxmənalılığa yol verilmir: A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 3. Əsas xüsusiyyəti konkretlilik, məntiqlilik və ardıcıllılıq olan bu üslubda mürəkkəb cümlələr və modal sözlər nisbətən çox işlənir: A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 4. Bu üslubun konkret dil səciyyələndiricisi yoxdur, əsas əlaməti nitqin sərbəstliyidir: A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 4. Yazılı nitqdə məişət üslubunun ən çox bağlı olduğu üslub: A) bədii B) publisistik C)məişət D) rəsmi – işgüzar E) elmi 6. Monoloq və dialoqlıardan ibarət səhnə dili şəklində qurulur: A) şeir dili B) dramaturgiya dili C) nəsr dili D) həm şeir, həm dramaturgiya dili E) həm şeir, həm də nəsr dili 7. Epiqraf, ritorik suallar, bədii nida və xitablardan daha çox hansı funksional üslubda istifadə edilir: A) bədii B) publisistik C)məişət D) rəsmi- işgüzar E) elmi 8. Sözün poetik funksiyası ən çox hansı üslubda özünü göstərir? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 9. Dioloji nitq ən çox hansı üslubda işlənir? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi- işgüzar E) elmi 10. Funksional üslublar birlikdə nəyi təşkil edir? A) bədii ədəbiyyatın dilini B) xalq danışıq dilini C) dialekti. D) elmi əsərlərin dilini E) ədəbi dili 11. Bu üslubların birində ayrı-ayrı üslub nümayəndələri birləşirlər: A) bədii B) publisistik C)məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 12. Bunlardan biri funsional üslub hesab edilə bilməz: A) bədii B) publisistik C) məişət D) fərdi E) elmi 13. Üslubların birinin şifahi variantı yoxdur: A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi  394 



14. Məişət üslubu ən çox üslubla təmasda olur? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi- işgüzar E) elmi 15. Kütləvi və işlənmə dərəcəsinə görə ən üstün olan üslub hansıdır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi -işgüzar E) elmi 16. Fikirlərdən biri bədii üslub üçün xarakterik deyil: A) Bu üslub əsasən ümumxalq dilinə əsaslanır. B) Bədii üslub şeir, nəsr və dramaturgiya dili kimi formalaşır. C) Obrazlılıq özünü fonetik, leksik və qrammatik səviyyədə göstərir. D) Tip və ya surətləri fərdiləşdirmək üçün dialekt sözü və ya şivələrdən istifadəyə yol verilir. E) Bu üslub milli-ictimai təfəkkür forması olub mətbuatda funksionallaşır. 17. Bədii üslubda müəllifin dilində nəyə yol verilə bilməz? A) Sözlərin məcazi mənada işlənməsinə, çoxmənalılığa. B) Bədii təsvir və ifadə vasitələrinin genişliyinə. C) Ekspressiv və ya emosionallıq yaradan ifadələrə. D) Termin səciyyəli söz və ifadələrə. E) Dialekt sözləri, vulqar sözlər və varvarizmlərə. 18. İşgüzar sənədlərin dili hansı xüsusiyyətləri ilə rəsmi sənədlərdən seçilir? A) Lüğət tərkibi və sintaksisinin məhdudluğu ilə. B) Standart formalar əsasında daha çox hazır qəliblər əsasında qurulması ilə. C) Obrazlılığa, emosionallığa yol verilməməsi ilə. D) Fikrin birmənalı və aydın şəkildə qurulması ilə. E) Xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımaması ilə. 19. Hansı cəhətlərinə görə bədii üslubu bəzən ədəbi dil adlandırırlar? A) Xalq danışıq dili əsasında formalaşdığına görə. B) Obrazların dilində xalq dili ifadələrindən və dialekt sözlərindən istifadəyə imkan verdiyinə görə. C) Funksional üslublar içərisində daha əvvəl yarandığına görə. D) Bədii-təsvir və ifadə vasitələrindən geniş şəkildə istifadə olunduğuna görə. E) Funksional imkanlarının əhatəli və genişliyinə görə.  395 



20. Məişət üslubunun yaranması hansı zərurətdən irəli gəlir? A) Yazılı ədəbi dil formalaşandan sonra. B) Ədəbi normativli dillə insanların gündəlik ünsiyət dilinin qarşılıqlı təsiri zəruri olduqda, ədəbi dili şablondan xilas etmək ehtiyacı yarananda. C) Bütün üslublar sistemi müəyyənləşəndən sonra. D) Bədii üslub formalaşandan sonra. E) Heç bir funksional üslub olmadığı vaxtlarda belə məişət üslubu var idi. 21. Cavabların birində elmi üslubun əsas xüsusiyyətləri göstərilmişdir: A) Rəsmi münasibətləri ifadə edən yığcam ifadələrdən istifadə. B) Yığcamlıq, sadəlik və kəskin ictimai-siyasi leksikadan geniş istifadə. C) Fərdi nitq ünsürlərindən, obrazlı nitqdən, bədii təsvir və ifadələrdən geniş istifadə. D) Qəliblərdən, termin və ixtisas sözlərindən imtina edilməsi. E) İxtisas sözlərindən, simvolik və qrafiki işarələrdən, mürrəkkəb cümlə və modal sözlərdən, sxem və cədvəllərdən istifadə. 22. Bunlardan biri rəsmi-publisistik dildədir: A) Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. B) “Azərbaycan dili haqqında dövlət qanunu”. C) Ölkə başçısının bəyənatı. D) Prezidentin fərman və sərəncamları. E) Elmi kütləvi jurnalların dili. 23. Bu üslub milli-ictimai təfəkkürün forması olub mətbuatda funksionallaşır: A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 24. “Ardıcıllıq əlaqəsi tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində müəyən ardıcıllıqla baş verən hadisələr sadalanır” cümləsi hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 25. “Nizami Gəncəvinin lirik qəhrəmanı yalnız sevən bir aşiq deyil, sevginin mənasına, məzmununa varan aşiq-filosofdur.” Mətn hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi



 396 



26. “Öz gözəlliyi ilə öyünən Günəş çox məğrur bir qız idi. Göy üzünə səpələnən ulduzlar onun pişvazına durar, yolunu həsrətlə gözləyərdilər.” Mətn hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 27. “Ax, unudulmuş vətən, ay yazıq vətən! Dünyalar titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı. Millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb, dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular.” Mətn hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi- işgüzar E) elmi 28. “Dövlətimizin əsas rəmzi sayılan bayrağımıza hörmət, onun uca tutulması hər bir vətəndaşın, o cümlədən, iş adamlarının borcudur. Bu vətəndaşlıq borcuna bəzən arxa çevirənlər də tapılır.” Qəzetdən götürülmüş bu parça hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi -işgüzar E) elmi 29. “Maddə 1. Əməyin mühafizəsi anlayışı. .... Maddə 2. Əməyin mühafizə hüququ....... Maddə 3. Əməyin mühafizəsi haqqında qanunvericilik.....”. Bu şəkildə qurulmuş mətn hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 30. “Zəhrabəyim. Qızım, bunlar hara getdilər? Gülbahar. Nə bilim, ana, çıxıb getdilər.” Bu parça hansı üslubdadır? A) bədii B) publisistik C) məişət D) rəsmi-işgüzar E) elmi 16. Nümunə hansı əməli yazı növünə aiddir? Mən, Şingədulan kənd orta məktəbinin direktoru İsmayılov İsa Bəbir oğlu təhsil şöbəsindən 25 (iyirmi beş) ədəd şəhadətnamə və 30(otuz) ədəd attestat götürdüm. A) mandat B) hesabat C) izahat D) qəbz E) təliqə 17. “Latın sözü oluib mənası tələb olunan deməkdir. Müasir dövrdə, əsasən, idarə, təşkilat, yaxud özəl müəssisənin bank nişanələrini özündə əks etdirən kiçik mətn hesab olunur”. Bu, hansı əməli yazı nümunəsidir? A) qəbz B) etiket C) rekvizit D) raport E) müqavilə 33. “Ərəb-fars mənşəli sözlər olub, birincisi bir şeyin verilməsi, yaxud bir şəxsin müəyyən adamın sərəncamına göndərilməsi haqqında rəsmi xahiş,  397 



ikincisi isə qanunun tətbiqinə dair göstəriş, bir şeyi həyata keçirmək üçün qayda və üsulları müəyyən edən yazılı sənəddir”. Söhbət hansı əməli yazı nümunələrindən gedir? A) tələbnamə, təlimat B) qəbz, müqavilə C) nizamnamə, təliqə D) təlimat, tələbnamə E) tələbnamə, müqavilə 34. Biri ərəb sözü olub, qarşılıqlı təhəddüdlər, öhdəliklər haqqında yazılan saziş, razılaşma, şərtnamə, əhdnamə bağlamaq deməkdir: A) təlimatnamə B) müqavilə C) məramnamə D) təqdimat E) etibarnamə 35. “Ərəb-fars mənşəli söz olub başqasının işini görməyə təyin olunan, səlahiyyət verilən şəxs deməkdir. İdarə və təşkilat xüsusi formada olan bu sənədi inandığı şəxsin adına yazarkən imzalayır və müəssisənin möhürü ilə təsdiqləyir”. Bu, hansı sənəddir? A) etibarnamə B) təqdimat C) xahişnamə D) məktub E) vəkalətnamə 36. Latın sözü olub tapşırıq mənasını verir. Təqdim edənin bu və ya digər vəkalətini təsdiq edən sənədin adını daşıyır: A) qaimə B) təliqə C) mandat D) etiket E) təlimat 37. Bəyanat haqqında deyilənlərdən biri doğrudur: A) Hər hansı hadisəyə dövlət qurumlarının, ictimai-siyasi təşkilatların, ayrıayrı şəxslərin münasibətini bildirmək üçün tərtib olunan sənəddir. B) Bir hökumətin başqa hökumətə rəsmi yazılı müraciətini özündə əks etdirən sənədin adıdır. C) Hər hansı təşkilatın fəaliyyətini tənzimləyən topludur. D) Öhdəlik barəıdə yazılan yazılı sazişdir. E) Bir şeyi həyata keçirmək üçün qayda və üsulları müəyyən edən yazılı sənəddir. 38. Əməli yazəların ən sadə nümunələrindən biri olan və şəxsin öz xətti ilə yazaraq imzaladığı bu sənədin adı nədir və bu sənəd klassik ədəbiyyatda, xüsusulə M. F. Axundzadə və N. Vəzirovun əsərlərində nə mənada işlənirdi? A) ərizə, müraciət B) müraciət, izahat C) ərizə, təqdimat D) xahişnamə, rəy E) təliqə, təqdimat 39. Ərəb-faras mənşəli söz olub hər hansı bir şəxsin ictimai və əmək fəaliyyətini, kollektivdəki yerini təsvir edən xüsusi formalı sənəddir. Rəsmi üslubda yazılaraq ən azı iki nəfərin imzası və müəssisənin möhürü ilə təsdiqlənir. Bu, hansı sənəddir?  398 



A) təqdimat B) xasiyyətnamə C) vəkalətnamə D) etibarnamə E) müraciət



A) reklam B) anons c) öhdəlik D) bildiriş E) afişa



40. Ərəb sözü olub müəyyən məsələ haqqında hazırlanmış rəsmi məktub mənasını ehtiva edən, adətən rəhbər orqanlardan onlara aidiyyəti olan təşkilatların ünvanına göndərilən rəsmi məktubun adı nədir? A) təliqə B) tələbnamə C) təqdimat D) müraciət E) təlimat



48. “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminat Proqramının təsriq edilməsi haqqında” dövlət başçısının imzaladığı sənəd nə adlanır? A) fərman B) sərəncam C) əmr D) bəyanat E) təlimat



41. Ərəb sözləri olub, birincisi təqdim olunan sözlərin cəmi mənasını verən sənəd, ikincisi isə bir şey haqqında fikir, mülahizə, söz mənasını verən əməli yazıların adı hansı bənddə düzgün göstərilmişdir? A) təliqə, müraciət B) təqdimat, rəy C) təlimat, təqdimat D) müraciət, rəy E) rəy, təqdimat



49. “Əməli yazıların ən sadə növlərindən biri olub anons, reklam, afişa, bildiriş kimi formaları vardır. Əsas vəzifəsi bu və ya digər məlimatı insanlara qabaqcadan çatdırmaqdan ibarətdir”. Sıhbət hansı əməli yazıdan gedir? A) təqdimat B) təlimat C) raport D) nizamnamə E) elan



42. Latın sözü olub məruzə etmək, məlumat vermək anlamlarını ifadə edən əməli yazının adı nədir? A) annotasiya B) reqlament C) referat D) raport E) nota



50. “Bunlardan biri əsərin, yaxud kitabın müəllifi tərəfindən yazılır və müəllif məqsədini bir neçə cümlə ilə şərh edir. Bundan başqa bu əməli yazıda kitabın və ya əsərin çap ili, yeri və həcmi göstərilir”. Bu, hansı əməli yazıdır? A) annotasiya B) anons C) bildiriş D) rekvizit E) elan



43. Latın sözü olub lüğəvi mənası qeyd aparmaq, əlavə etmək deməkdir. Ədəbi dildə kitab, jurnal və məqalənin məzmununu qısa şəkildə şərh etmək anlamını verir. Bu əməli yazının adı nədir? A) reqlament B) referat C) nota D) annotasiya E) raport 44. Latın sözü olub hərəkət, hadisə, cinayət işi anlamını verən sənədin adıdır. Söhbət hansı əməli yazıdan gedir? A) akt B) protokol c) rarort d) referat E) mandat 45. Fars sözü olub ali hakimiyyət orqanlarının qanun qüvvəsində göstəriş və qanunları mənasını verən, köhnə quruluşlarda hökmdarın, padşahın yazılı əmri hesab olunan və əsaən , dövlət başçısı tərəfindən işzalanan rəsmi sənədin adı nədir? A) sərəncam B) fərman C) əmr D) təlimat E) təqdimat 46. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı rəsmi sənəd nə adlanır? A) əmr B) sərəncam C) fərman D) bəyanat E) göstəriş 47. “Azərbaycan Səhmdar Kommersiya Əmənət Bankı əhalinin nəzərinə çatdırır ki, Azərbaycan Respublikası əmanət bankı sertifikatlarına verilən orta illik gəlir 10 faizdən 30 faizə qaldırılmışdır. Əmanət bankları tərəfindən əvvəlcə satılmış bütün milli sertifikatlara da orta illik gəlir 30 faizlə hesablanacaqdır”. Bu, əməli yazının adı nədir?  399 



 400 



TESTLƏRİN CAVABLARI 1. FONETİKA 11 – e 21-e 1 – c 31 – a 12 – d 22 – e 2 – b 32 – b 13 – d 23 – d 3 – d 33 – a 14 – c 24 – d 4 – c 34 – a 15 – a 25 – d 5 – b 35 - b 16 – c 25 – a 6 – d 36 – a 17 –d 27 – b 7 – a 37 – d 18 – b 28 – b 8 – s 38 – c 19 – e 29 – c 9 – b 39- c 20 – b 30 – d 10 – c 40 – d 11 – d 41 – c 3.ORFOQRAFİYA 12 – b 42 – c 1 – b 16 - c 13 – e 43 – d 2 – c 17 – b 14 – a 44 – d 3 – b 18 – a 15 – e 45 – e 4 – a 19 – a 16 – c 46 – d 5 – b 20 - c 17 – e 47 – a 6 – c 21 – c 18 – d 48 – b 7 – e 22 – b 19 – b 49 – b 8 – b 23 – c 20 – b 50 – b 9 – d 24 – c 21 – b 51 – c 10 – b 25 - a 22 – c 52 – b 11 – a 26 – b 23 – c 53 – e 12 – a 27 – b 24 – c 54 – d 13 – c 28 – a 25 – a 55 – d 14 – c 29 - c 26 – d 56 – c 15 – d 30 - a 27 – c 57 – c 28 – c 58 – d 4. FONETİK 2 9 – a 59 – d TƏHLİL 30 - e 60 – b 1–c 9–b 2 – c 10 – d 2.ORFOEPİYA 3 – a 11 – a 1–d 6–c 4 – d 12 – c 2–a 7-e 5 – c 13 – a 3–a 8–c 6 – e 14 – c



5. LEKSİKA 1 – e 26 - b 2 – e 27 – c 3 – d 28 – c 4 – a 29 – c 5 – d 30 – d 6 – b 31 – c 7 – e 32 – b 8 – c 33 – c 9 – b 34- c 10 – d 35 - d 11 – b 36 - c 12 – c 37 - c 7. TƏRKİBƏ 13 – a 38 - c GÖRƏ TƏHLİL 14 – c 39 - e 1 – b 11 - d 15 – c 40 – c 2 – a 12 - b 16 – a 41 – c 3 – d 13 - b 17 – d 42 – d 4 – b 14 - a 18 – c 43 - d 5 – d 15 - b 19 – b 44 – d 6 – e 16 - d 20 – d 45 – c 7 – d 17 - e 21 – a 46 – b 8 – c 18 - e 22 – b 47 – c 9 – a 19 - c 23 – b 48 - a 10 – c 20 - d 24 – b 49 - e 25 – c 50 – b 8. İSİM 1 – d 10 -e 6. SÖZ 2 – d 11 - b YARADICILĞI 3 – e 12 - d 1–c 7–c 4 – c 13 - c 2–b 8–b 5 – e 14 - d 3–a 9-d 6 - d 15 - b 4 – c 10 - e 7 – b 16 - d



4-e 5–c



5–c 6-d



9- a 10 – c



7–e 8–a



15 – d 15 – d



17 – a 18 – c



19- c 20 – b



11 – a 12 – d



13 – c 14 – c 15 – b 16 – b 17 – b 18 – a 19 – a 20 – b 21 – b 22 – d 23 – c 24 – a 25 – e 26 – d



8–c 9–e



27 - c 28 - e 29 - b 30 - d 31 - c 32 - d 33 - b 34 - c 35 - c 36 - e 37 - c 38 - d 39 - e 40 - d



17 - c 18 - b



 401 



19 – e 20 – b 21 – c 22 – d 23 – c 24 – e 25 – b 26 – c 27 – d 28 – d 29 – d 30 – d 31 – d 32 – b 33 – d 34 – d



35 – a 36 – e 37 – d 38 – e 39 – c 40 – b 41 – d 42 – c 43 – c 44 – e 45 – d 46 – d 47 – e 48 – b 49 – e 50 – d



9. SİFƏT 1 – c 16 – e 2 – d 17 – c 3 – d 18 – c 4 – c 19 – e 5 – b 20 – d 6 – a 21 - b 7 – e 22 – d 8 – d 23 – c 9 – a 24 – e 10 – d 25 – d 11 – d 26 – d 12 – d 27 – b 13 – a 28 – c 14 – c 29 – e 15 – b 30 – b 10. SAY 1–c 9–e 2 – d 10 – d 3 – d 11 – d 4 – d 12 – e 5 – c 13 – a 6 – d 14 – c 7 – a 15 – b 8 - d 16 - e



17 – c 18 – d 19 – b 20 – b 21 – c 22 – b 23 – c



24 – e 25 –d 26 – d 27 – b 28 – c 29 – e 30 – b



11. ƏVƏZLİK 1 – d 16 – c 2 – b 17 – a 3 – c 18 – d 4 – a 19 – a 5 – d 20 – d 6 – b 21 – e 7 – d 22 – d 8–d 9–e 10 – c 11 – d 12 – c 13 – d 14 – e 15 – c



23 – e 24 – c 25 – c 26 – d 27 - c 28 – d 29 – b 30 – a



12. FEL 1 – d 18 – d 2 – e 19 – c 3 – a 20 – b 4 – d 21 – a 5 – b 22 – a 6 – d 23- d 7 – c 24 – b 8 – d 25 - e 9 – b 26 – b 10 – d 27 – e 11 – c 28 – c 12 – d 29 - b 13 – d 30 – b 14 – d 31 – a 15 – e 32 – c 16 – a 33 - b 17 - e 34 - e



35 – b 36 – a 37 – c 38 – e 39 – b 40 – c 41 – b 42 – a 43 – d 44 – c 45 – d 46 – d 47 – c



48 – e 49 – a 50 – c 51 –a 52 -e 53 –b 54 –b 55 –c 56 –a 57 –d 58 –a 59 –c 60 –a



13. ZƏRF 1 – d 16 – c 2–c 3–a 4–b 5–e 6–c 7–a 8–a 9–c 10 – b 11 – c 12 – a 13 – d 14 – e 15 – b



17 – b 18 – a 19 – e 20 – c 21 – e 22 - d 23 – b 24 – d 25 - d 26 – a 27 - d 28 – c 29 – e 30 – d



14. QOŞMA 1 – a 12 – c 2 – a 13 – e 3 – c 14 – e 4 – d 15 – b 5 – e 16 – b 6 – d 17 – b 7 – b 18 - c 8 – e 19 – e 9 – b 20 - c 10 - c 21 – e 11- b 22 - c



23 -a 27-e 24 –b 28-c 25 – a 29- e 26 - d 30 - d 15 .BAĞLAYICI



1 - b 16-c 2 – c 17-c 3 – c 18-c 4 – c 19-e 5 – d 20-d 6 – c 21-c 7 – d 22-e 8 – c 23-e 9 – d 24-e 10 – b 25-e 11 – c 12 – a 13 – e 14 – b 15 – c



26-e 27-a 28-c 29-e 30-e



16. ƏDAT 1 – d 16 - a 2 – b 17- a 3 – c 18 - a 4 – e 19 -e 5 – e 20 - d 6 – d 21 - a 7 – e 22 - c 8 – d 23 - c 9 – b 24 - d 10 – e 25 - d 11 – c 26 - e 12 – b 27 - c 13 – a 28 - e 14 – c 29 - e 15 – b 30 - d 17. MODAL SÖZLƏR 1–c 3-a 2-d 4-c



 402 



5–c 6–c 7–d 8–b 9–s 10 - a 11 – d 12 – s 13 – b 14 – c 15 – d 16 – a 17 – a



18 – d 19 – d 20 – d 21 – c 22- d 23 - e 24 – a 25 – a 26 – b 27 – c 28 – a 29 – b 30 – a



18. NİDA 1–d 9- c 2 – c 10 – c 3 – b 11 – b 4 – b 12 – c 5 – b 13 – a 6 – c 14 – c 7 – a 15 – c 8 – a 16 – a 19.MORFOLOJİ TƏHLİL 1 – a 16 – c 2 – b 17 – d 3 – c 18 – e 4 – e 19 – e 5 –d 20 – c 6 – c 21 – d 7 – e 22 – b 8 – e 23 – e 9 - a 24 – c 10 – e 25 – a 11- c 26 – d 12- a 27 – e 13 – e 28 – d 14 – c 29 – d 15- d 30 – a



20.Söz birləşməsi. Sintaktik əlaqələr 1 - a 21 – b 2 - c 22 – b 3 - c 23 – a 4 - d 24 – e 5 - d 25 – c 6 - e 26 – c 7 – b 27 – e 8 - d 28 – e 9 - b 29 – e 10 - e 30 – d 11 - c 31 – a 12 - a 32 – d 13 - e 33 – e 14 - c 34 - e 15 - c 35 - d 16 - e 36 - b 17 - d 37 – a 18 - e 38 – c 19 - e 39 – e 20 - c 40 – d 21. Cümlə, cümlə üzvləri 1 - d 20 - d 2 - e 21 – c 3 – c 22 – b 4 - c 23 – c 5 - c 24 – e 6 - a 25 – d 7 - b 26- - c 8 - d 27 – e 9 - c 28 - d 10 - d 29 – a 11 - d 30 – d 12 - b 31 – d 13 - c 32 – b 14 – c 33 – c 15 - e 34 – c 16 - d 35 – e 17 - d 36 – b 18 - d 37 – c 19 - a 38 - e 20 40 -



39 - d 40 - c 41 - b 42 - a 43 - e 44 - e



45 - c 46 – a 47 – e 48 – c 49 - b 50 - d



22. Həmcins üzvlər 1-b 6–c 2-d 7–d 3-d 8–a 4-b 9–d 5 - c 10 – e



25.Xüsusiləşmə 1–d 6-d 2-d 7-e 3 -c 8 - d 4- e 9 - c 5 -a 10 - e 26. Vasitəsiz nitq 1-c 6- e 2-c 7- c 3-a 8- e 4-b 9- b 5 - b 10 - c



23. Sadə cümlə 27. Sintaktik 1 - d 16 – d təhlil 2 - d 17 – d 1-e 6-a 3 - d 17 – c 2-a 7-e 4 - c 19 – d 3 - b 8 - b 5 - b 20 – b 4- c 9-c 6 - b 21 – e 5 - d 10 - b 7 - c 22 - d 8 - d 23 – d 28.Mürəkkəb 9 - d 24 – e cümlə 10 - d 25 – b 1 – e 20 - d 11 - d 26 - c 2 c 21 - b 12 - a 27 – d 3 - c 22 -c 13 - e 28 – e 4 – d 23 - d 14 - b 29 – a 5 - e 24 - a 15 - c 30 – e 6 - c 25 -b 7 - d 26 - d 24. Xitab, ara 8 – a 27 - a sözlər 9 – a 28 -c 1 - d 11 – b 10- b 29 -e 2 - a 12 – c 11 – a 30 - a 3 - b 13 – e 12 –a 31 - b 4 - c 14 – e 13 – d 32 - e 5 - c 15 – d 14 –c 33 - a 6 - c 16 – c 15 –a 34 - d 7 - d 17 – b 16 –a 35 - c 8 - c 18 – c 17 –b 36 - e 9 - e 19 – c 18 – d 37 - d 10 - c 20 - a 19 – b 38 - c



 403 



39 – e 40 – a



33. Üslubiyyat 1 - e 26 - a 29. Dil və dilçilik 2 - d 27 - b 1–d 9- e 3 - e 28 - b 2 – d 10 – d 4 - c 29 - d 3 – d 11 – e 5 - b 30 - a 4 - c 12 – c 6 - b 31 - d 5 - b 13 – d 7 - a 32 - c 6 – d 14 – e 8 - a 33 - a 7 – c 15 – c 9 - c 34 - b 8- e 10 - e 35 - e 11 - a 36 - c 30. Azərbaycan 12 - d 37 - a dilnin quruluşu 13 - d 38 - a 1-a 9–c 14 - b 39 - b 2 - d 10 – d 15 - c 40 - a 3 - b 11 – e 16 - e 41 - b 4 - c 12 – c 17 - e 42 - c 5 - c 13 – d 18 - e 43 - a 6 - c 14 – e 19 - e 44 - a 7 - d 15 – c 20 - b 45 - b 8- e 21 - e 46 - c 22 - c 47 - d 32. Nitq mədəniyyəti 23 - b 48 - b 1 - a 11 – d 24 - e 49 - e 2 - a 12 – c 25 - e 50 - a 3 - c 13 - b 4 - d 14 - e 5 - e 15 - a 6 - b 16 - d 7 - d 17 - b 8 - b 18 - a 9 - b 19 - d 10 - b 20 - c



 404 



MÜNDƏRİCAT



səh.



QEYDLƏR:



Müəllifdən .................................................................................. 3-4 Giriş ........................................................................................... 5-8 Фонетика................................................................................... 9-41 Orфоепийа ............................................................................... 42-49 Орфографийа ............................................................................ 50-57 Fonetik təhlilin qaydaları....................................................... 57-65 Лексика................................................................................... 65-89 Сюз йарадыъылыьы ..................................................................... 90-103 Морфолоэийа ........................................................................103-112 Ясас нитг щиссяляри. Исим .......................................................112-133 Сифят .....................................................................................133-142 Сай ......................................................................................143-151 Явязлик ................................................................................151-159 Фел .......................................................................................160-186 Зярф ....................................................................................186-195 Кюмякчи нитг щиссяляри. Гошма............................................195-205 Баьлайыъı..............................................................................205-213 Ядат ....................................................................................213-219 Модал сюзляр........................................................................219-225 Хцсусиляшмиш нтиг щиссяси.Нидa.............................................225-228 Morfoloji təhlil....................................................................229-238 Sintaksis. Söz birləşmələri. Sintaktik əlaqələr......................238-254 Ъцмля. Məqsədə görə növləri. Cümlə üzvləri .......................254-275 Щямъинс цзвлц ъцмляляр .......................................................276-281 Ъцттяркибли вя тяктяркибли ъцмляляр ........................................281-290 Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan sözlər.290-296 Хцсусиляшмиш цзвлц ъцмляляр.................................................296-298 Vasitəsiz və vasitəli nitq. Ситатлар .........................................299-302 Sintaktik təhlil.....................................................................302-307 Мцряккяб ъцмля. Табесиз мцряккяб ъцмляляр .....................307-314 Табели мцряккяб ъцмляляр ...................................................314-333 Дил вя дилчилик .......................................................................334-342 Азярбайъан дилинин гурулушу вя тарихи .................................342-351 Нитг мядяниййяти.................................................................351-364 Цслубиййат ...........................................................................365-385



 405 



 406 



İSLAM EYNƏLİ OĞLU QƏRİBLİ



AZƏRBAYCAN



DİLİ



Təkmilləşdirilmiş ikinci nəşri ( Hər mövzuya aid dəyərləndirmə testləri əlavə edilməklə orta ümumi təhsil , orta ixtisas məktəbləri və abituriyentlər üçün dərslik)



saylı əmri ilə “Baş müəllim” adına layiq görülmüş, 1990-cı sentyabrında “Məhəmməd Hadinin ”İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi – intibah poeması” mövzusunda yazdığı dissertasiyanı uğurla müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. 1990 – cı ilin dekabr ayının 1 – də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna dəvət olunmuş, bu günə qədər orada çalışmaqdadır. 2003 – 2007- ci illərdə paralel olaraq AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunda da işləmiş, 1997 – 2004 – cü illərdə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunda, “Odlar Yurdu” Universitetində və Bakı Özəl Türk liseyində Azərbaycan dili və ədəbiyyatdan dərs demişdir. Ölkənin və xarici dövlətlərin mətbuatında yüzdən artıq elmi, bədii, publisistik əsəri dərc olunmuş, işıq üzü görmüş aşağıdakı kitabların müəllifidir: 1. “Ağçaydan başlanan yol” ( Bakı – 1997, 72 səh.); 2. “Sönməyən ocaq” (Bakı – 1997, 432 səh.); 3. Məhəmməd Hadinin “İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi- intibah” poeması ( Bakı - 2001, 121 səh.); 4. Azərbaycan dili ( Bakı - 2002, 164 səh.); 5. Azərbaycan dili ( Bakı - 2003, 180 səh.); 6. Azərbaycan dili (Bakı – 2006, 386 səh.); 7. Məhəmməd Hadi yaradıcılığının “Həyat” və “Füyuzat” mərhələsi (Bakı – 2009, 148 səh.); 8. Azərbaycan dili (Bakı – 2009, 408 səh.). 1993-2007-ci illər arasında tərtib etdiyi, müqəddimə, şərh və lüğətlər yazdığı altı kitab (1966 səhifə) çap olunmuş, iki kitab Elmi Şuranın qərarı ilə çap üçün nəşriyyata təqdim edilmişdir. Ümumi həcmi iki min səhifədən artıq olan on iki kitabın redaktoru olmaqla, onların bir neçəsinə ön söz də yazmışdır.



İSLAM QƏRİBLİ - filologiya elmləri namizədi, aparıcı elmi işçi 1954- cü ildə Lerik rayonunun Mulalan kəndində anadan olmuş, 1975- ci ildə ADPUnun filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1975 -1990- cı illərdə Biləsuvar və Lerik payonlarında müəllim və məktəb direktoru vəzifələrində çalışmışdır. 1988- ci ildə Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin 175  407 



 408 