Azərbaycan dili [PDF]

  • 0 0 0
  • Suka dengan makalah ini dan mengunduhnya? Anda bisa menerbitkan file PDF Anda sendiri secara online secara gratis dalam beberapa menit saja! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

wsiг sшуiпоч



ЛZЭRВЛYСЛГ{



niri



АzэrЬаусап ali mэktэЬlаriпiп rчs Ьёlmэlаri tigiin dэrslik Takmilla9dirilmb опчпсч пеgri



Д z arb ау с ап Re spublikas t



Tahsil Naziri tаrаfiпdап tasdiq edilmisdir



Brkr - 2014



ввк Sз0



809.436.2



Rэу9ilэr



Y



чlч.4



Sэ|



Elmi rеdаktоrlаr



S30



f.е.п., dos. Х.i.Мэmmэdоча f.e.n., dos. Z.Р.NэЬiуеча f.e.n., dos. Э.Сачаdоч



dos. R.i.Quliyeva dos. S.V.Abbasova







АzаrЬаусап dili. Ali maktablarin rus Ьбlmаlari iigiin darslik (АzэrЬаусап dilindэ). - Bakr: пэ9riууа1, 2074, 336 sэh.



Dэrslik darsliyinin proqIaml эsastnda уепidэп i9lэпmig чэ takmilla9dirilmig onuncu пэ9ridir. Dэrslikdэ АzаrЬаусап va rus dillаriпdэ Гonetika, leksikologiya va qrammatikaya aid пэzэri izahat|ar, tэlэЬэlэriп АzэrЬаусап dilinda yazrlr чэ gifahi nitqlэrini inki9af еtdirmэk tigtin mtiхtэliГ tipli tapgrrtqlar, Ьэdii пэsr pargalarr чэ 9еirlэr, tэrсiimэ i.igtin mэtпlаr verilmigdir. Ali mэktэЬlэriп rus Ьёlmэlэri tigiin пэzэrdэ tutulmug bu dэrslikdэп АzэrЬаусап dilini ёуrэпmэk istэуэпlэт dэ istifadэ еdэ Ьilэrlэr.



S



4602000000 м _ б58(07)



-06-2014



@



к



Bakt Uniyersiteti> nagriyyatl,



20I 4



Har bir ДzаrЬаусап vataпdast, har bir azarbaycaпh cjz апа diliпi - ДzаrЬаусап diliпi, dcjvlat diliпi tlйkammal bilmalidi.r. Heydar OLiYEV



Каэюdьtй zpaжdaHtпt Азербайdэюана, кажdьtй азербайOжанец dолжен в соверuлеt!сmве знаmь свой podHott язьtк



-



аз



ербайdэtсанскuй язьtк,



zо суd арсmвен ньtй язьtк,



Гейdар



АЛИЕВ



.



Heydar



OLiYEV



$ah Ismayrl



ХОТДI



taxэlli,isiini.i verir. Sonralar Xaqani опuп qrzr ilэ ечlэпiг. Xaqaпiуэ sэуаhэt еtmэk, mtiхtэlif ёlkэ чэ gэhаrlэri gazib dolanmaq xiisusi zбvq чеrэrdi. ýair 36 yaqrnda оlаrkэп sауаhэtа gжtr, Нэmэdап, ОrdэЬil, ýam, Mosul, Baýdad, isfahan, Мэkkа 9эhэrlэriпi gazir чэ bir пеgэ ildэп sопrа sауаhэtiпi Ьа9а чuruЬ doýma чэtэпiпэ qayrdrr. Boyi.ik gair mi.iэууэп vaxtdan sonIa



ikinci dэfэ sэfэrэ glxmaq istэуir. Lakin ýirvan hokmdarr Axsitan buna iсаzэ чеrmir, ýair isэ hokmdarrn Ьu hэrэkэtiпi ozii iigtin tэhqir hesab edir чэ icaza almadan grxrb gedir. Bu igdэп хэЬэr tutan gahrn adamlart Xaqanini geri qaytar[ чэ onu ýаЬгап qalasrndakr habsxanaya sаlшlаr. Yeddi aylrq hэЬsdэп sопrа gair аilэsi ilэ birlikda ТэЬriz gаhэriпэ kogiir. Нэуаt burada da gairin iizi.iпэ giilmiir. Qox kegmir ki, cavan oýlu, arvadt чэ qlzl ёltir. Нэyatmtn son gaýlartnt isэ ya|qtz уаýауш. Xaqani ТаЬrizdэ чэfаt etmig чэ oranln gаirlэr qэbiristanlrýrnda dэfп olunmuqdur. Gбrkэmli sэпэtkаr klassik geirin qэzеl, qasidэ, mэsпэчi, qitэ, riibai kimi gэkillэriпdа yazdrýr эsэrlэri ilэ tantnmtgdrr. О, bir miiddэt sarayda yaýasa da, sаrау gairi olaraq qalmamrgdrr. Dar, cansжtcl sаrау miihiti mэhэЬЬэt va gёzэllik паýmэkаrt olan Xaqani iigtin Ьir zindan kasilmi9dir. > оsэriпdэ biz gаiriп sаrауа olan mi.inasibэtini aydrn gэkildэ gбri.iri,ik. Xaqani qэdim gahlarrn taleyini goz ёпiiпэ gэtirmэklа mtiasiri оlап hokmdarlarr эdаlаtэ, insanltýa sэslауir" Xaqani hэЬsdэ оlаrkэп bir silsilэ gеirlэr yazmrgdrr ki, Ьuпlаr кНаЬsiууэ> adt ilэ tantntr. Bu gеirlэr hэssаs bir gair qэlЬiпdэп siiziiltib gэlэп dэriп Ьir hi,izn чэ kаdэrlэ yazrlmrgdrr. 24



НэЬsхапа! Burantn doziilmaz gэraiti, gi.inahsrz insanlartn acl fэrуаdlаrt, аlt эzаЬ, iggэпсаlэr gairi gox miitaэssir etmigdir. Urэуimiп bagrnda bir kadar tutdu mэskэп, Dеуэsэп, qopmayacaq о heg zаmап yerindan!



Xaqaninin mэпzum sэуаhэtпаmэsi дzэrьаусъп эdэьiууаttпdа ilk poemalardandtr. Эsэrdа чеrilэп



mэпаlr Ъеkауаlэr, hikmэtli sёz va ifаdаlэr onun tэsir qiivvэsini аrttrш. ýair эsэriпi sауаhэtdэп sопrа yazmrgdrr. Эsаrdэ sэуаhэt хаtirэlэri aSaS уеr tutur. Xaqani gazdiyi gэhаrlэrdап, rast gэldiуi gёrkэmli adamlardan soz agtr, atastnl, Giiпэýа iiz ,tutaraq



anaslnl, dost чэ diigmanlэrini xatrrlayrr. dаrdlэriпi danrgtr, kainatda hэr 9еуdэп uca, ali olan gtinagdan kёmэk istэyir...



xaqani lirik geir ustastdtr. опuп lirik gеirlэriпdа rапgаrэп8 Sevgi lбчhэlаri, agiqin inca, samimi hisslari, di.inyaya



srýmayan sevinci, dag iirэklаrэ Ьеlэ tэsir еdэп qэmi tэrаппtim olunur. Xaqaninin lirik qаhrэmапl ayna kimi saf mэпэчiууаtt, tэmiz, yiiksak e9qi ilэ segilir. xaqaninin аsэrlаriпdэ ictimaifalsafi fikir 9ох qtiwэtlidir. Bu baxrmdan опuп si xi.isusila sэсiууэчidir. ýаir adi эýуа чэ hаdisэlэrэ xiisusi poetik mэпа verir. Buna gоrэ da bu эsэrэ onlarca пэzirэlэr yazrlmrgdrr. Xaqani Ьir sша gorkamli gэхsiууэtlэrlэ dostluq etmigdir. Onun boyiik gаir Nizami ilэ dostluýu xiisusilэ sэсiууэчidir. Rачауэtа gбrэ, hэr iki qair bir-birinin ечiпэ dэ getmig va uzun miiddэt mэktuЬlаgmrglаr. Boyiik АzэrЬаусап gairinin zэngin yaradrcrlrýr bir srra



ýarq gairlari tigiin эdэЬi mэktаЬ olmugdur. Xaqani misilsiz



эsэrlэri ilэ bu gtin dэ уаýауlr чэ sevilir,



z5



RoBAiLoR Omri.imiin baýrnda qэmiп эliпdЬп Na sэЬzэ, пэ lаlэ, пэ giil qaldr gan. Omriin хшmапtпdа dэrd kiilэуiпdэп Nэ si.inbi.il, пэ saman, пэ toz чаr, пэ dэп



Вir qэmim vardt ki, iimmana stýmaz, Nаlэmi dil tutmaz, bayana srýmaz; Еу dеуэп di.inyada пэ dэrdiп vardtr? Bir dэrdim vardtr ki, cahana srýmaz!



Liiýat



xtrman-taxrlrn tэmizlandiyi уеr timan-sonsuz dэrуа Ьэуап-izаh паlэ-аh-чау, fэrуаd Tapgrrrq 15. Мэtпi



ifadэli oxuyun.



Меmаr Эli kimdir? Tarixi mэпЬэlаrdэ gбstarildiyi kimi,



о vaxt hаlэ taxtadan qurulmug btittin Кrеml, Posad, Zaqorodye, Zaregye, tэхmiпап, iki saat аrziпdэ btitiinliiklэ kiilэ gevrildi. Kremli уепidэп tikmэk laam idi. Boytik Moskva knyazr Dmitri ivanovig qэrаrа aldr ki, bu dэfэ onu da9dan tikdiisin, ona babasl Ivan Daniligdэn (kalita da dеуirdilэr) xeyli sэrчаt qalmlgdr. Bu pullardan istifada еtmэk mэqаml gatmrgdr. Lakin dag mэЬэdlаr yaratmaq rus knyazlarr tigtin yeni Ьir i9 idi. Qiinki onlar ап yaxýl halda taxtadan tikilmig binalarda уа1367-ci ildэ Moskvada yanýrn bag verdi.



gayrrdrlar.



Azarbaycanlt mеmаr Эli dэ bu vaxt yada diigdti. Knyazrn yaxln adamr Tunya Moskvadan 9ох da uzaqda оlmауап kigik bir gэhэrdэ - Ruzada Oli adlr Ьir alim memarrn yagadrýrnr bildirir. Оslэп qamaxth olan Эli uzun illэr о zaman26



kt Konstantinopolu (indiki istanbulu) tikmэklэ mэ;ýul idi. Таleyin hбkmii ilэ о, Qrzrl Orda xanlrýrna -Kazana gэlir. Burada di xeyli sarayln чэ mi.ilkiin tikintisinda igtirak edir чэ gohrati



hэr yana yayrlrr. Knyaztn yaxln adamlarr опu tatarlardan alrb Ruzaya gatirirlэr. Меmаrtп bi.itiin fэlаkаti dэ bundan Sопrа baýlayrr. кпуаz Dmitri onu чэ yoldaglarrnr (aksariyyэti mi.isalman idi va опlаr ахtrаdэk бz diпlэriпэ sadiq qalmr9drlar) Moskvaya gэtirdir чэ kremlin tikintisini onlara tapgtrtr. Меmаr Эli uzun illэr чэtэпiпdэп ауrt diigdtiyi.ina Ьахmауаrаq, oz dilini, adat чэ эпэпэsiпi qoruyub saxlaya bilmiqdi, iistalik yunan dilini чэ elmini dэ эlа bilirdi. Bu da ona hбrmэtlэ yanaqrlmaslna чэ rus layiqli уеr tutmastna sэЬэЬ olmu9du. сэmiууэtiпdэ kremlin tikintisi baga gatandan sопrа Эliуэ чэ onun dэstэsiпiп iizчlэriпэ goxlu hаdiууэ verildi. опlаr btitiin ýэhdr саmaatt tэrэfiпdэп alqrqlarla qarqrlandr. Ахgаmа yaxln memarlart izdihamdan ayrrtb qэhэr kэпаrrпа gэtiidilэr. Меqэdэ эsgэrlаr onlart mi.ihаsirэуа aldrlar чэ qrr-igu ba'ladrlar. Yalnrz banna Kirill ehtiyatlr tэrрапэrэk qagrb canlnl qurtara bilir. fасiэii gесэdэ Эli, Avdey, Yelizar, Оhmэd, Bukey, pankrati va yefiem qanrna qэltап olunur. sаьэьi dэ bu idi ki, knyaz Dmitri ivanovig 9ahidlэrin olmastnl istэmэmiý, binanrn sirlarinin agrlacaфndan ehtiyat etmi9di. kirill baga di.igiirdi,i ki, knyaz опlаrа qargr эdаlэtsiz hэrаkэt etmigdir. о, аlэ kеgэсауiпi bilib Ryazana qаglr. Qox gtiman ki, оldiiri.ilэпlэr haqqrnda da susa bilmir. Bu hаdisэ dila-aýrza dtigiir чэ tikintidэ iglэmэk istэуэп hэчэskаrlаIlп Sayl xeyli azalrr, Вэппа Kirill 1380-ci ilin 8 sentyabrrnda mэghur Kulikoчо vuruýmastnda igidlik gоstэrdiуiпэ gоrэ knyaz tэrаfiпdэп эfч edilir va orduda saxlantltr. Lakin olan gtiпэdаk dostu эlini чэ digэr yoldaglartnt unuda bilmir. Bu faktlar Sergey Borodinin kitabrndan gбttiriilmiigdiir.



о



27



чURёU (удАрЕниЕ) АzэrЬаусап dilindэ vurýu 9ох zaman sёziin son hecast iizэriпэ di.i9iir. Оgэr soz gэkilgi qэЬul еdirsэ, vurýu gэkilginin iizэriпэ kegir. Мэsаlэп: yaxýl - yaxgiltq, oxu - oxuyur, qapl qaplcl. Umumэп vurýu qэЬul еtmэуэп Ьэzi 9эkilgilэr mi.istэsпаlrq tagkil edir. ХаЬэrlik (-drr, -dir, -dur, -dtir), inkarlrq (-mа, mэ), Ьэzi feli baýlama gэkilgilэri (-madan, -mэdэп, -kan) Ьurа daxildir. В азербайджанском языке ударение в большинстве случаев падает на последний слог слова. Если слово принимает аффикс, то ударение переходит на него. Например: yaxýl yax;rltq, oxu - охuуur, qapl - qaplcl. Исключение составляют некоторые аффиксы: это - аффиксы сказуемого (-drr, -dir, dur, -diir), отрицания (-mа, -mэ), деепричастия (-madan, mэdэп, -kэп) и другие.



АzэrЬаусап dilinda vurýu genig planda mэпа fэrqlапdirici sэсiууэуэ malik deyil, lakin Ьэzэп vurýunun уеrdэуigmэsi soztin mэпаslпlп da dэуigmэsiпа sэЬэЬ olur, Мэsэlэп: qazma-



qаzmа, galin- galin, alma-alma. В азербайджанском языке ударение не имеет смыслорrlзличительного характера в широком плане, но от перемещения ударения иногда меняется и значение слова. Ср.: qazma (не копай, не рой) - qazma (бурение, шахт4 землянка), galin (приходите) - galin (невеста).



Tap;rrrq 16. Мэtпi kogi.irtin, sоzlэriп vurýusunu gёstarin.



Respublikamlz oz ytiksэk daý kurortlarr ilэ mэghurdur. Bunlar Kigik Qafqazda, okean saviyyэsindan 2300 m hiindtirliikdэ olan istisu, l300-1400 m hiindiirltikdэ olan ýuga чэ Turgsu, l600 m yiiksэklikda Murovdaý silsilэsinin ;imal уаmаctnda dtinyanrn эп gёzal mэпzэrэli gбllэriпdэп biri olan Gбу gol, Bag Qafqaz srra daýlarlnm сэпuЬ yamaclartnda Quxuryurd, Altraýac qэsэЬаlаri, ýэki gэhэri, Quba rауопu чэ s. ku28



rorilardrr. Bu kurоrtlаr gбzэl mikroiqlim 9эrаiti, havanrn yiiksэk dэrасэdэ tэmizliyi, gtiпэ9 radiasiyasrnrn intensivliyi чэ 9эГаlr mineral bulaqlarr ilэ fэrqlэпir. Tapqrrrq 17. A9aýrdakt mэtпiп mэzmuпuпu оуrэпiп,



NaSRaDDiN TUSi Dahi АzэrЬаусап alimi va dovlэt xadimi Nэsirэddiп Tusi 1201-ci ildэ Tui gэhаriпdа anadan olmu9dur. Bu dочrdэ miisalman ýэrqi diinya tafэkktirii чэ elminin mэrkэzi sayrlrrdr. Tusi mi.ikэmmrl tэhsil almlg, dini elmlari, mэпtiqi, metaГrzikant, сэЬri, hапdаsэпi, dilgiliyi, tэЬаЬэti... miikэmmаl оуrэпmigaii. ibn'Sinanln elmi mэktэЬiпiп davamgrlart оlап gоrkэmli аlim-miiэllimlэrdэп dэrs almrgdrr. Nэsirэddiп Tusinin elmi fэаliууэtiпiп ilk dovrti ýimali irапtп Nigapur gэhэriпdэ kegmigdir. О, Ьurаdа gёrkэmli alim kimi tanrnЙrgdri. дlim ёziintin эхlаq, mэпtiq, fэlsэfэ уэ riуаziyyata dair bir 9ох эsаrlэriпi bu gэhэrdэ yazmrgdrr._Ma9hu1 KЭxlaqi-NasiTi> dэrsliyini сlэ_ burada haarlamt9drr. Bu kitab эsrlаr Ъоуr, irап, Qafqaz, Hindistan mi.isэlmапlаrt arastnda axlaq dэrsliуi kimi geni9 yayrlmrqdrr. ^ |256-ct ildэ Qingiz хашп пэчэsi, monqol hokmdarr Hiilaktiniin qogunlair bu уеrlэri tutur, Hiilaki.i Tusini gэхsi miigavir kimi бi yanrnda saxlaytr. Tusinin elmi fааliууэti iigiin daha yaxgr gэrаit уаrаdtr.



Tusi Azarbaycantn Маrаýа gэhэriпdэ rэsэdхапа а9r,



Rэsadxananrn binisr da onun layihэsi asastnda tikilir чэ dэqiq cihazlarla tэchiz edilir. Bu cihazlar sопrаlаr dtinyanrn bir 9ох rэsadxanalartnda tэtьiq olunur. Tusi dtinyanrn miixtэlif ёlkэlэriпdэп rэsэdхапаdа iqlэmэk iigi.in аstrопоmlаr чэ riyaziyyatgrlaT dэчаt edir. Маrаýа iэsэdхапаsr btitiin dtinyada elmin inkigafigоstэrmigdir. na boyiik 'Goytasir сisiйэriпiп hэrэkэti iizэriпdэ mtigаhidэlэr эsastnda Maraýa iasэdxanastnda mэghur Olxan сэdчэllэri - lэrtiЬ edilmiýdir. Bu astronomik сэdчэllэr astronomlar, riyaziyyatgtlar чэ coýraгryagrlar - btiti.in sопrаkt пэsillэr tэrэ29



fiпdэп ytiksэk qiуmэtlэпdirilmigdir. Эччэllаr Qarbi Avropantn elmi dаirаlэriпdэ genig mэlum olmug bu сэdчэllэr lattn dilina tэrсiimэ olunaraq l652-ci ildэ Londonda, 17il-ci ildэ isэ Oksfordda пэýI edilmi;dir. Вu сэdчэllэr Хristоfоr Kolumbun mtiэllimi, gоrkэmli coýrafiyagr Toskanelliyэ dэ malum idi. QэrЬdэ Nэsirэddiп Tusi dahi astronom чэ riyaziyyatgr kimi tantnmr;dtr. Мэhz onun sауэsiпdа Evklidin mэghur kitabl adi hэпdэsэ Гэппiпdэп оrtа эsr universitetlэriпdэ ciddi tэdqiqat mэхэziпа gevrildi. Bu ideyalar Tusinin эsэriпdэ ;эrh olunmu;dur. Kitab latrn diliпэ tаrсtimэ edilmi9dir. Lobagovski hапdэsэsiпiп meydana glxmastnda Ьu аsэriп boyiik rоlu olmugdur. ХVШ yiizilliyin mэghur iyaziyyatgrsr Vallis ёziiniin Oksford universitetindэki mtihаzirаlэriпdэ Tusi teoreminin isbatrnr agrqlamlgdш. Ptolomey astrologiyastmn nёqsanlartmn чэ рlапеtlэriп hэrэkэtiпiп yeni пэzэriууэsiпiп layihэsinin, Ьэlkа dэ, эп miikэmmэl gэrhi Tusinin эsэrlэriпdэ бz эksiпi tapmrgdrr. Bu lауihэdэ sэууаrэlэriп hаrэkэtiпiп yeni riyazi modeli verilmi9dir. Tusi ideyalarr Кореrпikэ dэ tэsir gоstэrmigdir. Heliosentrik tezis istisna olmaqla, Kopernik astronomiyaslnln mi.iddэаlаrr Tusinin чэ onun davamgrlartmn аsэrlэriпdа чаr idi. ..Тusiуэ gёrэ, рlапеtlэriп modeli bir ciit gечrаdэп ibaratdir. Ozii dэ Ьеlэ gечrэlэriп biri о birinin daxilindэ ftrlanlr. Daxili gечrэпiп stirэti va radiusu xarici gечrаdэkiпdэп iki dэfэ azdrr. Кореrпik Tusinin tэmаs noqtasinin hэrэkэt trayektoriyasr haqqrnda teoremindan istifadэ etmi;dir. Эп maraqlr сэhаtlэrdэп biri dэ budur ki, Kopernikin эlуаzmаlаrrпdа Tusinin аrэЬ эlifbasrnrn hэrflэri gэklindaki igarэlэri saxlanmrgdrr. ýэrqdэ Nаsirэddiп Tusi gэхsiууаtiпэ hэmigа niifuzedici analitik zekaya чэ ilahi эdаlэt hissiпэ malik bir hakim - mtidrikliyin gбrkэmli timsalr kimi baxrlmlgdrr. Tusi demigdir: . Tusinin qэЬir dagrnda yazrlmrgdrr: .



з0



Oksford elmi bioqrafiyalar liiýэtiпdэ oxuyuruq: .



нЕсА (слог) Rus dilinda olduýu kimi, АzэrЬаусап dilindэ dэ sбzlэriп hесаlаrа Ьбltiпmэsi tam fonetik hadisэdir. Как в русском языке, так и в азербайджанском, деление слов на слоги является чисто фонетическим явлением. Мэsаlап: o-xu, а-ýас, gё-zэl, i-grq, Ьа-hаr, ра-уz чэ s. Bagqa dillэrdэп altnmrg Ьэzi sёzlэr АzаrЬаусап diliпdэ olduýu kimi deyil, эsliпэ uyýun olaraq hесаlашr. Мэsаlап: siirэt, сiir-эt, эп-эпэпэ, mэs-ul, si.in-i. Некоторые слова, заимствованные из других языков, делятся на слоги не так, как принято в азербайджанском языке, а в том виде, какой имеется в языке, из которого они заимствованы.



Sоzdэ hecalartn miqdагr saitlarin miqdarr ilэ



mi.iэу-



уэпlэgdirilir, sоzdэ nega sait olarsa, о qэdэr dэ heca чаrdш. Количество слогов в слове определяется количеством гласных звуков - сколько гласных в слове, столько и слогов. АzэrЬаусап dilindэ samit sэs, аdэtэп, оzi.iпdэп sonrakt saitin yaratdlýr hecaya daxil olur. В азербайджанском языке согласный звук обычно входит в слог, образуемый последующим гласным. Маsаlэп: a-ta, о-хu-уur, da-nr-ýlr, qa-pl, ta-rix чэ s. Оgэr iki samit sait arastndadtrsa, birinci samit эwэlki hecaya, ikinci samit sonrakt hecaya daxil оlur. Если два согласных звука находятся между двр{я гласными, то первый согласный входит в первый слог, а второй



зl



согласный



-



во второй.



Мэsэlэп: gэl-mаk, Ьil-mэk, dэf-tэr, at-lt чэ s. Sаitlэ Ьitэп heca agrq (bu, о, a-ta, qа-rа, yu-xu), samitla Ьitэп heca qapalr (dag-hq, Ьау-rаm, эt, i.iz) adlanrr. Слог, оканчивающийся гласным звуком, называется открытым (bu, о, a-ta, qа-rа, yu-xu), слог, оканчивающийся согласным - закрытым (dag-lrq, Ьау-rаm, эt, iiz). Sоzlэrэ 9эkilgi эlачэ еdэrkэп agrq heca qapalt hecaya, qapalr heca agrq hecaya kega Ьilэr. Когда слова принимают аффиксы, открытый слог может стать закрытым, и, наоборот, закрытый - открытым. Мэsэlэп: ata - a-tam, Ьа9-1а - baglat, qon-ýu - (sэпiп) qon-ýun, ki-tab - ki-ta-br, yol-da9 - yol-da-ga, ta-rix - ta-ri-xi, in-qi-lab - in-qila-bi, u-;aq-lar - u-9aq-la-ra. Sоzlэriп hecalara Ьбliiпmэsi onlartn morfoloji Ьёltiпmэsiпdэп fэrqlэпir; hесаlаrtп sэrhэdi, аdэtэп, mоrfеmlаriп sаrhэdiпэ uyýun gэlmir. Мэsэlэп, gэlir sбzti morfoloji сэhэtdэп gэlir, fonetik сэhэtdэп isэ ga-lir kimi boliintir. Lakin Ьэzэп sоzlэriп fonetik чэ morfoloji Ьёlgiilэri uyýun gэlir: Ьil-mэk - bilmэk, еч-lэr - еч-lэr, ev-cik - ev-cik, yaý-lr - yaý-lr. .Щеление слов на слоги отличается от морфологического деления слова, граница слогов обычно не совпадает с границей морфем. Например: слово gэlir морфологически делится на gэl-ir, а фонетически - на gэ-lir. Но иногда имеются совпадения, например, Ьil-mэk - Ьil-mэk, еч-lэr - ev-lar, ev-cik ev-cik, уаЕ-h - yaý-lr. АzэrЬаусап dilindэ eyni hecada, xiisusэn hecantn эччэliпdэ iki samitin yanaýl iglэпmаsi, demak оlаr ki, yoxdur: plov, dёrd, alt, iist, ilk kimi hесаlаr olduqca azdtr. В азербайджанском языке отсутствуют скопления со-



гласньIх в одном слоге, особенно в начале слога; м€lJIо слов, таких как plov, dord, alt, iist, ilk. Несаlаr bir, iki чэ 9ох sэsdan эmэlэ gэlэ Ьilэr. Bu саhэtdэп hecalarrn agaýrdakt пёчlэri чаr. Слоги могуг образоваться из одного звука, из двух и з2



множества звуков. щие виды. 1)



Вir



В этом отношении слоги имеют



sasdan ibarat (из одного звука)



-



следую-



a-ta, а-па, ti-ziik,



ч-zчп, б-kiiz. 2) iki sasdan iЬаrэt (из двух звуков): а) sait-samit (гласный-согласнЫй): ol, iiz, at, ot, ad, il, az-gin; Ь) samibsait (согласньй-гласньй): su, bu, чц-ш, ya-z|, 3. t)q sasdan ibarat (из трех звуков): а) sait-samit-samit: alt, iist, iirt; Ь) samit-sait-samit: gal, bil, gбr, Ьа9, чаý, уаý, gtiz, get, giiy, boz, da9Jrq; чаý, с) samit-samit-sait: pro-letaT, qrа-mоfоп. 4. Dtird sosdan ibarat (из четырех звуков); а) samit-sait-samit-samit: dбrd, dart, biirc, zang, qand, kand, baxt. Ь) samibsamit-sait-samit: plov, dram, qrаm, qrчр, stol, shil.



Qeyd: Pro(letar) tipli hесаlаr АzэrЬаусап dili iigiin sэсiууэчi deyil, alt, iist tipli hесаlаr az inkigaf etmigdir. Bagqa dillэrdэп altnmtg sёzlэrlа эlаqэdаr olaraq АzэrЬаусап dilindэ spirt, ýmidt kimi hесаlаrа da tэsadi,if edilir. [ля азербайджанского языка не явJuIется характерными



слоги типа рrо(lеtаr); слоги alt, Ёst в азербайджанском языке рчввиты слабо, в связи с нilличием заимствовЕtнньIх слов в азербайджЕlнском языке встречаются слоги типа спирт,



Шмпдт. Tapgrrrq 18. Мэtпdэki sёzlэri hесаlаrа ауrгrЬ dэftэrа уаz|n|



АzаrЬаусап Asiya qitэsinda уеrlэgir. Опuп sahэsi iki ytiz min kv.km-a yaxtndr. О, Baqrau daýrndan Samur gaylnln чаdisiпэ чэ Хэzэr danizinin qэrЬ sаhiliпэ kimi olan arazini эhаtэ edir. зз



Tapgrrrq 19.



Мэtпi буrэпiп.



Nizлмi GэNсэчi Nizami ýэrq intibahtmn ХII эsrdэ yaýamlý эп Ьбуtik



пiimауэпdэsidir. Diinya эdэЬiууаtrпtп Ноmеr, Dante, ýekspir, Pu9kin kimi пэhэпg simalarr ilэ yanagr durап bu dahinin sэпаt qtidrэti heg bir оlgiiуэ srýlgmrr. ýэrq эdэЬiууаtrпrп gёrkэmli tadqiqatgrlartndan olan Bertels yaztr ki, bu gair bizim iigtin izah еdilmауэп Ьir mбсiizэdir... Нэr halda, mэп ýэхsэп di.inya эdаЬiууаtrпdа buna охýаr раrаlеl tapmaqda gэtinlik gаkirэm. ХV эsriп boytik gairi чэ alimi Э.Саmiуэ sual чеrirlэr ki, о, эп bёyiik ýэrq gairlarinin adrnt gэksin. О, yeddi ýэrq gairinin adrnt gэkir, Nizaminin adrnr gэkmir. SэЬэЬiпi soruganda сачаЬ verir ki, siz geirin реуýаmЬэrlэriпi sorugdunuz, Nizami geirin Allahrdrr. Тэхmiпэп, sэkkiz эsr sonra Мэmmэdэmiп Rэsulzаdэ bu fikri takrar edir чэ (M.ibrahimov). Nizami бz чэtэпi Azarbaycanr sevmig, опuп gёzэlliklэriпi va insanlarrnr уtiksэk zovqlэ tэrэппtim etmig, АzэrЬаусап diliпа ana dili kimi mаhэЬЬэt Ьэslэmigdi. Nizaminin Гrkir чэ sэпэt diinyastntn elmi tэhlili gоstэrir ki, ёz doýma torpaýrna bu qэdэr baýlr olan bёyiik miitэfэkkir oz апа diliпdэ - АzэrЬаусап dilindэ yazmaya bilmэzdi. Lakin hаlэlik onun АzэrЬаусап dilindэki эsэrlэri elm alamina mэlum deyil. Оldэ olan эsэrlэri fars dilindэdir. Nizamigi.inaslrq bu аsэгlэrо sёуkапir. Nizaminin lirik 9еirlэri - qэzэllэri, qasidalэri, riiЬаilэri dillэr azbaridir. Onlarrn bir goxuna musiqi bastalanmigdir. Nizami beq bёyiik роеmа yaratmtgdtr: , 34



(Xosrov чэ ýirin>, , , . Bu son poema iki hissbdэn - iki kitabdan iba-



rэtdir. , уаratmlg va уа роemasl sэчiууэsiпdэ olmamtgdrr. Yalnrz XVI эsr gairi Маhаmmэd Fiizuli bu movzuda ikinci dаhiуапэ аsэr уаrаtmt9dш. Нэm da АzэrЬаусап dilindэ. Nizami yaradrcrlrýr Ьэgэriп badii tafэkktiriintin zirчэsi чэ уа zirчэlэriпdэп biri kimi, diinya elminin daima mtirасiэt etdiyi sэпэt аlэmidir. Onun haqqrnda miпlэrlэ эsэrlаr yazlmrqdtr чэ yazrlmaqdadrr. Эsэrlэri diinya dillэrinin Ьir goxuna tэrсiimэ olunmug чэ tэrсiimэ olunmaqdadrr. АzэrЬаусап xalqtmn oz dahi Nizamisi ilэ fэхr еtmэуа haqqr чаr. Nizami biitiin insanlrýa mэхsusdur. Humanist gаir hаlэ ХII эsrdа haqqr, adalэti, insafi, Ьаgэri ideallarr hаr geydan tisti.in tutmug, аmэуi, zэhmэti tэrэппiim etmiq, adi insanlarr gаhlаrа qarýl qoymuý, ýэr qtiччэlаri daima pislэmi9di. Nizaminin эsэrlаriпdэ elm, aýrl an giiclii silahlar kimi tэqdim edilir. ýаiriп qэhrаmапlаrt daha 9ох aýrl чэ zakalarr ila qэlэЬэ эldэ edir, htiпаr gбstэrirlэr. Nizami mtixtalif dёчrlэrdа уаgаmlg Гrlоsоflаrt bir mэсlisэ - ёz qэhrэmапt isgапdэriп эtrаfiпа yrýrr чэ isgэndari mэhz elmin kоmэуi ilэ реуýэmЬаrlik mэqаmlпа уiiksэldir. Nizami tаriхdэ ilk dэГа hёkmsi.iz, hakimsiz insan camiyyэtinin пtimuпэsiпi vermigdir. Nizami yaradrcrlrýr gохсэhэtli аdэЬi mаktэЬdir. Nizami yaradrcrlrýr ёz dочriiпэ gбrэ, tэЬiэt чэ сэmiууэt haqqrnda elmi nailiyyэtlarin qamusudur. Bu gtin Гrloloq da, filosof da, tarixgi dэ, astronom da, tabib dэ, bioloq da, fizik dэ, riyaziyyatgr da... Nizami irsiпэ mtiraciat edir. 35



Tapgrrrq 20. ýeiri эzЬэrlэуiп.



AZ DАNIýмАёIN



cбzarriyi



sбziin dэ su kimi lэtаfаti чаr. Наг sozii az dеmэk daha xog olar. Вiг inci saflrýr varsa da suda, Artrq igilэпdэ dэrd чеrir su da. Inci tэk sбzlаr seg) az dantg, az din, Qoy az sёzlэriпlа diinya Ьэzэпsiп. Az sёzi.in incitak manasl solmaz. Qox sбziin kэrрiс tэk qiуmэti olmaz. osli tэmiz olan saf mirчапlаr Suya чэ torpaýa min Ьэzэk чurаr. мэdэпlэ dolsa da hаr Ьir хэziпэ, Нэr kigik zэrrэsi dэrmапdtr уепэ. Urэуi oxýayan Ьir dэstэ 9i9ak Yiiz хtrmап otundan yaxgtdtr, gеrgэk Yiiz ulduz yansa da gёуlэrdэ, inan, Вir gtina bag эуmэk хоgdur onlardan. Gёуdэ parlasa da пэ qadar ulduz, Giiпэ9dir пur чеrэп аlаmэ уаlпtz.



AHONG QANUNU



(зАкон гАрмонии, сингАрмонизм) мiiаууап cahatdan hаmсiпs оlап sаslаriп siizda Ьir-ьiriпi izlamasiпa ahang qапuпа deyilir. Уподобление однородных по определенным признакаI\,1 звуков в слове нzвывается законом гармонии. Мэsаlэп: taza, qapr, kegmiq чэ s. Аhэпg qапuпu dedikda эsаsэп saitlэrin аhэпgi пэzоrdэ tutulur. Когда говорят о законе гармонии,,в первую очередь имезб



ется в виду гармониrI гласньD(.



Saitlarin ahangi. Вu, iki сtir оlur (гармония гласных име-



ет две разновидности):



А. Damaq ahangi. iпсэ saitlэrin iпсэ sаitlэri, qalm saitlэqalrn riп saitlэri izlэmэsi - damaq аhэпgi аdlашr. Вurаdа а, r, о, u sаitlэriпiп bir-birini, а, е, i, ti, ii saitlarinin bir-birini izlэmэsi пэzэrdэ tutulur. Уподобление мягких гласных мягким, твердых гласных твердым - небная (пшlатальная) гармония. Здесь имеется в виду уподобление гласных а, l, о, u друг другу и гласньIх а, е, i, ii, б друг друry.



Мэsаlэп: а) аýас, a;rq, qulaq, odun, otaq, yax9rltq, Ьаhаr ) paylz) yazl9l; Ь) arik, alcak, akin, yemi9, gtizal, giinag, aziz, igmak, damirgi, iiziik, iirdak. В. Dodaq ahangi. Dodaqlanan saitlэrin bir-birini, dodaqlanmayan saitlэrin bir-birini izlэmэsi - dodaq аhэпgi adlanrr. Вurаdа о, ч, ii, ii saitlэrinin bir-birini, а, а, е, l, i saitlэrinin birbirini izlэmэsi пэzэrdа tutulur. Уподобление губных гласных губным, негубных неryбным - губная (лабиа.гrьная) гармония. Здесь имеется в виду уподобление гласных о, u, ti, ii друг друry и гласных а, а, е, l, i - лруг другу.



Мэsаlэп:



iiziik, iikiiz, bulud. Ь) aglq, baýlr, akin, kitab, iýtq, ye;ik. а) оduп,



2l. Мэtпi



kбgi.iri,iп, аhэпg qanununa tabe olyazln. Sоzlаrdэ sаitlэriп аhэпgiпi segib ауrlса mауап sбzlэri пёчlэr iizrэ gоstэriп.



Tapgrrrq



Gэпсэ gaylnln cogýun lэрэlэri Ьаhаr giiпэgiпiп qrzrl saglartnt bбytik bir hэуэсапlа gimdirmэуэ baglamrgdr. Ваhаr fazaslna mэхsus рэmЬэ buludlar mayls giiliintin yarpaqlarrnr kir3,7



ýanlamaýa haztrlanrrdr. ýimali Midiyanrn latif tэbiэti Ьаýgalarrn boynuna bigdiyi yagrl чэ gigэkli donu tikib bitirmэk iizrэ idi. Карэz daýrndan эsэп kiilэk fэzаdа nazlanan buludlarr Хапэgаh kэndinin mеgэlэriпэ doýru si.irdi.iyti zаmап qam аýасlarr da aýrr-aýrr baglarrnr эуirdi. Yaýrg bir saat эwэl dayanmr;dt, buludlarrn suvardrýr gоllэr, mеgэlаr, baý-baýgalar gtili.irdii. Yаsаmэпlэr daýrnrq saglartnt yagrl budaqlarm iistiiпэ sэrib qurudur, хапэпdэ ЬtilЬtillэr qrzrl giiliin yanaqlaTmdakr tэrlэri silmэk iigi.in giil budaqlarrnt tэrраdir, lаlаlэr isэ piyalasini qaldrrrb Ьаhаr сэmiууэtiпiп gэrэГtпэ igmэk istэyirdi. Nэrgiz giilti gadlrýtndan yaýarmlý gёzlarini silэrэk, Ьаhаr sэhпэsiпэ tamaga edir, Ьапочgэlэr bagrnr giуiпlэriпэ qoyub diigtintir, Ьэstэkаr kakliklэr isэ mе9э sауаhэtiпэ glxan gэпс Ьir gairi qargrlamaq tigtin salam musiqisini galrrdr. (M.S.Ordubadi) Tapgrrrq 22.



Мэtпi ёуrэпiп.



MoHSэTi caNrcavi АzэrЬаусапrп эdаЬi mtihitindэ АýаЬэ- yim аýа, Agrq Рэri, Неуrап xanlm, Xurgudbanu Nаtэчап, Fatma xanlm, Кэmiпэ, Qаmэr xanlm, ýeyda, Nurgэrэf xanlm, Mirvarid Dilbazi, Nigаr RаГrЬэуli, Мэdiпа Giilgiin, Нёkumа Billuri, Cahan Эfruz kimi istedadlr qadrn gаirlаr yeti9miqdir ki, bunlarrn da ilk пiimауэпdэsi Маhsэti xantm Gэпсэчidir. мэhsэti хашm xI эsriп sonu чэ ХII эsriп эwэllэriпdэ yagayrb yaratmrqdtr. О, qэdim АzэrЬаусап qэhэri olan Gэпсэdэ doýulmug, dahi gаir Nizami Gапсэчiпiп miiasiri чэ dostu olmugdur. Мэhsэti miikэmmэl tэhsil almtg, эdэЬiууаt, hiiquq чэ mэпtiq еlmlэriпэ, iпсэsэпэtэ уiуэlэпmigdir. Gэпс yagtnda о, musiqi va ;eir tэlimi ilэ mэgýul olmaq iigiin Sultan Sэпсэr saraylna сэlЬ olunmugdur. Мэlаhэtli sэsэ va kaman galmaq qaЬiliууэtiпэ malik olan Мэhsэti Gэпсэчi Оmэr Xayyamrn tэsiri 38



ilэ dэriп fэlsэfi mэпа dagryan riibailar yazmtgdtr. Oz riiЬаilэriпdэ о, ;эхsi hэуаttпdап, ictimai miihitdэn acl-acl 9ikауэtlэпmig, feodal hаkimiууэtiпdэki эdаlэtsizliуэ, ёzbagtnalrýa чэ zo-



rakrlrýa qargt etiraz sasini ucaltmrgdrr. ýэrЬэst dii9iindiiyi.i, Ьэzэп zэmапэsiпiп kоhпэlmiq, gtiri.ik аdэt-эпэпэlэriпdэп kэпаrа grxdrýr iigiin, hэmgiпiп, 9еiriпdэ hakim tэьэqэlэri tэnqid еtdiуiпэ gбrэ feodal baggrlart, din rэhьэr_ lаri маhsъtiпi sevmirdilэr. Ruhanilar onu dinsiz чэ pozýun bir qadrn kimi qэlэmэ verib, camaattn gбziiпdэп salmaýa galrgrrdrlir. Nэhауэt, опlаr Ьir gi.in Маhsэti Gапсэчiпi 9эrаЬt, kefi tэrif edan gеirlЬr yazmaq чэ gэncliyin axlaqtna pis tasir gоstаrэп haчаlаr oxuyub gаlйаq iisttindэ tэqsirlandirilэrak Gэпсэdэп si.irgtin еtdirirlэr. Silahlr atlrlarrn mtiýayiati ilэ gairi gесэ ikэп ьir dэчэ karvantna qogub Gапсэdэп zепсапа, оrаdап da Htcaza gэtirirlэr. Qtirьэt еldэ tэпhа чэ dartxdtrtcr hayat stirэп bu mэhйum qadrn yalntz bir пе9э ildan sопrа, qoca уа9lаrrпdа dostlarrn kёmэуi ilэ чаtэпэ qayrdrr. Мэhsаti Gэпсэчi doýma чаtэпi Gэпсаdэ чэfаt etmigdir,



Tapqrrrq 23. Мэhsэti Gапсэчiпiп a9aýrdakr rtibaisinin аzэrЬаусапса ilэ ruscaslnl mtiqауisэ edin. Bu dtinya bir qrzrl guzэуа Ьэпzэr, Suyu gah girindir, gah da ki, zаhэr. Qox da оуiiпmэ ki, uzundur бmriiп, Осэl kohlэninda hazrrdrr уэhэr. Мир - золотой кувшин, хорош на вид, Но не всегда хорошим нас поит, А жизнь подобна краткому правилу Конь смерти ждет, оседланный стоит.



з9



FONETiK HADiSoLaR (ФОНЕТИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ) АzэrЬаусап эdэЬi talaffiizйndэ bir stra qanunauyýun fonetik hаdisэlэr бziinti gоstэrir. Bu hаdisэlэr Ьэzэп yaztda da oz эksini taptr va уа sozi.in yazrhgtna tэsir gоstэrir. Ona gёrэ dэ АzэrЬаусап diliпdэ di.izgtin yazmaq, oxumaq чэ dantgmaq iigiin bu hаdisэlэri пэzэrа almaq laztmdtr. В устной форме азербайджанского литературного языка наблюдается ряд закономерных фонетических явлений, которые иногда отражаются и на письме или оказывают влияние на графику слов. Поэтому для правописания, правильного чтения и рiвговора на этом языке нужно иметь представление об этих явлениях. 1.



Assimilyasiya hadisasi



Assimilyasiya istiqamэtinэ gоrэ 2 сiir olur: 1) irэli assimilyasiya 2) geri assimilyasiya а) I sэsiп II sasa tэsiri пэtiсэsiпdэ уаrапап assimilyasiyауа irэli assimilyasiya deyilir. irэli assimilyasiya istiqamэti kбkdэп gэkilgiуа dоýгu оlur. Мэs: sэ.riпlik-sэriппik gбzlэr-gоzdэr



Ь) II sэsiп I sэsэ оlап tэsiri пэtiсэsiпdэ эmэlэ gэlэп assimilyasiyaya geri assimilyasiya deyiliг. Gеri assimilyasiya istiqamэti gэkilgidэп kбka dоýru olur: Mas: dinmэz-dimmaz



gэlirlэr-gэlillэr



По направлению ассимиляция бывает двух видов: 1) прогрессивн.ш ассимиляция и 2) регрессивнzц ас-



СИМИJIЯЦИЯ



а) ассимиляция, возникающЕuI в результате влияния I звука на II звук (предь.rлущего звука на последуюпtий) назы40



вается прогрессивной ассимиляцией. Прогрессивная ассимиляция направлена от корня к аффиксу. б) ассимиляция, возникzlющiul в результате влияния II звука на I звук (последующего звука на предьцущий) называется регрессивной ассимиляцией. РегрессивнЕuI ассимиJuIция направлена от аффикса к корню.



Tapgrrrq 24. Verilmig sёzlэriп igarisindэn yazrlrgr diiz olan sоzlэri segin. oýlanlar, qlzdar, mэппэп, goz|er, qugdar, anlamaq, tapmaq, rus9a, Ьilаrlэr, sэriпlik, gёzэtgi, апЬаr,lаmра 2. Dissimilyasiya hadisasi



Sёzdэki eynicinsli sэslэrdэп birinin digаriпэ tэsir еdэ-



rэk onu bagqa sэsа gечirmэsiпэ dissimilyasiya deyilir. sбztindэki birinci ikinci sэsiпэ tэsir еdаrэk onu tэlэffiiz olunur. Yапdа isэ уап,lп.



Превращение одного звука в другой под влиянием себе подобного звука нчвывается диссимиляцией. В слове partiyasrnrn lideri kimi ictimai чэ siyasi fэаliууэtiпi davam etdirir. l9l8-ci ilin mау aylnln 26-da Zaqafqaziya seyminin daýrlmasrndan sопrа М.О.Rэsu|zаdэ АzэrЬаусап Milli ýurastшп sэdri segilmig, iki gi,in sопIа mауlп 28-dэ Milli ýurа Аzеrbaycan istiqlaliyyэtini bi.itiin di,inyaya elan etmigdir. 23 ау faaliууэt gёstаrэп АzэrЬаусап Demokratik Respublikasrnrn раrlаmепtiпdэ 11 fraksiya tэmsil olunmugdu. Di.inyanrn 16 dёчlэti tэrаfiпdэп tanrnan respublika АzэrЬаусапlп uzun illэrdэп bari itirilmig dёvlatgilik эпэпэlэriпiп Ьэrраst yolunda mtihiim addrmlar atmtgdr. M.O.Rasu|zade 1920-ci ilin арrеliпdэ АzэrЬаусап Demokratik Respublikastmn dечrilmэsiпdэп sonra habs edilmig, yalnrz Stalinlэ gэхsi dostluýu sауэsiпdэ azad edilib Moskvaya apartlmtg, 9ох kеgmэdэп Finlandiyaya, оrаdап da Tiirkiyayэ gеtmэуэ mасЬur olmugdur. Omriintin sonuna kimi Тi.irkiуэ, Polga, Rumtniya, Almaniya чэ Ь. оlkэlэrdэ mtihacirэt hэуаtr kеgirэп М.Э.Rэsulzаda АzэrЬаусап miihacirlэrini bir tэ9kilatda Ьirlэgdirmig, xal92



qlnln azadlrýr uýrunda miibarizэsini davam etdirmigdir. О,



siyasi fэаliууэtlэ yanaýl, эdэbi-publisistik fэaliyyatini davam etdirmig, mi.iхtэlif qэzеt чэ jurnallara redaktorluq etmig, goxlu mопоqrаfi уаlаr yazmrgdrr. М.О.Rэsu|zаdе bi.itiin fэаliууэti boyu АzэrЬаусап istiqlal mэfkurэsiпi yaymrg чэ bu yolda btittin чаsitэlаrdэп istifada etmigdir. Hatta l942-ci ildэ fagist Almaniyasr ilэ АzэrЬаусап istiqlalr movzusunda dagrnrqlar aparmrg, lakin mi.ihаriЬэ dашgtqlarrn mi.isbat пэtiса ila baga gatmasrna mane olmugdur. Bёyiik siyasi xadim 1955-ci ildэ tig dэfэ - dеуэrэk gоzlэriпi yummugdur. Мэzаrt Апkаrашп Эsri qэbiristanlrýrndadrr.



Тарqrrrq сi.imэ edin.



70. Мэtпi



oxuyun чэ АzэrЬаусап dilinэ tэr-



гоБустАн Гористый участок на юго-востоке Большого Кавказского хребта, расположенный, примерно, в 60 км от Баку. В горах Гобустана сосредоточены свидетельства доисторических людей эпохи каменного века и последующих периодов наскальные изображения) стоянка человека, надгробные памятники. Наиболее значительными из них являются HacKmIbные изображения - петроглифы, высеченные на стенах педревние пilп,lятники искусства отображают культуру, хозяйство, мировоззрение, обычаи и традиции древних азербайджанцев. Первые археологические исследования петроглифов Гобустана начаты в 1939 году и проводятся и по сей день. Усилиями археологов обнаружено более б тысяч рисунков на 1000 ск€uIах, древние жилища - пещеры и стоянки, около 40 курганов, более 100 тысяч предметов материальной кульryры. Наиболее древние рисунки относятся к эпохе мезолита. Однако предполагается, щер, скалах и каменных глыбах..Эти







что жизнь существовarла здесь и раньше, что позволяет считать Гобустан одноЙ из колыбелеЙ цивилизации. Наскальные изображения Гобустана относятся к разным эпохам и датируются от 10-8 тысячелетий до н.э. до Средних веков. По охвату столь большого исторического периода они занимают важное место среди других наскflльньш коллекций мира. Зарегистрированы изображения конной и пешей охоты, батальные сюжеты, сцены коллективного труда, жатвы, одиночных и групповых ритучrльно-обрядовьгх танцев. Силуэтные рисуЕки людей относятся к наиболее древним и датируются ранним периодом неолита (VIII тысячелетие до нашей эры). Привлекают внимание изображения лодок с гребцами. Изображенное на корме лодок солнце позволяет провести



аналогию с подобными рисунками Швеции, на Урале, в Египте. Изl^rив эти изображения, известный уrеный и путе-



шественник Тур Хейерла:l выдвинул гипотезу, что предки древних викингов прибыли в Скандинавию с берегов Каспия. Кроме древних рисунков примечательна латинскаrI нацпись, обнаруженная у подножья горы Беюк-даш в Гобустане. Наскальные изображения Гобустана занимают значительное место среди анаJIогичных культурных монументов, обнаруженных в других частях мира. Учитывая историкохудожественную ценность и мировое значение памятников Гобустана, 9 сентября Т966 года на территории площадью 4,4 тысяч га бьш образован заповедник. Ныне Гобустан - на-



стоящий музей под открытым небом. Ежегодно эту удивительную картинную галерею посещают тысячи людей со всего света,



94



NiTQ



HissalэRi



(чАсти рЕчи) Ёmiimi mэlumаt



АzэrЬаусап dilindaki sоzlэr ёz manalarlna чэ qrammatik эlаmэtlэriпэ gёrа leksik-qrammatik soz qruplartnda Ьirlэ9irlэr ki, Ьuпlаrа nitq hissэlаri deyilir. По своим значениям и грамматическим признакам слова азербайджанского языка объединяются в лексико-грам-



матические рiвряды слов, которые называются частями речи. АzэrЬаусап dilindэ on bir nitq hissэsi чаr. В азербайджанском языке одиннадцать частей речи. isim - имя существительное (kitab, maktab, Ьаý, sч, ev, dаЁ). Sifat - имя прилагательное (аý, qara,.bбyiik, uса, genig, yaxgr, pis). Say - имя числительное (Ьir, Ье9, оп, ikinci, iigtincii, 9ох, az, xeyli). Ovazlik - местоимение (mап, sап, о, biz, siz, опlаr, Ьч, бz, hamin, kim, па). Fel - глагол (охumаq, yazmaq, getmak, galmak, iiуrапmak, dашgmаq, bilmak). Zerf - наречие (tez-gec, yavaý-yaya;, irali, geri, birdan, qeflatan). Qo;ma - послелог (iigiin, qadar, dak, бtаri, kimi). Baýlayrcr - союз (va, kir giinki, аmmа,lakin). Odat - частица (bas, di, mi). Modal sбzlar - модальные слова Nida - междометие (ah, vay, pah-pah). Bu nitq hissэlэri iki qrupa ayriltr. Эти части речи делятся на три группы. 1. Osas nitq hissalari (основные части речи) isim, sifэt, say, эчэzlik, fеl, zэrf. Bu nitq hissэlэriпэ daxil olan sёzlэriп hэm leksik, hэm dэ 95



qrammatik manalarl оlur; onlar сtimlэ tizчlэri rblunda еdirlэr.



9rxr9



Слова, входящие в основные части речи, имеют как лексические, TalI( и грамматические значения; в предложении они являются



каким-либо



tшеном



предложения.



2. Ktimakgi nitq hissalari (служебные части речи): qoýma, baýlayrcr, эdаt, modal sоzlэr, nidalar. Bu nitq hissэlэriпэ ancaq qrammatik mэпаsl olan sozlar daxil olur. Onlar уа сi.imlэdэ sёzlэr arastnda аlаqэ уаrаdш, уа da сtimlэуа miiэууэп mэпа galarlrýr чеrir. Кёmэkgi sоzlэr oz mэпаlаrtпdа heg vaxt сiimlэ tizvi,i оlmur. Слов4 входлIие в слгркебные части речи, имеют тоJIько грамматшIеское значение. Они .гмбо вьrражают отношения межд/ словЕlN,Iи в предIожеrпrи,.гпабо придают им определенные оттенки значения. Сrrужебные слова в своем собственном значении никогда не явJUIются членом предложения,



Tapgrrrq 71. Agaýrdakr matni kёgiiriin, leksik mэпаlt sozlэriп altrndan Ьir хэtt, leksik mэпаsl olmayan sбzlэriп altrndan iki xatt gэkiп.



Hava ela sakit idi ki, аýасlаrm bir уаrраýl da tаrрэпmirdi. Hovuzun suyu dumduru idi чэ suyun xog mavi гэпgi Giilэbatinin iirэуiпэ qэriЬа bir sevinc gatirdi. ЭlЬаttэ, GiilэЬэtin bilirdi ki, hovuza bu maviliyi чеrэп gёуlэriп tэmizliyidir. Axr hava buludlu, dumanlr olanda balaca hovuz da tutqun, bulanrq gortintirdii. GtilэЬэtiп Ьаgшt qaldrrrb gёуlаrэ baxdr. Fikrinin, хэуаltшп qачrауа bilmэdiyi, lakin boyi.ik maraqla сэlЬ olunduýu пэhауэtsizlik va эzэmэt qargtstnda donub qaldr! (M.ibrahimov).



96



Tapgrrrq 72.



Мэtпi оуrэпiп.



MiRzэ FaToLi AxuNDov



(1812-1878)



XIX эsr АzэrЬаусап mэdэпiууэtiпiп an bёyiik пiimауэпdэsidir. Fэаliууэti, yaradrcrlrýr goxsahэli, goxcahэtlidir. M.F.Axundov gairdir. Yaradtcrlrýa gеirlэ baglamrg чэ ýеir yaradrcrlrýrnr hаmigэ davam etdirmigdir. Эп gкirkэmli poetik эsэri >dш. Bu роеmаш 1837-ci ildэ yazmlgdrr. Роеmа bu sоzlэrlэ bitir: Get, eziz ;airim, еу dэrdа salan diinyant, Sапэ giil gсiпdэrэсэk Baxgasaray fantanr! Еу SэЬuhi, qoca Qafqazda bitan gtillari dэr, Yaralr gеiriпэ qat, Pugkinэ gопdэr, gопdэr!



M.F.Axundov dramaturqdur.



1850-55-ci illэr arasrnda yazdrýr altr komediyasr ilэ АzэrЬаусап adabiyyatlnda drаmаturgiyanrn asasml qoymugdur. M.F.Axundov nasirdir. 1857-ci ilda yazdrýr povesti ilэ Azarbaycan эdabiyyatrnda realist пэsriп эsаslпl qoymugduг. М.F.Ахчпdоч Гrlоsоfdur. Опчп hэlэ dэ qiymэtini itirmэуэп ciddi fэlsаГr traktatdrr.



M.F.Axundov dilgidir. Ayrr-ayrr mэqаlэlэriпdэ



i.imu-



mэп, dil, ayrl-ayrl dillar, alifba, imla, ltiýэt, qrammatika, bэdii dil, tэrсtimэ dili чэ s. haqqrnda qiymэtli fikirlar irэli stirmi,igdi,ir. ОrэЬ эlifbasrnr islah еtmэk, bu alifbanr latrn qrafikalr yeni эlifЪа ilэ эчэz etmak tigiin gox galtgmtg, yeni эlifЬа lауihаlэri tэrtiЬ etmigdir. M.F.Axundov giiclii qаlэmа malik publisistdir. Мэqаlа чэ maktublarrnda эdэЬiууаtrп, ictimai hэуаtrп gox mtihtim рrоЬlеmlэriпэ toxunur, miinasibэtini bildirir, yol gоstэrir. M,F.Axundov tэпqidgidir. Мэqаlэlэriпdэ dбvrtin эdэЬi рrоsеsiпэ mtidахilэ edir, onun tэnqidini va tэhlilini verir. М.F.Ахuпdоч эdэbiyyatgtinasdrr. ЭdэЬiууаt tariximizэ 97



пэzэr sahr, yazl9tlartn yaradrcrlrýma miinasibэtini bildirir, tэhlil чэ tэdqiq edir. M.F.Axundov ictimai xadimdir. Dovlat idаrэlэriпdэ iglэуirdi, lakin Ьu igdэ dэ xalqa хidmэti эsаs чэzifэ hesab edirdi. Tapgrrrq 73. Matni oxuyun.



KiTABxANA Таriх boyu kitabxanalar insanlar tigtin bilik mэпЬауi olmuqdur. XIII эsrdэ boyiik alim Nэsraddin Tusi tэrэГtпdэп



yaradrlmrg Маrаýа kitabxanast Yaxtn va OTta ýэrqdэ эп zэпgin kitaxana idi. 400 min cild эlуаzmа kitabdan iЬаrэt olan Маraýa kitabxanastnda xattatlar iigtin emalatxana, mtivafiq avadanlrqla tэchiz olunmu; ig otaqlarr чаr idi. Вurаdа kitabxanagrlrq igi biblioqrafiya elminin эsаslаrt i.izаriпdэ qurulmugdu. Веlэ ki, kitabxananrn kataloqu, kitablarrn tasniГatt, охuсulаrа хidmэt gоstэrэп onlarla эmаkdаgr чаr idi. Hazrrda ёlkэmiziп эп boytik kitabxanasr M.F.Axundov adtna Azarbaycan Dбчlэt kitabxanastdrr. Вu kitabxana |92Зcii ildan fэаliууэt gёstэrir. Bu gtin onun уеrlэgdiуi bina isэ l960-cr ildэ mеmаr Mikayrl Hiiseynovun layihэsi эsasrnda tikilmi9dir. КitаЬхапашп fondunda 4 milyon 500 min пiisхэdэп аrtrq kitab sахlашr, Нэr il kitabxanaya оrtа hesabla 30 min охuсu gэlir. 13 oxu zalmdan hэr gtin уiizlэrlэ oxucu istifadэ edir. Nadir kitаЫаr fondunun kolleksiyasrnda qadim tariximizin mi.iхtэlif dочrlэriпi эks еtdirэп пэ9rlэr mtihаfizэ olunmaqdadrr.



isiM



(имя сущЕствитЕльноЕ) Э9уа Ьildirэп sоzlэrэ isim deyilir. sбziiniin - tеrmininin qrammatik mэпаsl genigdir. О, yalntz canlt чэ canslz varlrqlart deyil, mtiсэrrэd anlaytglarr da эhаtэ edir. 98



Слова, выражающие предметность, н€вываются существительными. Широко грамматическое значение слова - термина (flредмет>. Он охватывает не только предметы и явления живой и неживой природы, но и абСтрактные понятия. Маsэlэп: 9аhаr, yol, 9ау, qalam, torpaq, giizallik, dostluq, dtigiinca, fikir, giirtig, yiiriig чэ s. Rus dilindэ olduýu kimi, АzэrЬаусап dilindэ dэ sаdэ sоzlэriп аksэriууэti isimlardэn ibaratdir. Bu manada isim, nitq hissэsi kimi, bagqa nitq hissэlarinin Ьirlikdэ эhаtэ etdiyindэn daha gox sёzii эhаtэ edir. Как в русском, так и в азербайджанском языке большинство простых слов - существительные. В этом смысле имя суIцествительное, как часть речи, охватывает больше слов, чем другие части, вместе взятые. Tapqrrrq 74. Мэtпi kёgi.irtin, isimlэri segib ауrrса



ХAROZMi



уалп



(IX osr)



Elm diinyastnda grýrr agan boyiik tiirk alimidir. kэlmэsi bi.ittin diinyaya onun аsэrlэriпdэп sonra yayrlmrgdrr. Bu аsэriп adr dir. Qarbdэki чэ Kalqebra> adlart da eyni kоkdэп yaranmtgdtr.



Хаrэzmi bu bбytik эsэri ilэ Dеskаrtеsэ qэdэr эп boytik riyaziyyat dtihasr olaraq qэЬul edilmiqdir. Alim QэrЬ elm dtinyastnr yiiz illэr boyu hеуrап etmigdir. Triqonometriyantn da yaradrctst Xarazmidir. Astrono-



miya sаhэsiпdэ dэ 9ох gorkamli эsэrlэr yazmrgdrr. isimlarin suallarr (вопросы имен существительньтх). АzэrЬаусап diliпdэ isimlэr, rus diliпdэп fэrqli оlаrаq, iki (кто, что), deyil, tig suala (kim, na, hаrа) cavab olur. insana aid isimlэr kim sualrna, mэkап Ьildirэп isimlar hаrа sualtna, qalan isimlэr пэ sualtna cavab olur. Bu baxrmdan АzаrЬаусап dilinin kim sualtntn mэпаsl чэ уа istifаdэ dаirэsi кто sualtna nisЬэtэп mэhduddur; эksiпэ, пэ sualt что sualtna пisЬэtэп эhаtэlidir. Rus diliпdэ уеr Ьildirэп isimlэr adlrq halda пэ (что) sua99



ltna, АzэrЬаусап diliпdэ isэ hаrа sualtna cavab verir. в азербайджанском языке существительные, в отличие от русского языка, отвечают не на два (кто, что), а на три вопроса (kim, па, hаrа). Имена существительные, обозначающие лица, отвечают Еа вопрос kim? обозначающие место - на вопрос hara? остальные - на вопрос па? В этом отношении значение или круг употребления вопроса kim уже вопроса кто; наоборот, значение па шире, чем - что. В русском языке имена существительные, обозначаrощие местность, отвеч€tют на вопрос что?, а в азербайджанском языке - hаrа? ata - kim? gаhаr - hаrа? kaýrz - пэ?



Мэsэlэп:



Tapgrrrq 75. ýeiri эzЬэrlэуiп



Yаr уашпdа giinahkaram, Doýru soziim yalan oldu, Yeriq etdi qэm 1э9kэri, Konli.im qэhri talan oldu.



Вах Ьu чеýа, Ьах bu gёzэ, Yandr Ьаýrrm dбndii kбzэ, Ке9эп sozii gэkmеizа, Ке9эп kegdi, olan oldu. Оlэsgэrаm, sэпэ qurban, Gэl еуlаmэ baýrrmr qan. itkin diigdti tiilэk-tэrlап, sar da kэklik alan oldu.



(Aqrq Olasgar)



Ltiýat Lэ9kэr - qоýuп ýэhr - gэhэr Tiilэk, tarlan, kэklik - nadir quglar Sar - vahgi qug 100



xijsusi yо ijмuMi isiMr.aK (Имена существительные собственные и нарицательные)



Xiisusi isimlэr eyni cinsli э9уаlаrr Ьir-Ьiriпdэп fэrqlэп-



dirmэk iigiin i9lэdilэп adlardш (собственные имена существительные употребляются для отличия однородных предметов друг от лруга); mэsэlап: 1. insanlartn xiisusi adlart, familiyalart, tэхаlliislэri (личные имена, фамилии, прозвища людей): Leyli, ýirin, Farhad, Nаrimапоч, Baklxanov, Nizami, Fiizuli, Vaqif, Vчrýuп. 2. Соgrаfi adlar (географические названия); Azarbaycan, Bakl, Gапса, Naxgrvan, ýuýа, Aýdam, Qazax, Giiygay, Mingagevir, ýaki, Darband, Xazar, СеуrапЬаtап, Kiir, Araz, Zengi. 3. Tarixi hаdisэlэriп, elmi чэ Ьэdii эsэrlэriп, qэzеt чэ jurnallartn ta9kilat чэ сэmiууэtlэriп чэ s. adlart (названия исторических событий, научных и литературных произведений, гiLзет и журналов, предприятий и обществ и т.д.): Oktyabr, , ,