Bahasa Cirebon Kelas 5 [PDF]

  • 0 0 0
  • Suka dengan makalah ini dan mengunduhnya? Anda bisa menerbitkan file PDF Anda sendiri secara online secara gratis dalam beberapa menit saja! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Blajar Basa lan Sastra



Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SD/MI Kelas V



Hak cipta © kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat selaras sareng Undang-undang Disklaimer: Buku puniki diwulangaken kanggé murid ingkang sampun selaras sareng Kurikulum 2013. Buku puniki sampun kasusun klawan diocéki dumateng Tim klawan dikoordinasi dumateng Balai Pengembangan Bahasa Daérah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daérah. Buku badé dienggé téng taun 2014/2015. Sipat buku puniki ugi minangka “dokumen urip”, ingkang saged diselarasaken sareng ngembangé kabutuhan jaman.



PENYUSUN: Ketua: Supali Kasim, M.Pd. Anggota: -Nanang Suhana, M.Pd. -Masduryat, S.Pd.SD. -Wardina, M.Pd. -Karsim, S.Pd., M.Si. -Roji Hidayat S.Pd. -Ruhaendi, S.Pd. -Drs. Bani, M.Pd. -Komariah, M.Pd. -Dra. Hj. Siti Ratnawati, M.M. -Drs. Saptaguna, -Wignya Winata, M.A., M.Pd. NARASUMBER: Supali Kasim, M.Pd., Drs. Saptaguna, Durokhim, S.Pd., Roji Hidayat, S.Pd., Sulistijo, Saupah, S.Pd., Maya Dewi, S.Pd., Tasman, S.Pd., Masruri, S.Pd., M.Av., Siarudin, M.Pd., H. Uti Sudianto, S.Pd. TIM PENELAAH: H. Made Casta, S.Pd., M.Pd. H. Khusnan Adisantika, S.Ag., M.M.Pd. Sri Murtiani, M.Pd. Abur Mustikawanto Sulistijo Desain Isi: Yoshi Sukadar Desain Cover: Yoshi Sukadar Ilustrasi: Toto Rianto Isi nggunakaken Adobe InDesign CS3 kaliyan Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakaken Arial - ITC Officina Sans 12 pt - 18 pt. Dimedalken dening: DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT ISBN: 978-602-1300-34-3 (Jilid Lengkap) 978-602-1300-39-8 (Jilid 5) Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)



Ater-ater KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT



Assalamu’alaikumWr. Wb. Kula miwiti muji syukur dumateng arsanipun Gusti Allah ingkang sampun nyukani pinten-pinten rahmat lan hidayahipun kanggé kula sedaya. Shalawat lan salam mugia ing atasé Kanjeng Nabi Muhammad SAW kaliyan kulawarganipun, para sedérékipun, ugi kula lan panjenengan sami ingkang banter kekarepé supados angsal safaat saking panjenenganipun. Kalian ngetrapipun Kurikulum 2013 lan adedasar temen-tinemené kepéngénan kanggé mulasara lan angremeni Basa lan Sastra CerbonDermayu, pramila mekaten Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat cangcut taliwanda anggoné nyusun Buku Murid lan Buku Guru mata pelajaran muatan lokal (mulok) Basa lan Sastra Daerah. Kula sedaya ngraos bungah amarwatasuta keranten maksad ingkang kados mekaten ugi dientosi sanget dumateng para guru basa lan sastra. Pancen kawontenané buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayuiku dibutuhaken sanget kanggé uger-uger piwulangan. Sanesé kanggé nyumponi kabutuhanpiwulangan, saleresé kaliyan kasusuné buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu banget wigatiné kanggé nyumponi kabutuhan ndidik budi lan pakarti uga netepaken raos sutrisnanipun lare dumateng kabudayan daérah. Pramila mekaten buku puniki boten mawon nyumpuni kabutuhan kawruh



iii



basa lan sastra, nanging ugi nekenaken “pendekatan sosiokultural”. Temtos mawon ingkang mekaten supados piwulangan Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu saged dipun cecep madu kawruhé lan ugi nilai-nilai budayanipun. Selajengé tamtu sesampuné wonten buku puniki, tanggel jawab akademis lan moral, ugi budaya, wonten dateng para guru Basa lan Sastra Daérah. Kula suwun lan gadahi kekarep supados piwulangan mata pelajaran Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu kalaksanan kaliyan temen-tinemen. Kranten jalaran mekaten, buku puniki bakal nggadahi tikel-tikel mangpaat. Mugia buku ingkang sampun kasusun puniki dados pepadangé para guru lan siswa anggoné ginau basa, sastra, lan budaya. Perkawis kakirangan atanapi pinten-pinten ingkang kliru secara konsép basa, sastra, lan budaya saged dipun dangdani téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia buku puniki ageng mangpaatipun. Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Ba B ndung, April 2015 Bandung, Ke epa pala Dinas Pendidika Kepala Pendidikan Prov. Jawa Barat



Dr. H. Asep Hilman, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 19630111 198803 1 016



iv



Ater-ater KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Assalamu’alaikum Wr. Wb. Kurikulum 2013, secara nasional mulai saniki sampun dianggé, keranten puniku piwulang Basa lan Sastra Daerah ingkang sampun didadosaken muatan local téng Jawa Barat kedah pas sareng Kurikulum 2013, khususé ingkang wonten kaitané sareng kasusastran. Bagian-bagian perubihan ingkang dados karakteristik utawi téng selebeté Kurikulum 2013, antawisipun: Standar Kompetensi Lulusan, Standar Isi, Standar Prosés, lan Standar Penilaian. Pokok-pokok punika kedah saged dikuasai lan dilaksanakaken sedaya dumateng guru-guru Bahasa lan Sastra Daerah téng SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA/ SMK/MAK. Buku-buku ingkang badé didadosaken bahan ajar inggih punika buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Sedantené wonten 24 jilid, inggih punika Buku Murid 12 jilid, lan Buku Guru 12 jilid, ingkang ngrupiaken Buku Induk sekolah-sekolah téng wilayah Cerbon lan Indramayu. Buku Murid disediakaken kanggé sedanten murid ingkang didasari tingkatan kelas. Isi buku wau perkawis bahan ajar sareng pitakénan-pitakénan, latihan tugas ingkang caket kaitané sareng Kompetensi Dasar (KD). Isi Buku Guru perkawis: Silabus, Metodelogi Pengajaran, sareng Evaluasi ingkang ngrupiaken pelengkap buku murid.



v



Komponen-komponen ingkang dikembangaken dumateng Buku Murid kelawan Buku Guru, didasaraken téng 4 (sekawan) keterampilan basa, ingkang nglingkupi: mirengaken (menyimak), wiraos (berbicara), maos (membaca), kelawan nyerat (menulis), lan diwulangaken nganggé “Pendekatan Saintifik” lan “Penilaian Autentik” ingkang didasaraken dumateng “Karakteristik Kurikulum 2013” téng selebeté proses pengajaran. Disusuné buku punika, ngrupiaken tindak lanjut saking; Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor: 423/2372/ SETDISDUK, Tanggal 26 Maret 2013, perkawis: Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI – SMP/MTs – SMA/MA/SMK/MAK, sareng Peraturan Gubernur Jawa Barat, No. 69/ Tahun 2013, perkawis: Piwulang Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah, pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah. Mugia buku punika saged mbakta mupangat dumateng sederek sedaya lan saged didadosaken margi kanggé nempataken penataan Bahasa lan Sastra Daerah (Cirebon) lintang Pendidikan Formal téng Jawa Barat umumé lan téng Cirebon khususé. Buku punika masih katah kekirangan lan déréng sampurna, lan badé teras didangdosi malih supados saged pas sinareng ngembangé jaman. Bandung, April 2015 Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian



Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 196110051986031014



vi



Purwaka Puji klawan syukur dumateng Gusti Allah ingkang Maha Suci lan Maha Agung, ingkang nyukani sedaya rahmat lan barokahipun kanggé kula sedaya, Tim Panyerat Buku Blajar Basa lan Sastra CerbonDermayu. Klawan rahmat lan barokahipun, Tim Panyerat Buku saged ngrampungaken buku puniki, buku kanggé murid-murid SD/MI, SMP/ MTs, lan SMA/MA/SMK. Tim Panyerat maturaken kesuwun sanget dumateng para pengageng, budayawan, lan tokoh masyarakat ingkang nyukani dorongan sumanget supados buku puniki saged rampung lan saged diwulangaken téng sekolah/madrasah. Tim Panyerat mung saged maturaken kesuwun sanget dumateng: 1) Mama H. Asep Hilman minangka Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 2) Mama H. Husen R. Hasan minangka Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 3) Mama Nurdin M. Noer minangka Ketua Lembaga Basa lan Sastra Cerbon (LBSC); 4) Mama Kusnadi Muamarto minangka tokoh masyarakat pendidikan; 5) Mama Khusnan Adisantika minangka Pengawas Sekolah; 6) Mimi Sri Murtiani minangka Pengawas Sekolah; ugi para tokoh sanésé ingkang boten saged kasebut setunggil-setunggil ingkang sampun nyukani kawruhan basa lan sastra Cerbon-Dermayu.



vii



Buku puniki kasusun dening Tim Panyerat ingkang ngraos perlu wontené buku basa daerah ingkang selaras sareng Kurikulum 2013. Téng salebeté wulangan diwontenaken pinten-pinten piwulangan, ingkang utaminé wonten kawruh basa, paramasastra, kasusastran, bausastra, lan bagian-bagian kabudayan sanésé. Téng salebeté piwulangan ugi dianjuraken supados saged ngetrapaken sekawan trampilipun bebasan, inggih punika wiraos, mirengaken, maos, lan nyerat. Sanésé, ugi supados diselarasken sareng konsép piwulangan saintifik. Tim Panyerat ngakui, buku puniki maksih tebih saking kasampurnan. Pramila mekaten, saran lan pandengan para guru, budayawan, tokoh masyarakat, lan masyarakat sanésé saged nyempurnakaken buku puniki.Sedaya kakirangan téng isi buku puniki ngrupiaken perkawis ingkang kedah dilurusaken lan dileresaken téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia wontené buku puniki saged nambih kawruh basa lan kabudayan ingkang nggadahi tujuan saged ningkataken budi pakarti, kawruh basa lan budaya, lan trampil ngetrapaken basa lan sastra Cerbon-Dermayu. Wassalamu’alaikum Wr. Wb.



Tim Panyerat Buku



viii



Daftar Isi



Ater-ater: Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ........................... Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ....................................... Purwaka .....................................................................................



Wulangan 1: Dolanan Tradisional Minggu Kaping 1 A. Wacana Dolanan .................................................................... B. Pitakonan ............................................................................... C. Padinan-Bebasan ................................................................... D. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 2 A. Dolanan Tradisional ................................................................ B. Paramasastra ......................................................................... C. Pitakonan ............................................................................... Minggu Kaping 3 A. Teks Dolanan ......................................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Pitakonan ............................................................................... D. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 4 A. Dolanan Tradisional ................................................................ B. Paramasastra .........................................................................



iii v vii



2 3 4 5 5 6 7 7 8 9 10 10 11



ix



Wulangan 2: Macapat Mijil ......................................................... Minggu Kaping 1 A. Macapat Mijil .......................................................................... B. Pitakonan ............................................................................... C. Kawruh Basa .......................................................................... Minggu Kaping 2 A. Macapat Mijil .......................................................................... B. Padinan-Bebasan ................................................................... C. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 3 A. Macapat Mijil .......................................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Paramasastra ......................................................................... D. Pitakonan ............................................................................... Wulangan 3: Aksara Carakan Minggu Kaping 1 Maca Aksara Carakan ................................................................. Minggu Kaping 2 A. Nyalin Aksara Carakan .......................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... Minggu Kaping 3 A. Nulis Aksara Carakan ............................................................ B. Kasusastran ........................................................................... C. Niteni Arti Kamus .................................................................... D. Pitakonan ............................................................................... E. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 4 A. Maca Aksara Carakan ........................................................... B. Padinan-Bebasan ................................................................... C. Tugas ning Umah ................................................................... Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan Minggu Kaping 1 A. Maca Badhékan ..................................................................... B. Niténi Arti Kamus ....................................................................



x



13 14 15 16 17 18 19 19 20 21 22



24 26 26 27 27 29 30 30 31 32 32



34 35



C. Padinan-Bebasan ................................................................... D. Kawruh Basa .......................................................................... E. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 2 A. Niténi Badhekan .................................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Kawruh Basa .......................................................................... D. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 3 A. Paramasastra ......................................................................... B. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 4 A. Njawab Badhékan ................................................................. B. Paramasastra ......................................................................... C. Padinan-Bebasan ................................................................... D. Tugas ning Umah ...................................................................



36 36 37 37 37 38 39 39 40 40 41 42 42



Wulangan 5: Parikan A. B. C. D. A. B. C. A. B. A. B.



Minggu Kaping 1 Maca Parikan ......................................................................... Gawé Parikan ......................................................................... Kawruh Basa .......................................................................... Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 2 Nglanjutaken Parikan ............................................................ Padinan-Bebasan ................................................................... Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 3 Maca Parikan ......................................................................... Paramasastra ......................................................................... Minggu Kaping 4 Nulis Parikan ......................................................................... Padinan-Bebasan ...................................................................



44 45 46 46 47 48 49 50 51 51 52



xi



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri Minggu Kaping 1 A. Maca Puisi .............................................................................. B. Pitakonan ............................................................................... C. Padinan-Bebasan ................................................................... Minggu Kaping 2 A. Pitakénan Puisi ...................................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 3 A. Maca Puisi .............................................................................. B. Niténi Arti Kamus .................................................................... C. Pitakonan ............................................................................... D. Paramasastra ......................................................................... E. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 4 A. Maca Puisi .............................................................................. B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Paramasastra ......................................................................... D. Tugas ning Umah ...................................................................



54 55 56 57 57 58 58 59 60 61 61 62 63 63 64



Wulangan 7: Bencana A. B. C. D. E. F. A. B. C. D.



xii



Minggu Kaping 1 Maca Teks Paparan ................................................................ Niténi Arti Kamus .................................................................... Pitakonan ............................................................................... Kawruh Basa .......................................................................... Pitakonan ............................................................................... Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 2 Nulis Wacana ......................................................................... Pitakonan ............................................................................... Padinan-Bebasan ................................................................... Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 3



66 67 68 69 70 71 72 72 73 73



A. B. C. D.



Maca Wacana......................................................................... Kawruh Basa .......................................................................... Paramasastra ......................................................................... Tugas ning Umah ...................................................................



74 75 76 76



Minggu Kaping 4 A. Maca Wacana......................................................................... B. Pitakonan .............................................................................. C. Paramasastra .........................................................................



77 78 79



Wulangan 8: Dongéng Asal-usul Tempat Minggu Kaping 1 A. Maca Dongeng ....................................................................... B. Niteni Arti Kamus .................................................................... C. Pitakonan ............................................................................... D. Paramasastra ......................................................................... E. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 2 A. Maca Dongeng ....................................................................... B. Kawruh Basa .......................................................................... C. Paramasastra ......................................................................... Minggu Kaping 3 A. Nulis Dongéng ....................................................................... B. Paramasastra ......................................................................... C. Kawruh Basa .......................................................................... D. Tugas ning Umah ................................................................... Minggu Kaping 4 A. Luru Dongeng ........................................................................ B. Paramasastra ......................................................................... C. Padinan-Bebasan ...................................................................



91 92 93



Ulangan Tengah Semster (UTS) Gasal ....................................... Ulangan Kenaikan Kelas (UKK) ...................................................



94 98



82 83 84 85 85 86 86 87 88 89 89 90



Daftar Pustaka ............................................................................ 104



xiii



Wul



a



a ng



1



n



Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Wacana Dolanan •



Coba wacaen ning sor iki!



Dolanan Salimpetan Dolanan “salimpetan” iku bisa dilakokaken bocah akéh. Bisa bocah papat lima, enem, pitu, lan seterusé. Bisa bocah lanang kabéh, bocah wadon kabéh, utawa campuran lanang lan wadon. Utamané, dolanan iki gawé barisan bocah-bocah. Tapi tangantangan bocah mau nylimpet ning tangan batur sebelahe. Misalé sing dolanan ana bocah lima, langsung baé bocah lima iku siji-siji baris. Tanganégandengan, tapi gandengané nylmpet.



Nah, sauwisé tangan-tangan pada nylimpet, barisan dadiné ana sing madep mengarep, ana sing madep mengguri. Apa sebabé? Sebabé gandéngan tangane ora mengarep kabéh. Sewaktu mulai gandéng-gandéngan, bocah-bocah mau nembangnembang. Tembangané mengkénén:



2



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngés Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét! Maksud tetembangan salimpetan iku ibarat wong sing tangané nylimpet ning tangan batur. Pada slimpet-slimpetan. Sauwisé slimpetslimpetan, kudu bisa diuculi.



B. Pitakonan •



Jawaben pitakonan ning iki kayadéné contoh! No.



Pitakonan



Jawaban



1.



Apa aran dolanan ning wacana ning dhuwur iku?



Salimpetan



2.



Yén dolanan kaya ning wacana mau, tangané pada kepribén?



....



3.



Ning tembangan iku, ana pira bocah sing dolanan?



....



4.



Ning tembangan iku, tangané bocah pada kepribén?



....



5.



Bocah lanang ap-apa wadon sing bisa dolanan Salimpetan?



....



6.



Ning dolanan mau, gandéngan tangané bisa ucul beli?



....



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



3



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5







Isien karo jawaban sing pas karo pitakonan ning kotak-kotak mengesor kayadéné contoh! ₁ W A D O N



1. 2. 3. 4. 5. 6.























Lanang utawa . . . bisa dolanan Salimpetan. . . . bocah-bocah pada slimpet-slimpetan. Bisa bocah . . . lima, enem, pitu, lan seterusé. Kang ngudari kang . . . . Ana . . . bisa napé Wong sing tangané nylimpet ning . . . batur.



C. Padinan-Bebasan •



Sauwisé maca wacana dolanan lan njawab pitakonan, yu sekiyen blajar tingkatan basa! Jodohaken basa ngoko/bagongan/padinan karo basa krama/ bebasan sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh!







Basa Padinan Siji Papat Lima



Sedasa Selangkung Setunggil



Sepuluh



Kalih las



Rolas



Gangsal



Selawé



4



Basa Bebasan



Sekawan Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Tugas ning Umah







Gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh! No.



Basa Padinan



Basa Bebasan



1.



Ana bocah lima



2.



Papat bocah baé



.....



3.



Duwé umah lima



.....



4.



Siji apa loro?



.....



5.



Kabéh wis dolanan



.....



6.



Sapa sing durung?



.....



Minggu Kaping



Wonten laré gangsal



2



A. Dolanan Tradisional • • •



Yu, mraktékaken dolanan lan tetembangan Salimpetan! Ana bocah sepuluh sing dolanan, lanang lan wadon. Sing séjéné melu nembang. Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngés Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét!



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



5



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Paramasastra •



Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)! Wacaen wacana ning sor iki!







Tembung Andahan Tembung andahan iku tembung lingga/kata dasar sing wis rubah kerna olih imbuhan. Imbuhané bisa wujudé ater-ater/awalan, seselan/ sisipan, utawa panambang/akhiran. Tembung andahan sing olih imbuhan ater-ater ”m” lan “n”, saged dados “m”, “n”, “ny” lan “ng”. Titénana contoh ning ngisor iki! 1. m + pacul = macul m + banting = mbanting m + pukul = mukul m + bakar = mbakar m + pikul = mikul 2. n n n n n



+ + + + +



totok tolong timba dupak tendang



= = = = =



notok nolong nimba ndupak nendang



3. ny ny ny ny ny



+ sowék + cukur + sandang + sapu + sambut



= = = = =



nyowék nyukur nyandang nyapu nyambut



4. ng ng ng ng ng



+ undang + ater + angkat + goréng + arit



= = = = =



ngundang ngater ngangkat nggoréng ngarit



Tembung lingga sing wis olih ater-ater dadi tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), lan dadi tembung watak (kata sifat). Contoh: a. Tembung kriya tanduk/kata kerja aktif ning ukara/kalimat: 1. Bapa lagi macul ning sawah. 2. Tuti nimba banyu ning sumur. 3. Bapa Ucup lagi nyukur rambut anaké. 4. Bibi ngater miyang sekolah.



6



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



b. Tembung watak/kata sifat ning ukara/kalimat: 1. Panganané wis njamur. 2. Glondongan és wis mbayu. 3. Kula kudu ngabdi ning Gusti Kang Maha Kuasa.



C. Pitakonan • •



Isien titik-titik ning sor iki! Isien dadi tembung/kata sing wis dipaih ater-ater!



1. 2. 3. 4. 5.



ny + cukil n + tambah ny + susul m + pupuk ng + apus



= = = = =



. . . . .



Minggu Kaping



. . . . .



. . . . .



. . . . .



3



A. Teks Dolanan • • •



Sauwisé minggu wingi mraktekaken dolanan, yu sekiyen nggenti teks dolanan mau! Wacaen teks Salinteran iki! Sauwisé diwaca, coba bareng-bareng tembangaken kaya tembang Salimpetan! Salinteran-salinteran Aja pegot aja ucul Dolanan karo sebatur 2x Gat jagaté wayah soré



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



7



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Dolanan pragat wayahé Wis surup srengéngé Gagé balik ning umahé Dikancing jetrét!



B. Kawruh Basa •



Apalaken aran-aran itungan wulan: Itungan Wulan



8



Basa Arab



Basa Jawa (Cerbon-Dermayu)



Basa Sansekerta



1



Muharram



Sura



Kartika



2



Safar



Sapar



Posya



3



Rabi’ul ‘Awal



Mulud



Mangasri



4



Rabi’ul Akhir



Sawalmulud



Cetra



5



Jumadil ‘Awal



Jumadilawal



Manggakala



6



Jumadil Akhir



Jumadilakhir



Naya



7



Rajab



Rejep



Palaguna



8



Sya’ban



Rowah



Wisaka



9



Ramadhan



Puwasa



Jita



10



Syawal



Sawal



Srawana



11



Zu’lkaidah



Kapit



Padrawana



12



Zu’lhijjah



Rayaagung



Asuji



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Pitakonan







Jodohaken sebelah kiwé karo aran wulan basa Cerbon-Dermayu ning sebelah tengen karo tanda anak panah (→) sing pas!



Wulan kaping siji Wulan kaping telu Wulan kaping sanga Wulan kaping sepuluh Wulan kaping rolas



Puwasa Mulud Rayagung Sawal Sura







Pilihen a, b, utawa c karo tanda palang-siang (X) aran wulan ning basa Cerbon-Dermayu! 1. Wulan kaping loro iku, arané wulan . . . . a. Sura b. Sapar c. Mulud 2. Wulan kaping lima iku, arané wulan . . . . a. Sawalmulud b. Jumadilawal c. Jumadilakhir 3. Wulan kaping pitu iku, arané wulan . . . . a. Rejep b. Rowah c. Puwasa



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



9



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



4. Wulan kaping sanga iku, arané wulan . . . . a. Sura b. Rayaagung c. Puwasa 5. Wulan kaping sewelas iku, arané wulan . . . . a. Kapit b. Rejep c. Mulud



D. Tugas ning Umah • •



Lurua tembangan dolanan maning! Tulisen tembangan dolanan mau ning buku!



Minggu Kaping



4



A. Dolanan Tradisional •



Yu, nembang tembang dolanan Salimpetan! Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul g Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngés és Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét!



10



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Blajar Basa lan Sastra







Cerbon - Dermayu Kelas 5



Sauwise téks tembangan mau, dilanjutaken téks Salinteran! Salinteran-salinteran Aja pegot aja ucul Dolanan karo sebatur 2x Gat jagaté wayah soré Dolanan pragat wayahé Wis surup srengéngé Gagé balik ning umahé Dikancing jetrét!



B. Paramasastra • •



Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)! Wacaen wacana ning sor iki!



Panambang (Akhiran) Wujudé panambang: i, aken, e, ne, a, an, en



Nomer Contoh



cabut



-i



Contoh



Tulis



-aken



tulisaken



Contoh



gambar



-e



gambaré



Contoh



mata



-ne



matané



Contoh



mangan



-a



mangana



Contoh



bareng



-an



barengan



Contoh



wara



-en



waraen



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Panambang (Akhiran)



Tembung Andhahan (Kata Jadian)



Tembung Lingga (Kata Dasar)



cabuti



11



Blajar Basa lan Sastra







Coba isien titik-titik ning sor iki!



1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.



12



tulis boncéng kembang buku jawab tulis tulis



-i -aken -e -ne -a -an -en



Cerbon - Dermayu Kelas 5 .... .... .... .... .... .... ....



Wulangan 1: Dolanan Tradisional



Wul



a



a ng



2



n



Macapat Mijil



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



Cerbon - Dermayu Kelas 5



1



A. Macapat Mijil Yu, nembangaken Tembang Macapat pupuh “Mijil” bareng-bareng!



Mijil Prapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i)



Sauwisé nembang “Mijil” mau, coba titénana aturan ning tembang macapat! 1. Macapat iku tembang zaman bengén, sing nduwéni aturan utawa patokan utawa paugeran. 2. Tembang macapat nduwéni patokan (paugeran) sing tetep. 3. Watek tembang Mijil iku ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui. 4. Guru gatra, yaiku patokan (paugeran) jumblah baris ning bait. 5. Guru wilangan, yaiku patokan (paugeran) jumblah suku kata/wanda ning baris/gatra. 6. Guru lagu, yaiku anané purwakanti (muni sing pada ning akhir baris/ gatra)



14



Wulangan 2: Macapat Mijil



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Tembang macapat “Mijil” nduwéni patokan (paugeran), yaiku: No.



Tembang Mijil



Guru Gatra (baris)



Guru Wilangan (suku kata)



Guru Lagu (muni ning akhir)



1.



Jumblah Baris



2.



Baris kaping-1



10



i



3.



Baris kaping-2



6



o



4.



Baris kaping-3



10



e



5.



Baris kaping-4



10



I



6.



Baris kaping-5



6



i



7.



Baris kaping-6



6



u



8.



Baris kaping-7



7



i



9.



Watek tembang



7 baris



Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui



B. Pitakonan Coba jawaben pitakonan ning sor iki! 1. Guru Gatra ning tembang “Mijil” ana pirang baris? 2. Sebutaken salah sawiji watek tembang “Mijil”! 3. Guru wilangan ning baris ke-5 tembang “Mijil” iku pira? 4. Apa sebutan tembang Macapat ning Dermayu? 5. Muni sing pada ning akhir baris iku, arané apa?



Wulangan 2: Macapat Mijil



15



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Coba jodohaken sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh!



Aturan macapat Watek tembang “Mijil” Guru Gatra Guru Wilangan Guru Lagu Jumblah baris tembang “Mijil”



Jumblah baris ning bait Muni ning ahir baris Pitung (7) baris Ngupaih naséhat Patokan (Paugeran) Jumblah wanda ning gatra



C. Kawruh Basa Jodohaken aran woh-wohan karo gambare sing pas nganggo tanda anak panak (→) kayadéné contoh! Pelem



Gedang



Katés



Semangka



Rambutan



Manggis



16



Wulangan 2: Macapat Mijil



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



2



A. Macapat Mijil Sauwisé ngerti patokan (paugeran) tembang “Mijil” mau, coba titénana pengertian tembang macapat! 1. Ana sing ngartiaken, Macapat iku “maca papat-papat”, tapi pengertian iki ahirétetep kudu ndeleng jenis tembangé. 2. Ana sing ngartiaken, maksud Macapat iku ana kaitané karo asalusul manusa, yaiku ”sedulur papat kalima pancer” (getih, awah, pancer/badan, ari-ari, lan bungkusé). 3. Ana maning sing ngartiaken, Macapat iku “sing maca wong papat”. 4. Diperkiraaken, Macapat wis ana sewaktu taun 1400-an. Digawé para Wali Sanga sewaktu ahir kejayaan Kerajaan Majapahit lan Pajajaran. 5. Ning Dermayu lan Cerbon, ana sing nyebut Macapat iku pujanggaan utawa bujanggaan. Tembang macapat “Mijil” nduweni patokan (paugeran), yaiku: Guru Wilangan (suku kata)



Guru Lagu (muni ning akhir)



Baris kaping-1



10



i



3.



Baris kaping-2



6



o



4.



Baris kaping-3



10



e



5.



Baris kaping-4



10



I



No.



Tembang Mijil



1.



Jumblah Baris



2.



Wulangan 2: Macapat Mijil



Guru Gatra (baris) 7 baris



17



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 6.



Baris kaping-5



6



i



7.



Baris kaping-6



6



u



8.



Baris kaping-7



7



i



9.



Watek tembang



Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui



Yén ndeleng patokan (paugeran) ning dhuwur mau, bisa gawé tembang “Mijil” sing anyar. Contohé mengkénén: Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabéh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i)



B. Padinan-Bebasan Coba gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh! No.



Basa Ngoko/Bagongan/ Padinan



1. Kita arep sekolah 2. Bengi wis blajar



18



Basa Krama/Bebasan .... Daluh sampun sinau



3. Sapa sing mélu?



....



4. Ésuk-ésuk adus



....



5. Ning kelas ana sapa?



....



6. Langka sapa-sapa



.... Wulangan 2: Macapat Mijil



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Tugas ning Umah



Cobi gentosen, basa krama/bebasan puniki ngangge basa ngoko/ padinan! Contoh: Paman badé nyukani sumerep. Paman arep ngupaih weruh. 1. 2. 3. 4. 5.



Ardi siweg wonten téng griya. Rupi-rupiné telepon Mamané ketilaran. Mama késah téng peken sareng Mimi. Umuré sampun sedasa taun. Mengkin kula sukani wewara.



Minggu Kaping



3



A. Macapat Mijil •



Yu, mraktékaken tembang Mijil bareng-bareng!



Mijil Prapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i)



Wulangan 2: Macapat Mijil



19



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Kawruh Basa Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran rasa sing pas! 1. Uyah iku rasané…… a. manis b. kecut c. asin 2. Asem iku rasané…… a. manis b. kecut



c. asin



3. Gula iku rasané…… a. manis b. kecut



c. asin



4. Sabrang iku rasané…… a. anyeb b. pedes



c. asin



5. Geni iku rasané…… a. anyeb b. adem



c. panas



Minggu Kaping



4



A. Macapat Mijil •



Yu, mraktékaken téks anyar tembang Mijil bareng-bareng! Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabeh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i)



20



Wulangan 2: Macapat Mijil



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Paramasastra







Yu, blajar paramasastra (tata bahasa)!



Tembung Rangkep (Kata Ulang) Tembung rangkep (kata ulang), yaiku sekabéh tembung sing diwacané ping loro/pindho. Bisa sekabéhé tembung/kata, bisa uga mung sewanda/suku kata. Tembung rangkep ana telung macem, yaiku: 1. Tembung Dwilingga (tembung sing diwaca kaping pindho, kabéh linggané): a. Dwilingga padha suwara. b. Dwilingga salin suwara. c. Dwilingga semu. 2. Tembung Dwipurwa (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing ngarep) 3. Tembung Dwiwasana (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing guri/buri) Nomer



Macemé Tembung



Tembung



Tembung Rangkep



Contoh



Tembung Dwilingga Padha Suwara



abang guru



abang-abang guru-guru



Contoh



Tembung Dwilingga Salin Suwara



balik walik



bolak-balik wolak-walik



Contoh



Tembung Dwilingga Semu



andheng-andheng ondhé-ondhé



andhengandheng ondhe-ondhe



Contoh



Tembung Dwipurwa



bisik tamu



bebisik tetamu



Contoh



Tembung Dwiwasana



Wulangan 2: Macapat Mijil



21



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Pitakonan 1.



Tembung Dwilingga Padha Suwara



buku ayam



……………………… ………………………



2.



Tembung Dwilingga Salin Suwara



ganti pilih



……………………… ………………………



3.



Tembung Dwilingga Semu



lumba-lumba ati-ati



……………………… ………………………



4.



Tembung Dwipurwa



jaluk rawat



……………………… ………………………



5.



Tembung Dwiwasana



22



Wulangan 2: Macapat Mijil



Wul



a



a ng



3



n



Aksara Carakan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Minggu Kaping



1



Maca Aksara Carakan a. Sandangan swara taling - Minangka tanda muni é (sate). - Dipasang ning arepe aksara sing disandangi. - Bisa dipasang bari sandangan sejene. Pemasangane sandangan swara taling ning aksara carakan.



Conto tembung sing ulih sandangan taling.



24



Wulangan 3: Aksara Carakan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



b. Sandangan swara taling tarung ([ ...o). - Minangka tanda muni o. - Dipasang ning arep lan ning mburi (ngapit) aksara sing disandang. - Bisa dipasang bari sandangan sejen. Pemasangane sandangan swara taling tarung.



Conto tembung sing ulih sandangan taling tarung.



Wulangan 3: Aksara Carakan



25



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Minggu Kaping



2



A. Nyalin Aksara Carakan Salinen nganggo aksara latin.



B. Kawruh Basa Coba jodohaken karo pasangané, antara ukara jawaban ning duwur karo ukara pitakon ning sor sing pas! 1. 2. 3. 4. 5.



. . . . .



(a) (b) (c) (d) (e)



Numpak apa Mama karo Mimi kondangan? Miyang mendi Mama karo Mimi wingi soré? Kapan Mama karo Mimi kondangan? Sapa sing miyang kondangan wingi soré? Ning endi Mama karo Mimi kondangané?



26



. . . . .



.? .? .? .? .?



Mama karo Mimi. Miyang kondangan. Ning Désa Sumurwatu. Numpak motor. Wingi soré.



Wulangan 3: Aksara Carakan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



3



A. Nulis Aksara Carakan Salinen nganggo aksara carakan 1) iku tokone 6) 2) karo sapa menene 7) 3) apa sida lunga 8) 4) jarene ana loro 9) 5) coba ditakoni 10)



diparo loro iku toko sepatune monone sukiki bae bidone ana lima kita tuku sate wolu



B. Kasusastran •



Coba wacaen Dongéng Satoan ning sor iki!



Kelinci Gawé Kapok Macan Tutul Ning alas ana satoan loro sing terusterusan saingan. Satoan mau yaiku Macan Tutul karo Gajah. Sekiyen satoan loro mau saingan adu njerit paling anténg. Sapa sing njerité paling anténg lan bisa gawé wedi satoan séjéné, kuen sing dianggepé satoan paling kuat. Ahiré dianaaken adu njerit ning alas mau. Satoan-satoan pada ngumpul nonton. Adu jerit mau nentokaken sapa sing paling kuat ning alas iku. Yén menang dianggep satoan palig kuat lan paling diwedéni. Dimulai Gajah njerit, tapi rupané satoan-satoan sejene beli wedi. Malahan sewaliké, satoan-satoan mau pada ngrubung ning gajah. Suwara Gajah ora gawé wedi, malahan énak dirungokaken. Wulangan 3: Aksara Carakan



27



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Giliran Macan Tutul njerit. Suwarané gawé kagét, sampé satoansatoan séjéné kewedian, pada mlayu. Macan Tutul seneng pisan, sebab suwarané gawé wedi. Jero ati, Macan Tutul wis ngrasa menang. Déwéké langsung baé arep mangan Gajah. Gajah kagét, gagé baé njaluk tulung ning Macan Tutul aja dipangan sekiyen. Njaluk témpo pitung dina. Gajah balik, katon mlakuné lemes. Déwéké luru akal. Wis enem dina luru akal, beli ketemu-ketemu. Gajah ngenes lan nangis. Ujug-ujug teka Kelinci marek ning Gajah, terus takon, “Kenangapa sira nangis, Jah?” Gajah bari sesenggukan njawab, “Kita nangis yongan Macan Tutul arep mangan kita. Hu hu hu……. Hu huh u……. Tulung, Kelinci, tulung, Kelinci priben nasib kita kih? Tulungana kita, sih. Pribén carané supaya kita beli sida dipangan Macan Tutul.” Kelinci ngeneng-eneng Gajah, terus déwéké janji arep nulung. “Wis mengkénén baé, kita arep nulung sira. Sira aja ngenes baé, ya?” jare Kelinci. “Iya, Ci. Tulungana kita ya,” jawabé gajah masih sesenggukan. Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu ning umahé Gajah. Gajah karo Kelinci ngadepi Macan Tutul. Gajah karo Kelinci maén sandiwara ning adepan Macan Tutul. Pura-pura Kelinci lagi mangan daging Gajah. Malahan Kelinci ngancam arep mangan Macan Tutul. Suwara Kelinci nggerem bari mumangan daging, “Daging Gajah durung entok tek pangan, éééhh… kiyen teka maning daging Macan Tutul, énak temen nasib kita kih! Daging dianteri déwék. Méné Macan Tutul, tek pangan!!!” Krungu suwara kelinci kaya konon, Macan Tutul kagét. Gemeter lan kewedien. Gagé baé Macan Tutul mlayu, luru slamet. Dina selanjuté, Macan Tutul ketemu Gajah sing lagi adus-adusan ning kali. Macan Tutul sadar, yén déwéké dibebodo Gajah lan Kelinci.



28



Wulangan 3: Aksara Carakan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Macan Tutul séwot, ngulati Kelinci. Yén ketemu, langsung arep dipangan. Waktu Macan Tutul balik, jagat udan. Beli disangka ketemu Kelinci lagi ngaub ning jero gua. Kelinci kagét, tapi déwéké ketemu akal, terus ngomong, “Macan Tutul!!! Gagé manjing gua!!! Langit arep ruwag!!! Gagé manjing gua karo kita!!!” Macan Tutul gagé baé manjing gua, watir langité ruwag. Rupané badan Macan Tutul beli bisa manjing gua, sebab bolongan gua keciliken, badané Macan Tutul gedé. Macan Tutul mengkel. Kelinci ditendang sampé badan kelinci kepental metu ning jaba gua. Kelinci ketemu akal, terus ngomong, “Wah, bahaya kiiih. Arep udan gedé!!! Biasané saben udan gedé, banyu udan manjing gua. Yaaah, kepaksa kita kudu gawé tambak supaya banyu beli bisa milih ning gua.” Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang wiwitan ning arep gua. Sampé gua ketutup. Kelinci gagé baé mbakar suket lan pang-pang mau. Byaaar!!! Geni mulad-mulad. Macan Tutul kepanasan. Déwéké gagé baé mlayu sing gua. Njebur ning kali, luru adem. Kelinci karo Gajah gemuyu. Macan Tutul ahiré beli maning-maning gawé jahat ning Gajah, Kelinci, utawa satoan séjéné. Kapok. ***



C. Niteni Arti Kamus Basa Ngoko/Padinan Basa Krama/Bebasan sekiyen anténg séjéné satoan suwara déwéké udan gedé Wulangan 3: Aksara Carakan



seniki anténg sanésé satoan suwanten piyambeké jawoh ageng



Basa Indonesia sekarang keras/seru lainnya hewan suara dirinya hujan besar



29



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 selanjuté ruwag manjing mlayu suket garing pang-pang mulad-mulad



selajengé ruwag mlebet mlajeng suket garing pang-pang mulad-mulad



selanjutnya runtuh masuk lari rumput kering dahan-dahan berkobar-kobar



D. Pitakonan Coba jawaben soal ning sor iki! 1. Gajah karo Macan Tutul melu lomba apa? 2. Sapa sing menang? 3. Gajah ditulungi sapa? 4. Pura-pura apa supaya Macan Tutul kewedien ning Kelinci? 5. Ning arep gua, Kelinci numpuk apa?



E. Tugas ning Umah Jodohaken soal sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengen sing pas! 1. Ning . . . ana satoan loro sing terus-terusan saingan. 2. Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu ning . . . Gajah. 3. Beli disangka Macan Tutul ketemu Kelinci lagi ngaub ning . . . . 4. Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang wiwitan ning . . . . 5. Macan Tutul kepanasan, terus njebur ning . . . .



30



- jero gua - adepan gua - alas - sumur - alas - umahé



Wulangan 3: Aksara Carakan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



4



A. Maca Aksara Carakan Sawise siswa nyimak aksara sing ulih sandangan taling lan taling tarung coba kerjakaken ning esor iki. Latihan 1. a. Tulisen aksara carakan sing ulih taling ning esor iki. He Ne Ce Re Ke De Te Se We Le Pe Dhe Je Ye Nye Me Ge Be The Nge b. Tulisen aksara carakan sing ulih sandangan suku. Ho No Co Ro Ko Do To So Wo Lo Po Dho Jo Yo Nyo Mo Go Bo Tho Ngo Latihan 2. a. Salinen nganggo aksara latin.



b. Salinen nganggo aksara carakan 1) iku tokoné 4) 2) karo sapa ménéné 5) 3) apa sida lunga 6) Wulangan 3: Aksara Carakan



diparo loro iku toko sepatuné monone sukiki baé



31



Blajar Basa lan Sastra



7) jarene ana loro 8) coba ditakoni



9) 10)



Cerbon - Dermayu Kelas 5



bidone ana lima kita tuku sate wolu



B. Padinan-Bebasan •



Cobi gentosen nganggé basa karma/bebasan! Contoh: - Gajah iku satoan sing gedé badané - Gajah puniku satoan ingkang ageng badané



1. 2. 3. 4. 5.



Macan Tutul lagi mlaku ning alas. Gajah njaluk tulung ning Kelinci. Banyu kali katon akéh. Sapa sing arep mlayu? Ning endi umahé Gajah?



C. Tugas ning Umah •



Jodohaken sing pas nganggo anak panah (→)! Satoan sing matané bagus Satoan sing duwé culalé Satoan sing duwé untu taring



macan ula



Satoan sing dawa guluné



gajah



Satoan sing ana ning jero banyu



keték



Satoan sing bisa mabur



kirik



Satoan sing bisa manék



kelinci



Satoan sing endogé bisa dipangan Satoan sing badané dawa Satoan sing bisa njaga umah



32



ayam



jerapah iwak manuk



Wulangan 3: Aksara Carakan



Wul



a



a ng



4



n



Cangkriman/ Badhékan



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Maca Badhékan • Coba wacaen cangkriman/badhékan ning sor iki!



Suta : Gun, jawaben badhékan kita ya? Gunadi : Priwén badhékané, Ta? Suta : Ana manuk lima, lagi mencrok ning kawat telepon. Ana sing nepél.Kena siji. Kari pira? Gunadi : Ih, gampang baé. Ya kari papat. Suta : Ya, salah! Gunadi : Lhaaaa ‘kan ana manuk lima, sing ditepél siji. Ya kari papat kan? Suta : Ya tetep salah. Gunadi : Dadi, sing bener kari pira? Suta : Langka kabéh. Sebab, manuk siji kena, sing séjéné pasti mabur kabéh! Gunadi : Wah..... iya ya. Ya wis gentian. Kih badeken. Manuk apa sing baka papagan karo Polisi Lalulintas, nasibé apes baé. Suta : Ah, badekané macem-macem baé. Masa manuk papagan karo Polisi?



34



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Gunadi : Bisa beli njawabé? Suta : Aduuuh, angél. Nyerah baé. Gunadi : Jawabané, manuk sing apes baka papagan karo Polisi lalulintas iku, ya....manuk ke-tilang. Pasti manuk ke-tilang! Suta : Ha…ha…ha… (bocah loro iku ahiré pada gemuyu) Yén dititéni, badhékan iku: • Senajan mikir, gawé seneng ning ati. • Badhékan gawé ruket bebaturan. • Badhékan bisa nambah wawasan, utamané luru basa sing pas kanggo guyonan. • Badhékan bisa nambah rukuné bebaturan utawa kekeluargaan.



B. Niténi Arti Kamus Kamus Cilik (Bausastra) Basa Ngoko/Bagongan /Padinan



Basa Krama/ Bebasan



Bahasa Indonesia



kita ya priwén badhékan ana manuk kari pira gampang salah bener kabéh séjén gentian takon sira apa



kula nggih pripun cangkriman wonten paksi kantun pinten gampil sawon leres sedaya/sedanten sanés gentosan takén/tangled sampéyan punapa



saya/aku ya bagaimana tebakan ada burung tinggal berapa gampang/mudah salah benar semua/seluruh lain bergantian bertanya kamu apa



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



35



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 krungu masih kudu bebaturan



pireng maksih/taksih kedah reréncangan



dengar masih harus berteman



C. Padinan-Bebasan Gentien contoh! No. 1. 2. 3. 4. 5.



nganggo



basa



ngoko/bagongan/padinan



Basa Bebasan Wonten paksi gangsal Gampil gentosan mawon Cangkriman kantun pinten? Leres punapa sawon? Sedaya maksih takén



kayadéné



Basa Padinan .... .... .... .... ....



D. Kawruh Basa •



Apalaken aran wijil-wijilan iki! Nomer 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.



36



Wijil who-wohan Wijil durén Wijil jati Wijil pelem Wijil cipir Wijil mlinjo Wijil salak Wijil sawo Wijil randhu Wijil nangka Wijil semangka



Arane wijil Ponggé Janggleng Pelok Botor Klatak Kenthos Kecik Klentheng Beton Kuwaci



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 E. Tugas ning Umah



Isien pitakonan ning sor iki karo milih a, b, utawa c sing pas! 1. Wijil pelem arané . . . . a. kecik b. pelok c. kenthos 2. Wijil salak arané . . . . a. klatak b. kuwaci c. kenthos 3. Wijil nangka arané . . . . a. ponggé b. klentheng c. beton 4. Wijil randhu arané . . . . a. Klentheng b. pelok c. janggleng 5. Wijil semangka arané . . . . a. kecik b. kuwaci c. beton



Minggu Kaping



2



A. Niténi Badhekan Coba gawéa badhékan. Terus, takonaken ning batur!



B. Kawruh Basa •



Tembung Panyambung/kata sambung. Contoh: lan, mulané, karna/yongan, tapi/nanging, sarta, senajan, lan séjén-séjéné. Contoh tembung panyambung/kata sambung ning ukara/kalimat: 1. Arni, Wati, lan Mita, sarta Dudi miyang plesiran. 2. Mita ora miyang sekolah, yongan lagi blénak awak. 3. Mama lan Mimi miyang pasar. 4. Dudi tiba sing sepedhé, tapi ora nangis. 5. Wati tetep miyang sekolah senajan ora dipaih sangu. Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



37



Blajar Basa lan Sastra







Cerbon - Dermayu Kelas 5



Coba jodohaken ukara/kalimat karo tembung panyambung sing pas! Tembung No. Ukara/kalimat panyambung Rasti beli munggah kelas, . . . sering beli 1. Senajan mangkat sekolah. 2.



Ria, Rudi, . . . Rina iku telu kakang-adi.



Yongan



3.



Sapi lan wedus, banthén . . , iku satoan sing ana sunguné.



Lan



4.



Titi ora mindher, . . . . anak wong ora dhuwé.



Tapi



5.



Sepatuné werna putih, . . . tali sepatuné werna abang.



sarta



C. Kawruh Basa Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran wadah sing bener! 1. Santi nginum banyu. Banyu ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 2. Sinta lagi sarapan. Sega ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 3. Budi ngemét buku. Buku ana ning …….. a. piring b. gelas c. tas 4. Mimi duwé klambi anyar. Klambi ning …….. a. céré b. kompor c. lemari 5. Mama ngemét gergaji. Gergaji ana ning …….. a. gudang b. kompor c. gelas Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah (→). Pegawéané ngajar Pegawéané nuntut terdakwa Pegawéané ngobati wong lara



Dokter Guru Pengacara



Pegawéané mbela terdakwa



Hakim



Pegawéané mutusaken hukuman



Jaksa



38



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Tugas ning Umah



Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah (→). Pegawéané mberesi perkakas mesin sing rusak



Dalang



Pegawéané gawé sandangan emas/logam séjéné



Kemasan



Pegawéané gawé barang landhep sing wesi



Pesinden



Pegawéané manggungaken crita wayang



Pandhe



Pegawéané nembang tembangan klasik daérah



Minggu Kaping



Montir



3



A. Paramasastra •



Coba susunen tembung-tembung sing masih blaratan iki dadi ukara sing bener kayadéné contoh! No.



Soal



Jawaban



1.



Tembung-tembung (katakata)



manuk – godong – méncrok – klapa – ning



Ukara (kalimat)



Manuk méncrok ning godong klapa



Tembung-tembung (katakata)



badhékan – Suta – Gunadi – karo



2.



Ukara (kalimat) 3.



Tembung-tembung (katakata) Ukara (kalimat)



4.



Tembung-tembung (katakata) Ukara (kalimat)



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



..... kabéh – loro – gemuyu – bocah ..... gawé – ning – badhékan – seneng – ati .....



39



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 5.



Tembung-tembung (katakata)



wawasan – guyonan – lan - nambah



Ukara (kalimat) 6.



.....



Tembung-tembung (katakata)



pada – badhékan – seneng - bocahbocah



Ukara (kalimat)



.....



B. Tugas ning Umah •



Kerjakaken ning Umah! Coba susunen maning tembung-tembung iki dadi ukara sing bener! Contoh: paman – kanggo - tuku – anaké – sepédé Paman tuku sepédé kanggo anaké



1. mabur – penumpang – kapal dara – nggawa 2. akéh – ning – dagang – pada – pasar – wong 3. dina – sukiki – senén – slasa – sekiyen 4. ana – topéng – balédesa – wingi – pagelaran – tari – ning 5. kita – dolanan – plincian – adiné – seneng



Minggu Kaping



3



A. Njawab Badhékan • •



40



Coba jawaben badhékan ning sor iki! Jawaban badhékan bisa gawé gemuyu, sebab sipaté guyonan.



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



1. Apa sebabé ayam beli bisa mundur? 2. Apa sebabé kucing baka nyebrang dalan, endasé clingak-clinguk dikit? 3. Apa sebabésikilé wedus ana wolu? 4. Ning lintasan dalan sepur karo dalan dermaga, biasané ana palangé. Yén sepur liwat, palangé ditutup. Kenangapa ditutup? 5. Kenangapa uyah rasané asin?



B. Paramasastra •



Yu, blajar tembung lingga (kata dasar) lan tembung andahan (kata jadian)!



Tembung lingga yaiku sekabeh tembung/kata sing durung rubah sing asline. Contoh: buku, susuk, pangan, teles, bom, adang, dhodhok, turu, tuku, lan ulu Tembung andahan yaiku sekabeh tembung/kata sing wis rubah sing asline. Contoh: bukune, nyusuki, dipangan, nelesi, ngebom, ngadangaken, ndhodhoki, teturon, tukokaken, lan ngula •



Ubahen tembung lingga sing ana ning kurung dadi tembung andahan sing pas! Contoh: - Iwak pindang (pangan) kucing - Iwak pindang dipangan kucing



1. 2. 3. 4. 5.



Ning toko koperasi sekolah (layan) murid-murid. Sing dadi dasar koperasi iku gotong-royong lan (keluarga). Koperasi (penting) mbantu anggota. Barang ning toko koperasi (rega) luwih murah. Tujuan njaga toko koperasi (latih) murid tanggungjawab.



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



41



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Padinan-Bebasan •



Cobi gentosen nganggé basa krama/bebasan! Contoh: Dina Senén kita miyang sekolah kudu ésuk-ésuk Dinten Senén kula késah sekolah kedah énjing-énjing



1. 2. 3. 4. 5.



Sapa sing durung mangan? Mau ésuk kita wis adus. Kakang kita wis sekolah ning Dermayu. Tukua beras ning pasar! Arané sira sapa?



D. Tugas ning Umah • 1. 2. 3. 4. 5.



42



Jodohaken aran-aran tempat/panggonan sing pas nganggo anak panah! Genahé petani nandur pari (a) sekolah Genahé wong dagangan (b) mesjid Genahé nelayan luru iwak (c) sawah Genahé guru ngajar (d) segara Genahé wong sholat (e) pasar



Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan



Wul



a



a ng



5



n



Parikan



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Maca Parikan Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada baé karo Pantun basa Jawa. Parikan utamané duwé patokan 2 (loro), yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud. Contoh: 1. Abang-abang dudu jamu → jejer/sampiran Aja bingbang luru elmu → isi/maksud 2. Manuk klacer mencrok ning pager → jejer/sampiran Aja pinter sing keblinger →isi/maksud 3. Tuku obat ning toko murni ) jejer/sampiran Manuk manyar ditaléni agel ) Mumpung jagat durung bengi ) isi/maksud Gagé blajar sing pada wekel ) Gawé parikan uga bisa dikaitaken karo téma. Misalé téma “pentingé obat-obatan tradisional”, bisa digawé parikan. Contohé kaya ning sor iki! Kota Paris ning pegunungan Akéh watu pinggir bengawan Jeruk tipis kanggo wédangan Yén untu lara sariawan Sikil lécét kesandung watu guwa Odong-odong supiré ngantuk Obat méncrét warisan wong tuwa Panganen godong jambu klutuk



44



Wulangan 5: Parikan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Yen dioceki sing patokane, parikan iku, yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud, yaiku: Kota Paris ning pegunungan ) Jejer/Sampiran Akeh watu pinggir bengawan ) Jeruk tipis kanggo wédangan ) Isi/Maksud Yén untu lara sariawan ) Sikil lécét kesandung watu guwa ) Jejer/Sampiran Odong-odong supiré ngantuk ) Obat méncrét warisan wong tuwa ) Isi/Maksud Panganen godong jambu klutuk )



B. Gawé Parikan Coba isien titik-titik kanggo nerusaken isi/maksud parikan ning sor iki! 1) Lemah pecah cukulé danas Luru kepiting kanggo kawat Baka bocah lara panas Gerusan cacing kanggo............ 2) Manuk béo mangan beras Ora muni mung kukur-kukur Sikil kesléo péngén.................. Tambanana karo beras-kencur



Wulangan 5: Parikan



45



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Kawruh Basa •



Ning sor iki ana aran-aran tanduran sing bisa ngaggo nambani wong lara. Coba jodohaken nganggo anak panah sing pas tanduran lan gunane kayadéné contoh!







No.



Obat Tradisional



1.



Cacing digerus



2.



Godong jambu klutuk sing enom



3.



Jeruk tipis diperes



4.



Beras-kencur dibebek



5.



Kunir diperes digawé wédang



6.



Temu ireng diparud



Guna/ngobati Lara maag Nambah napsu mangan Lara panas Méncrét Kesléo Sariawan



D. Tugas ning Umah •



Coba isien titik-titik ning isi supaya dadi parikan! Mlaku kesasar akhiré muter



SAMPIRAN



1. Rajin belajar supaya ............................. ISI Klambi teles dibasuhé adoh 2. Bocah................dadiné bodoh Gunung Sinabung duwé bukit 3. Seneng...................sugih......................



46



SAMPIRAN ISI SAMPIRAN ISI



Wulangan 5: Parikan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



2



A. Nglanjutaken Parikan • Ayu pada gawé parikan/pantun! Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada bae karo Pantun basa Jawa. Nomer



Parikan/Pantun



Contoh



Sulingan maning sulingan Suling séket kari sanga Ulangan maning ulangan Njawabé bener bijihé sanga



Contoh



Wayah Magrib miyang sawah Wayahé balik diwedéni Wekel blajar ning sekolah Gawé pinter seneng ning ati



1.



Simbar wulan simbar taun Segara tanpa dondoman Ulangan aja sok nurun ………………………........................



2.



Menyan putih menyan Palémbang Menyan Arab setengah kati ……………………………………… Kumpul duit seneng ning ati



3.



Cengkir manis dugan Cina Padang wulan padbelasé Mbantu wong tua saban dina ............................………………………



Wulangan 5: Parikan



47



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Padinan-Bebasan •



Pilihen aksara a, b, c, utawa d nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa krama/bebasan ning sor iki!



1. Wingi kita lara panas. a. Wingi kula lara panas b. Wingi sampéyan lara panas c. Bénjing kula lara panas d. Bénjing sampéyan lara ati 2. Yén duwé duit, tukua jambu! a. Upami gadah yatra, tukua jambu b. Upami duwé yatra, tumbasa jambu c. Upami gadah yatra, tumbasa jambu d. Upami duwé yatra, tukua jambu 3. Jeruk tipis digawé wédang baé. a. Jeruk tipis didamel wédang mawon b. Jeruk tipis digawé wédang mawon c. Jeruk tipis didamel wédang baé d. Jerus tipis digawé wédang saja 4. Cacing bisa kanggo obat. a. Cacing bisa kanggé obat b. Cacing saged kanggo obat c. Cacing bisa untuk obat d. Cacing saged kanggé obat 5. Sapa sing njaluk beras? a. Sinten sing njaluk uwos? b. Sapa ingkang nyuwun uwos? c. Sinten ingkang nyuwun uwos? d. Sapa sing nyuwun uwos?



48



Wulangan 5: Parikan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Tugas ning Umah







Lanjutan parikan ning sor iki sing durung lengkep! Nomer



Contoh



Contoh



Parikan/Pantun Sulingan maning sulingan Suling séket kari sanga Ulangan maning ulangan Njawabé bener bijihé sanga Wayah Magrib miyang sawah Wayahé balik diwedéni Wekel blajar ning sekolah Gawé pinter seneng ning ati



1.



Simbar wulan simbar taun Segara tanpa dondoman Ulangan aja sok nurun ……………………………………………



2.



Menyan putih menyan Palémbang Menyan Arab setengah kati …………………………………………… Kumpul duit seneng ning ati



3.



Cengkir manis dugan Cina Padang wulan padbelasé Mbantu wong tua saban dina ……………………………………………



Wulangan 5: Parikan



49



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Minggu Kaping



3



A. Maca Parikan •



50



Coba lanjutaken parikan ning sor iki! 1.



Satoan gajah wis pada langka Usir penjajah supaya ..............



2.



Nginum bajigur ning ara-ara Pahlawan gugur mbéla .................



3.



Kucing dikejar manjing wungwungan Rajin belajar ngisi ............................



4.



Mangan bubur ning pinggir sumur Negara subur rayaté ...................



5.



Jagaté udan langité nggebyar Mlayuné wedus ning duwur galeng Arep ujian kudu wekel ..................... Supaya lulus atiné ........................



Wulangan 5: Parikan



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Paramasastra







Susunen ukara ingkang masih acak-acakan téng andhap puniki! Contoh: tumbas – peken – kula – téng - uwos Kula tumbas uwos téng peken



1. 2. 3. 4. 5.



ingkang – dahar? – sinten – déréng siram – sampun – kula rasukané – abrit – Yayu – werna wau – topeng – daluh – kesenian – ningal Mama – komputer – ngetik – siweg – téng



Minggu Kaping



4



A. Nulis Parikan • •



Coba gawéa parikan! Parikan kudu pas antara sampiran (jejer) karo isi (maksud) 1.



2.



3.



4.



....................................................



SAMPIRAN/JEJER



....................................................



ISI/MAKSUD



....................................................



SAMPIRAN/JEJER



....................................................



ISI/MAKSUD



....................................................



SAMPIRAN/JEJER



....................................................



ISI/MAKSUD



....................................................



SAMPIRAN/JEJER



....................................................



ISI/MAKSUD



Wulangan 5: Parikan



51



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Padinan-Bebasan •



Pilihen a, b, utawa c basa padinan/ngoko sing pas nganggo tanda palang-siang (X). 1. Kula sampun dahar. a. Kita wis adus. b. Kita wis turu. c. Kita wis mangan. 2. Sinten ingkang rasukané abrit? a. Sapa sing klambiné abang? b. Sapa sing klambiné putih? c. Sapa sing klambiné kuning? 3. Yayu siweg siram. a. Yayu wis adus. b. Yayu arep adus. c. Yayu durung adus. 4. Kula ningal komputer saé téng toko. a. Kita ndeleng komputer rusak ning toko. b. Kita ndeleng komputer bagus ning toko. c. Kita maén komputer bagus ning toko. 5. Rasukané Mama wernané petak. a. Klambiné Mama wernané abang. b. Sepatuné Mama wernané putih. c. Klambiné Mama wernané putih.



52



Wulangan 5: Parikan



Wul



a



a ng



6



n



Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Maca Puisi •



Wacaen puisi ning sor iki!



Ningal Bumi Indonesia ningal segara amba prau nelayan gojag-gajig mbakta berkah ulam boten kirang wonten segala rupa pandengan jembar gawé rasa bungah ningal sabin cukul subur petani kerja kringeté mancur gotong-royong sebatur lan sesedulur sekedap malih panen gawé makmur ningal bumi Indonesia gawé harapan ingkang katah gawé sumanget ingkang sumringah kula seneng sinau sareng dedonga



54



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Kamus Cilik (Bausastra)



Basa Krama/Bebasan



Basa Ngoko/ Padinan



Bahasa Indonesia



ningal amba mbakta ulam jembar bungah sabin sekedap katah sumanget sumringah sinau dedonga



ndeleng amba nggawa iwak lega bungah sawah sedélat akeh sumanget bérag genau dedonga



melihat luas membawa ikan luas senang sawah sebentar banyak semangat cerah, senang belajar berdoa



B. Pitakonan • 1. 2. 3. 4. 5.



Sauwisé maca puisi ning dhuwur, coba isien pitakonan ning sor iki! Apa judul puisi ning dhuwur? Apa sing ora kurang segala rupa? Apa sing cukul subur? Sapa sing gotong-royong? Kula seneng apa?



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



55



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Padinan-Bebasan •



Pilihen aksara a, b, utawa c nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa ngoko/bagongan/padinan sing bener!



1. Ningal segara amba. a. Ndeleng segara amba. b. Nglayari segara amba. c. Njebur segara amba. 2. Nelayan mbakta berkah. a. Nelayan ngarepaken berkah. b. Nelayan duwé berkah. c. Nelayan nggawa berkah. 3. Ulam boten kirang. a. Ula ora kurang. b. Urang ora kurang. c. Iwak ora kurang. 4. Sabin cukul subur. a. Pari cukul subur. b. Sawah cukul subur. c. Boléd cukul subur. 5. Kula seneng sinau. a. Kita seneng blajar. b. Kita seneng belanja. c. Kita seneng mangan.



56



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



2



A. Pitakénan Puisi Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo isi puisi! 1. Kenangapa nelayan luru iwak ning segara? 2. Apa sebab ning segara akéh iwak? 3. Kenangapa panén gawé makmur? 4. Kenangapa ndeleng bumi Indonesia gawé sumanget? 5. Apa sebabé petani seneng gotong-royong?



B. Kawruh Basa Jodohaken sing pas karo kerjaané nganggo tanda anak panah kayadéné contoh! No.



Sing Kerja



1. Nelayan 2. Petani



Kerjaané Nyetiri kapal dara Mulang bocah



3. Guru



Njaga keséhatan



4. Polisi



Luru iwak



5. Dokter 6. Pilot



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Nandur pari Njaga keamanan



57



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Tugas ning Umah



Coba tambahana tembung/kata ning jero kurung karo ater-ater/ awalan “ng” lan panambang/akhiran “aken” sing bener kayadéné contoh!



No.



Soal



Jawaban



1.



Turis (rasa) bagusé pemandangan



Turis ngrasakaken bagusé pemandangan



2.



Budi (apal) ping-pingan Matematika



........................................................ ..................



3.



Regu Indonesia (kalah) Malaysia



........................................................ ..................



4.



Ratna (gawa) tas Bu Guru



........................................................ ..................



5.



Pak Pos (kirim) surat kanggo Paman.



........................................................ ..................



6.



Petani iku (kasil) pari



........................................................ ..................



Minggu Kaping



3



A. Maca Puisi Coba wacaen puisi ning sor iki!



Wis Wayahé wis wayahé rasa males rasa bli kiyeng dibuwang adoh rasa sungkan rasa kepaksa dipendem jero umur terus nambah srengéngé terus munggah



58



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



wis wayahé lagi turu lagi ngimpi gagé melék lagi ndodok lagi njentul gagé njenggélék blajar sing pinter sinau sing bener mangsa bengén dadia pengalaman mangsa sekiyen dadia pelajaran mangsa ning arep kudu dadi genggeman wis wayahé sekabéh élmu digulati kanggo sangu mbésuk iki dadi dewasané badan diri



B. Niténi Arti Kamus Kamus Cilik (Bausastra) Basa Ngoko/Bagongan /Padinan



Basa Krama/ Bebasan



Bahasa Indonesia



wis wayahé bli kiyeng dibuwang adoh sungkan dipendem jero srengéngé munggah turu



sampun waktosipun boten kiyeng dibucal tebih sungkan dipendem lebet srengéngé munggah sare/tilem



sudah waktunya tidak rajin dibuang jauh malas dipendam dalam matahari naik tidur



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



59



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 ngimpi gagé ndodok njentul njenggélék ginau mangsa bengén dadia sekiyen arep genggeman élmu digulati sangu mbésuk



ngimpi gagé/gagian linggih njentul njenggélék sinau mangsa sengén dadosa saniki ajeng genggeman élmu diilari sangu mbénjing



bermimpi lekas duduk termenung bangun belajar masa dulu jadilah sekarang depan genggaman ilmu dicari bekal esok



C. Pitakonan Sauwisé maca puisi mau, coba jawaben pitakonan ning sor iki! 1. Rasa males karo rasa bli kiyeng kuduné diapakaken? 2. Rasa sungkan karo rasa kepaksa kuduné diapakaken? 3. Wis wayahé blajar supaya apa? 4. Sekabéh élmu digulatikanggo apa? 5. Apa judul puisi ning dhuwur?



60



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Paramasastra



Sempurnakaken tembung (kata) ning jero kurung karo ater-ater (awalan) lan panambang (akhiran) sing bener kayadéné contoh! 1. Mangsa bengén dadia (alam) Mangsa bengén dadia pengalaman 2. Bocah-bocalah dolanan ning (karang) .................................................................................. 3. (rasa) Tuti ngenes pisan ngrungu ana gunung mletus .................................................................................. 4. Saking kageté, matané (cicil) .................................................................................. 5. (karang) umah Pa Kuwu amba pisan .................................................................................. 6. Wong-wong lagi ngénténi (bagi) daging Qurban ..................................................................................



E. Tugas ning Umah Jodohaken basa ngoko/bagongan/padinan karo basa krama/ bebasan sing pas nganggo tanda anak apanah kayadéné contoh! 1.



wis wayahé



2.



dibuwang adoh



3.



lagi turu



4.



ndodok baé



5.



ning arep



6.



kanggo sekabéh



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



siweg saré Kangge sedaya téng ajeng sampun waktosipun dibucal tebih linggih mawon



61



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Minggu Kaping



4



A. Maca Puisi •



Coba wacaen puisi ning sor iki!



Laré-laré Bumi Pertiwi



laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi minangka kuncup badé ngembang minangka srengéngé badé gawé padang minangka generasi badé gawé harapan laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia kembang sumebar aruma wangi dadia srengéngé sumebar nerangi ati dadia generasi sumebar mbangun negeri laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi seniki aja akeh nglamun sing ora-ora seniki wayahé belajar lan kerja seniki ati sumringah mbari ngejar cita-cita



62



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Kawruh Basa



Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas! 1. Aran-aran kembang, yaiku. . . . a. melati, mawar, bandeng b. cempaka, cucut, soka c. soka, mawar, melati 2. Aran-aran iwak, yaiku. . . . a. cucut, bandeng, lélé b. lélé, dara, pelem c. mawar, bandeng, betik 3. Aran-aran manuk, yaiku. . . . a. cucut, perkutut, ketilang b. melati, soka, dara c. elang, perkutut, ketilang 4. Aran-aran woh-wohan, yaiku. . . . a. manggis, pelem, jambu b. pelem, kedondong, lélé c. melati, salak, durén 5. Aran-aran satoan alas, yaiku. . . . a. bébék, macan, gajah b. macan, gajah, badak c. perkutut, lélé, macan



C. Paramasastra Tembung lingga iku kata dasar. Tembung lingga sing wis olih ater-ater/awalan dadi tembung kriya tanduk (kata kerja aktif) lan dadi tembung watak (kata sifat).



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



63



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Contoh tembung kriya tanduk/kata kerja aktif sing ana ning ukara/ kalimat: 1. Bapa lagi macul ning sawah. 2. Tuti nimba banyu ning sumur. 3. Bibi ngater Susi miyang sekolah. Contoh tembung sipat/kata sifat sing ana ning ukara/kalimat: 1. Jabure wis njamur. 2. Glondongan és wis mbayu. 3. Wong iku kudu ngabdi ning Gusti Kang Maha Kuasa.



D. Tugas ning Umah 1. Tembung-tembung téng andap puniki bili disukani ater-ater dadosipun… a. ny- + cukil =… b. n- + tambah = … c. ny- + susul =… d. m- + pupuk = … e. ng- + apus =… Damela ukara (kalimat) nganggo tembung andahan ning soriki ! a. nyilih =… b. mupuk =… c. nggoréng = … d. nandur =… e. nyupir =…



64



Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri



Wul



a



a ng



7



n



Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Maca Teks Paparan Wacaen wacana ning sor iki!



Bencana Tsunami



Bengén ana bencana ning Acéh, yaiku tsunami. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning daratan. Sauwisé banyu sagara numplek, terus surud maning. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan kéntir. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalan-dalan, lan segala rupa keséréd banyu segara. Malahan wong-wong uga akéh sing keséréd lan mati. Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné lindu (gempa bumi) lan gunung mletus. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian alam. Manusa beli kuwasa ngadepi. Manusa mung bisa nginggati, utawa jaga-jaga aja sampé kena. Ana maning bencana sing disebabaken manusa. Alas kebakar, longsor, lan banjir iku akéhé disebabaken ulah manusa. Manusa ora bisa njaga alam, akibaté alam dadi bencana.



66



Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Alas kebakar seringé sengaja supaya alas bisa ditanduri maning. Anané longsor, seringé kerna manusa ora bisa njaga alam. Biasane longsor iku lemah ning pegunungan kena udan, mlorod mengesor. Anané banjir, sebabé manusa gampang mbuwang runtah ning kali, utawa kali ora ilok dikeruk. Kali dadi céték. Akibaté sewaktu usum udan, kali ora bisa nampung banyu udan. Banjir mendi-mendi. Mulané, kudu bareng-bareng njaga alam. Aja sampé alam dadi bencana. Bagusé, alam iku gawé urip tambah énak. Ana mupangaté ning manusa.



B. Niténi Arti Kamus Kamus Cilik (Bausastra) Basa Ngoko/Bagongan /Padinan



Basa Krama/ Bebasan



Bahasa Indonesia



bengén



sengén



dulu



banyu



toya



air



segara



segara



laut



surud



surud



surut



kelem



kelem



banjir



kéntir



kéntir



hanyut



umah



griya



rumah



gedong



gedong



gedung



wiwitan



wiwitan



pepohonan



dalan



margi



jalan



malahan



malahan



bahkan



wong



tiyang



orang



mati



pejah



mati



séjéné



sanésé



lainnya



kedadian



kedadosan



kejadian



Wulangan 7: Bencana



67



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 manusa



manusa



manusia



ngadepi



ngajengi



menghadapi



nginggati



nginggati



menghindari



aja



sampun



jangan



akéh



katah



banyak



alas



wana



hutan



mbuwang



mbucal



membuang



ilok



ilok/pernah



pernah



usum



usum



musim



udan



jawoh



hujan



mendi



pundi



mana



bareng



sareng



bersama



bagus



saé



bagus



énak



éca



enak



mupangat



mupangat



manfaat



C. Pitakonan Isien titik-titik ning sor iki karo jawaban sing bener! 1. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning . . . . 2. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan . . . . 3. Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné . . . lan gunung mletus. 4. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian . . . . 5. Ana maning bencana sing disebabaken manusa, yaiku . . . . longsor, lan banjir.



68



Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Kawruh Basa







Apalaken Tembung Wilangan/Kata Bilangan Basa Ngoko/ Padinan



Angka



Basa Krama/ Basan



Sansekerta



Jawa kuna



1



Siji



Setunggal/setunggil



Ēka



Siki/tunggal



2



Loro



Kalih



Dwa/dwi



Rwa



3



Telu



Tiga



Tri



Telu



4



Papat



Sekawan



Catur



Pat



5



Lima



Gangsal



Panca



Lima/gangsal



6



Enem



Enem



Sad



Nem



7



Pitu



Pitu



Sapta



Pitu



8



Wolu



Wolu



Astha



Wwalu



9



Sanga



Sanga



Nawa



Sanga



10



Sepuluh



Sedasa



Dasa



Sapuluh



11



Sewelas



Sewelas



Ēkadasa



Sawelas



12



Rolas



Kalihlas



Dwadasa



Rwawalas



13



Telulas



Tigangwelas



Tridasa



Telwwelas



14



Padbelas



Kawanwelas



Caturdasa



Patwelas



15



Limalas



Gangsalwelas



Pancadasa



Limawelas



16



Enembelas



Enemwelas



Sodasa



Nemwelas



17



Pitulas



Pitungwelas



Saptadasa



Pitwwelas



18



Wolulas



wolungwelas



Asthadasa



Wwaluwelas



19



Sangalas



Sangangwelas



Nawadasa



Sangawélas



20



Rongpuluh



Kalihdasa



Wingcati



Rwangpuluh



21



Selikur



Selikur



Ekawingcati



Salikur



22



Rolikur



Kalihlikur



Wkawingcati



Rwalikur



23



Telulikur



Tiganglikur



Triyowingcati



Telulikur



Wulangan 7: Bencana



69



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 24



Padblikur



Kawanlikur



Caturwingcati



Patlikur



25



Selawé



Selangkung



Pancawingcati



Limalikur



30



Telungpuluh



Tigangdasa



Trinisat



Telungpuluh



40



Patangpuluh



Kawandasa



Catwaringsat



Patangpuluh



50



Séket



Séket



Pancasat



Limangpuluh



100



Satus



Satus



Cata



Satus



200



Rongatus



Kalihatus



Dwicata



Rwangatus



300



Telungatus



Tigangatus



Tricata



Talungatus



500



Limangatus



Gangsalatus



Pancacata



Limangatus



1.000



Séwu



Séwu



Sahasra



Séwu



2.000



Rongéwu



Kalihéwu



Dwisahasrani



Saiwu



5.000



Limangéwu



Gangsaléwu



Pancasahasrani



Limangiwu



10.000



Sepuluhéwu



Sedasaéwu



Ayuta/laksa



Laksa



Satuséwu



Satuséwu



Kethi/kothi



Kethi



Sejuta



Sejuta



Yuta



Yuta



Satusjuta



Satusjuta



Arwuda



Arwuda



100.000 1.000.000 100.000.000



E. Pitakonan Isien titik-titik ning jero kotak karo basa krama/bebesan sing pas!



70



Basa Ngoko/Padinan



Basa Krama/Basan



1 Siji



Setunggal



2 Loro



....



4 Papat



....



12 Rolas



....



Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 13 Telulas



....



25 Selawé



....



41 Patangpuluh siji



....



50 Séket



....



60 Sewidak



....



75 Pitungpuluh lima



....



310 Telungatus sepuluh



....



5000 Limangéwu



....



F. Tugas ning Umah Jodohaken ukara (kalimat) basa ngoko/ bagongan/padinan karo ukara (kalimat) basa krama/bebasan nganggo tanda anak panah kayadéné contoh! No.



Basa goko/Bagongan/ Padinan



1. Alas



Basa Krama/Bebasan Tiyang



2. Dalan



Griya



3. Banyu



Wana



4. Umah



Margi



5. Wong



Kéwan



6. Satoan Wulangan 7: Bencana



Toya



71



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



2



Minggu Kaping



A. Nulis Wacana •



Gawéa karangan sing pas karo crita ning gambar!



B. Pitakonan Isien karo jawaban sing pas karo pitakonan ning kotak-kotak sing kiwé marani nengen kayadéné contoh! ₁ L



I



N



D



U



₂ ₃ ₄ ₅ ₆



72



Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



1. 2. 3. 4. 5.



Gempa bumi iku basa Dermayuné apa? Banyu segara numplek ning daratan iku disebuté apa? Apa akibaté mbuwang runtah sembarangan ning kali? Bencana alas kebakar iku, ulahé sapa? Lemah sing pegunungan kena udan mlorod mengesor, iku arané apa? 6. Supaya alam gawé mupangat, alam kudu diapaaken?



C. Padinan-Bebasan No.



Basa goko/Bagongan/ Padinan



Basa Krama/Bebasan



1. Sekiyen



Siyang



2. Bengi



Énjing



3. Soré



Bénjing



4. Ésuk



Saniki



5. Awan



Sonten



6. Sukiki



Daluh



D. Tugas ning Umah Jodohaken sing pas 1.



. . . . kembang.



A. seiris



2.



. . . . banyu



B. seelas



3.



. . . . kertas.



C. segagang



4.



. . . . daging.



D. selembar



5.



. . . . beras.



E. setétés



Wulangan 7: Bencana



73



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Minggu Kaping



3



A. Maca Wacana



Nyegeraken Badan Nyegeraken badan iku nduwéni maksud supaya badan dadi seger. Cara nyegeraken badan yaiku olahraga. Yén olahragané teratur, badan dadiné duwé daya tahan. Apa daya tahan kuh? Daya tahan bisa diartiken badan duwé kemampuan tenaga sing seger sampe waktu sing suwé. Njaga daya tahan badan iku manjingé bagian kebugaran jasmani. Yén daya tahané sawiji wong iku bagus, tingkatan kebugaran wong iku uga bagus. Ana pirang-pirang alesan sing dianggep duwé pengaruh gawé segeré badan, utamané masalah kesehatan lan latihan fisik. Supaya badan tetep seger, ana rupa-rupa latihan daya tahan, yaiku: anjloganjlog, senam, mlaku rada santer, mlayu-mlayu, renang, slulup, lan latihan séjéné sing diselingi ngaso (interval training). Ning latihan daya tahan tujuané supaya segeré badan bagus terus. Yén wis mengkonon, latihan daya tahan uga kudu ana jadwalé sing teratur. Sedurungé gawé jadwal, ana sing perlu dititéni kanggo latihan daya tahan badan, umpamané suwéné waktu latihan, jumlah latihan semingguné, lan macem latihané apa. Cuplikan Bausastra/Kamus -



74



nduwéni seger suwé manjingé pirang-pirang rupa-rupa anjlog-anjlog



= = = = = = =



mempunyai segar, bugar lama termasuk banyak macam-macam lompat-lompat Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



-



Cerbon - Dermayu Kelas 5



mlaku rada santer slulup ngaso mengkonon dititéni



= = = = = = =



berjalan agak cepat menyelam istirahat demikian, begitu diamati



• 1. 2. 3.



Jawaben pitakonan ning sor iki karo jawaban sing pas! Apa artiné daya tahan ? Apa carané supaya badan tetep seger? Apa baé masalah utama sing dianggep duwé pengaruh gawé segeré badan? 4. Sebutaken rupa-rupa 5 latihan daya tahan! 5. Sebutaken 3 hal sing perlu dititéni kanggo latiha daya tahan!



B. Kawruh Basa •



Coba jodohaken adat-adat ning sor iki karo pengertiané nganggo anak panah! Adat wong meteng/hamil, umur wetengan pitung wulan.



Tedhak siti



Adat wong meteng/hamil, umur wetengan patang wulan.



Gawé aran



Adat bayi wis lair, coplok wudelé.



Puputan



Adat bayi wis lair dipaih aran.



Memitu



Adat bayi umur patang puluh dina. Adat anak Napak pertama ning lemah Wulangan 7: Bencana



Nyukur rambut Ngupati



75



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Paramasastra



Panambang –aken, -ena, lan –enang duwé arti sing pada (akhiran –kan, bahasa Indonesia). Contoh: - Tulisaken surat kanggo Bu Guru. - Tulisena surat kanggo Bu Guru. - Tulisenang surat kanggo Bu Guru. Bahasa Indonesia: Tuliskan surat untuk Bu Guru. •



Panambang –aken biasané dienggo ning wilayah Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.







Panambang –ena biasané dienggo ning wilayah Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.







Panambang –enang biasané dienggo ning wilayah Kecamatan Krangkeng Kabupaten Indramayu lan sebagian Cirebon.



D. Tugas ning Umah Coba isien nganggo panambang –aken, -ena, lan –enang ning titik-titik ukara kiyen kaya contoh! Contoh: Akhiran –kan



: Ambilkan bola di atas lemari!



Panambang –aken : Emétaken bal ning duwur lemari! Emétena bal ning duwur lemari! Emétenang bal ning duwur lemari! 1. Akhiran –kan : Belikan kue di pasar! Tuku ….. jabur ning pasar! ……………………………………….………….. ……………………………………….…………..



76



Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



2. Akhiran –kan : Bawakan buku ini ke sekolah! ……………………………………….………….. Gawakena buku kiyen ning sekolah! ……………………………………….………….. 3. Akhiran –kan : Gambarkan model rumah baru! ……………………………………….………….. ……………………………………….………….. Gambarenang model umah anyar! 4. Akhiran –kan : Boncengkan adikmu ini ke sekolah! Boncengaken adinira iki ning sekolah! ……………………………………….………….. ……………………………………….………….. 5. Akhiran –kan : Sapukan lantai yang kotor ini! Sapu……… jogan sing kotor iki! ……………………………………….………….. ……………………………………….…………..



Minggu Kaping



4



A. Maca Wacana •



Wacaen cara gawé sabun cuci ning sor iki! Sabun cuci wis sering dienggo kanggo nyuci klambi utawa piring lan gelas. Ana sing warnané kuning, putih, utawa biru. Mambuné wangi. Biasané sabun cuci olih tuku ning toko utawa warung. Sebeneré sabun cuci bisa digawé dhéwék. Weru beli carané gawé sabun cuci? Gawé sabun cuci nyatané gampang, ora angél. Sedurungé gawé, tukua dikit bahan-bahané, yaiku: 1. Tukua bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci ning toko kimia. 2. Biasané bahan-bahan wis disiapaken ning toko kimia, jumblahé unggal resép. Bisa tuku 1 (seresép), bisa 2 (rong resép), utawa luwih akéh. Wulangan 7: Bencana



77



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



3. Bahan-bahan kanggo gawé sabun, ana 4 (papat) macem, yaiku: - Glepung talek (warnané putih) - Soda geni (warnané ireng) - Wangi-wangi (warnané kuning/biru) - Glepung unthuk (warnané putih) 4. Siapaken baskom kanggo wadah gawé sabun cuci. Carané gawé sabun cuci: 1. Glepung aci diudek-udek, sampé nyampur rata. 2. Manjingaken tepung talek, diudek-udek, sampé nyampur rata. 3. Manjingaken soda geni, diudek-udek, sampé nyampur rata. 4. Manjingaken wangi-wangi, diudek-udek, sampé nyampur rata. 5. Sabun cuci wis dadi.



B. Pitakonan • 1. 2. 3. 4. 5.



78



Jawaben pitakonan ning sor iki! Bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci bisa olih tuku ning toko . . . Bahan-bahan kanggo gawé sabun cuci, yaiku . . . . Sabun cuci gunané kanggo nyuci . . . . Bahan kanggo gawé sabun cuci bisa dituku jumblahé unggal . . . . Bahan-bahan diudek-udek sampé nyampur . . . . Wulangan 7: Bencana



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas! 1. Ning toko kimia diadol bahan kanggo gawé . . . . a. glepung b. sabun cuci c. sabun adus 2. Glepung talek kanggo bahan gawé sabun cuci, warnané . . . . a. kuning b. biru c. putih 3. Supaya bersih lan wangi badané sewaktu adus, badan digosok nganggo . . . . a. sabun cuci b. sabun adus c. soda geni 4. Supaya klambi dadi bersih lan wangi sewaktu bebasuh, klambi dibasuh nganggo . . . . a. sabun cuci b. sabun adus c. soda geni 5. Sebeneré sabun cuci bisa . . . . dhéwék. a. digawé b. dipangan c. dicuci



C. Paramasastra Tembung Sipat/Kata Sifat Contoh: bagus, blésak, susah, seneng, boral, medit Coba gawéen tembung sipat/kata sifat sing artine diwalik ning sejeroné ukara/kalimat!



Wulangan 7: Bencana



79



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 Nomer



Tembung sipat ning ukara



Arti walikane



Contoh Klambiné Asti bagus



Klambiné Asti blesak



Contoh Ati Nanik lagi susah



Ati Nanik lagi seneng



Contoh Pa Abunawas keceluk boral



Pa Abunawas keceluk medit



80



1.



Watu gedhé dibopongé abot



....



2.



Klambi Yani wernané putih



....



3.



Sepatu Nunung teles



....



4.



Manuk dara maburé dhuwur



....



5.



Motor mlayuné balap



....



Wulangan 7: Bencana



Wul



a



a ng



8



n



Dongéng Asal-usul Tempat p



Blajar Basa lan Sastra



Minggu Kaping



1



Cerbon - Dermayu Kelas 5



A. Maca Dongeng •



Wacaen dongéng ning sor iki!



Dongéng Asal-usul Dermayu Asal-usul aran Dermayu iku ana dongéngé.Asal-usulé duwé kaitan karo kedadén bengén ning pinggiran Bengawan Cimanuk. Waktu kuwen wong-wong durung akéh. Alas pinggiran bengawan Cimanuk masih sepi-nganyep. Ning kono sebeneré lemahé katon subur-makmur. Dadi, mulai teka wong-wong. Lemah digarap kanggo nandur pirang-pirang tetanduran. Bener baé, asil tetanduran lumayan. Nyi Mas Éndang Dharma Ayu teka ning alas mau, dibaturi pembantuné loro, yaiku Ki Tana lan Ki Tani. Éndang Dharma Ayu iku wongé ayu, kulité putih-ngicis, uga duwéélmu ngolah sawah lan nenanduran. Pari cukul subur, palawija asilé bagus, woh-wohan uga bagus. Wong-wong pada genau ilmu tani ning Éndang Dharma Ayu. Seneng pisan Éndang Dharma Ayu nguruki wong-wong mau. Uga, nguruki genau pencak silat. Warga alas Cimanuk katon kompak lan guyub. Jagat krasa tentrem-ayem, asil tani katon tambah akéh. Rupané, ana sing curiga ning Éndang Dharma Ayu. Serombongan wong sing Palémbang teka. Dipimpin Pangéran Guru lan padblikur anggotané, nantang Éndang Dharma Ayu. Rupané perang tanding beli bisa diinggati. Ning perang iku, Pangéran Guru lan anggotané mati kabéh. Anané keributan iku gawé penasaran penguasa alas Cimanuk, yaiku Wiralodra lan kepapat adiné. Éndang Dharma Ayu dianggep salah, sebabé gawé keributan. Perang tanding mulai maning. Adi-adiné Wiralodra beli bisa ngalahaken Éndang Dharma Ayu, ahiré Wiralodra maju déwék.



82



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Tarungé Éndang Dharma Ayu karo Wiralodra rupané pada saktiné. Langka sing kalah, langka sing menang. Tapi, keloro-loroné uga duwé rasa tresna ning ati. Sampé ahiré, Éndang Dharma Ayu beli kuwat nglanjutaken perang tanding. Déwéké milih njebur ning Bengawan Cimanuk. Wiralodra krungu ana suwara langka rupa. Suwarané jelas suwara Éndang Dharma Ayu, yén déwéké njaluk supaya alas Cimanuk iki digawé aran karo aran déwéké. Wiralodra langsung setuju. Awit kuwen, aran alas pinggir Bengawan Cimanuk diganti dadi Dharma Ayu. Suwé-suwé aran Dharma Ayu disebuté Dharmayu, terus dadi Dermayu.



B. Niteni Arti Kamus Basa Ngoko/Bagongan /Padinan



Basa Krama/ Bebasan



Bahasa Indonesia



aran duwé kaitan kedadén bengén Bengawan kuwen nandur tetanduran alas rupané woh-wohan nguruki genau guyub



nami/wasta gadah kaitan kedadosan sengen bengawan puniku nandur tetanduran wana rupinipun woh-wohan ngajari ginau guyub



nama punya berkaitan kejadian dulu sungai besar itu menanam tanaman hutan rupanya buah-buahan mengajari belajar kompak



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



83



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 tentrem-ayem katon teka padblikur diinggati kepapat keloro tresna nglanjutaken krungu suwara njaluk awit



tentrem-ayem ketingal dugi kawanlikur diingati kaping sekawan kaping kalih tresna nglajengaken kepireng suwanten nyuwun awit



aman-tenteram terlihat datang duapuluh empat dihindari keempat kedua cinta melanjutkan terdengar suara minta mulai



C. Pitakonan •



Jawaben pitakonan ning sor iki!



1. 2. 3. 4.



Ning pinggiran apa anané dongeng asal-usul aran Dermayu? Sapa aran pembantu loro sing mbantu Nyi Éndang Dharma Ayu? Ilmu apa sing diajaraken Nyi Éndang Dharma Ayu ning warga? Sapa sing nantang Nyi Éndang Dharma Ayu, karo padblikur anggotané? 5. Asal-usul aran Dermayu iku sing arané sapa? • 1. 2. 3. 4. 5.



84



Isien titik-titik ning sebelah kiwé karo jawaban ning sebelah tengen sing pas! Awit-awité alas Cimanuk iku sepi . . . . a. ayem Lemah ning alas Cimanuk iku subur . . . . b. royo-royo Kulite Éndang Dharma katon putih . . . . c. getheng Warga ngrasakaken tentrem . . . . d. makmur Tetanduran katon ijo . . . . e. nganyep f. ngicis Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 D. Paramasastra



Seselan (sisipan) Wujude seselan: um, in, l, r. Nomer Contoh Contoh Contoh Contoh 1. 2. 3. 4. 5.



Tembung lingga (kata dasar)



Seselan (Sisipan)



Teka Serat Siwer cuwil Tindak Kerja Gawa Tudung kelip



Um In L R Um In In L R



Tembung Andhahan (Kata Jadian) tumeka sinerat sliwer cruwil …………………… …………………… …………………… …………………… ……………………



E. Tugas ning Umah Pilihen aksara a, b, c, utawa d ning jawaban sing pas nganggo tanda palang (X)! 1. Ning pinggiran . . . . Cimanuk asal-usulé aran Dermayu. a. Kota c. Désa b. Bengawan d. Laut 2. Lemah ning alas pinggiran Cimanuk iku sebeneré . . . . a. garing-ngringking c. subur-makmur b. teles-kebes d. abang-branang 3. Pangéran Guru karo . . . . anggotané nantang Éndang Dharma. a. baturé b. anaké b. anggotané d. bapané 4. Wiralodra karo . . . . nganggep Éndang Dharma gawé keributan. a. adi-adiné b. anak-anaké b. bapané d. anggotané Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



85



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



5. Aran Éndang Dharma Ayu ahiré dadi aran . . . . a. Jatibarang b. Cerbon b. Bandung d. Dermayu



Minggu Kaping



2



A. Maca Dongeng •



Sauwisé minggu wingi maca dongeng, sekiyen wacaen ning arep kelas. Sekiyen salah siji murid maju maca dongeng. Murid sejéné niténi lan mbijih wacaan batur mau ning Lembar Titénan. Gentian murid séjéné maju maca dongeng. Sing séjéné mijih ning Lembar Titénan secara déskriptif.



• •



Lembar Titénan No.



Aran Murid



Kocap (vokal)



Niténi Tapsir Isi (interpretasi)



Njiwani (ekspresi)



1. 2. 3.



B. Kawruh Basa Coba jodohaken ukara/kalimat sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengan nganggo tanda anak panah (→).



86



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Kesenian daérah manggungaken lakon Mahabharata lan Ramayana



Sintrén



Kesenian daérah manggungaken lakon legénda lan sejarah daérah



Topeng



Kesenian daérah manggungaken tembang lan lakon drama keluarga



Wayang kulit



Kesenian daérah manggungaken jogédan nganggo kedok



Sandiwara



Kesenian daérah manggungaken jogédan, tembangan, lan atraksi kaya sihir



Tarling



C. Paramasastra Ana patang macem imbuhan kanggo gawé tembung/kata. Patang macem iku, yaiku ater-ater (awalan), seselan (sisipan), panambang (akhiran), lan campuran imbuhan. Ater-ater (awalan) ana telung macem, yaiku: a. Ater-ater hanuswara, sing wujudé m-, n-, ng-, lan nyb. Ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/dipun c. Ater-ater sanésé, sing wujudé pe-/pa-, ke-/ka-, se-, pi-, kami-, kapi-, Contoh ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/dipun, yaiku : 1. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tek taroh ning tas. 2. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tak taroh ning tas. 3. Buku sudah ditaruh di tas. Buku sampun ditaroh ning tas. 4. Buku sudah saya taruh di tas. Buku sampun dipun taroh téng tas.



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



87



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Coba kerjakaken soal kiyen nganggo basa Dermayu/Cerbon kaya contoh ning duwur! 1. Kué sudah saya makan tadi pagi. Jabur sampun . . . . dahar wau énjing. 2. Kué sudah saya makan tadi pagi. 3. Kué sudah dimakan tadi pagi. 4. Kué sudah saya makan tadi pagi.



Minggu Kaping



3



A. Nulis Dongéng • • •



88



Yu, nulis dongéng! Dongéng sing ditulis asalé sing gambar-gambar sing ana ning sor iki! Dongéngé yaiku ana Syeh Quro teka ning Cerbon nyebaraken agama Islam.



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Paramasastra



Ning basa Dermayu/Cerbon, ana istilah kontraksi, yaiku ngilangaken siji utawa loro fonem lan kadang-kadang ngurubah utawa ngganti uniné). Contoh: -



Dugawé, asalé sing tembung duwé gawé. Blolih, asalé sing tembung beli olih. Blénak, asalé sing tembung beli énak. Grimah, asalé sing tembung guri umah. Sukiki, asalé sing tembung ésuk iki.



Coba kerjakaken kaya contoh: Jagaté wis bengrep, Amin durung balik baé. Jagaté wis bareng rep, Amin durung balik baé. 1. 2. 3. 4. 5.



Mama arep dugawé wulan arep. Yén dituku olih, yén dijaluk blolih. Baka weteng masih wareg, mangané blénak. Kandang wedus ana ning grimah. Sukiki maning baé kita dolané.



C. Kawruh Basa Coba pilihen jawaban ning a, b, utawi c nganggo tanda palang (X) sing pas! 1. Aran-aran kembang, yaiku . . . . a. melati, mawar, bandeng b. cempaka, cucut, soka c. soka, mawar, melati 2. Aran-aran iwak, yaiku . . . . a. cucut, bandeng, lélé b. lélé, dara, pelem c. mawar, bandeng, betik Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



89



Blajar Basa lan Sastra



3. Aran-aran manuk, yaiku . . . . a. cucut, perkutut, ketilang b. melati, soka, dara c. elang, perkutut, ketilang 4. Aran-aran woh-wohan, yaiku . . . . a. manggis, pelem, jambu b. pelem, kedondong, lélé c. melati, salak, durén 5. Aran-aran satoan alas, yaiku . . . . a. bébék, macan, gajah b. macan, gajah, badak c. perkutut, lélé, macan



Cerbon - Dermayu Kelas 5



D. Tugas ning Umah Coba jodohaken aran panganan ning sebelah kiwé karo ciriné ning sebelah tengen! Nomer



Aran panganan



Contoh



Jalabia



Contoh



Srabi



90



Ciri Glepung dicampur kacang, digoréng tipistipis. Dibungkus godhong, segi papat, ning tengah ana gedhangé.



1.



Nagasari



Rata-rata wernané abang, ning soré ana godhongé, ning tengah ana bebekan kacang ijo.



2.



Koci



Bunder, bagian dhuwur bisa putih utawa werna sejéné, ning soré geseng.



3.



Lemper



Wujudé segi telu, dibungkus godhong, ning tengah ana bungbu gula



4.



Rempéyék



Bunder, bolong tengahé, ditawuri gula putih.



5.



Cikak



Sing digawé beras ketan, ning jeroné ana daging ayam campur bungbu klapa. Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Minggu Kaping



4



A. Luru Dongeng •



Nulisa dongeng sing ana ning lingkungan sekubenge desa/kota! .................................................................................................................. ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... .......................................................................... .................................................................................................................. ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ........................................................................... .................................................................................................................. ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ............................................................................ .................................................................................................................. ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ............................................................................



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



91



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 B. Paramasastra Tembung Rangkep (Kata Ulang)



Tembung rangkep (kata ulang), yaiku sekabéh tembung sing diwacané ping loro/pindho. Bisa sekabéhé tembung/kata, bisa uga mung sewanda /suku kata. Tembung rangkep ana telung macem, yaiku: 1. Tembung Dwilingga (tembung sing diwaca kaping pindho, kabéh linggané): a. Dwilingga padha suwara. b. Dwilingga salin suwara. c. Dwilingga semu. 2. Tembung Dwipurwa (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing ngarep) 3. Tembung Dwiwasana (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing guri) Nomer



Macemé Tembung



Tembung



Tembung Rangkep



Contoh



Tembung Dwilingga Padha Suwara



abang guru



abang-abang guru-guru



Contoh



Tembung Dwilingga Salin Suwara



balik walik



bolak-balik wolak-walik



Contoh



Tembung Dwilingga Semu



andheng-andheng ondhé-ondhé



andheng-andheng ondhe-ondhe



Tembung Dwipurwa



bisik tamu



bebisik tetamu



Contoh Contoh



92



Tembung Dwiwasana



1.



Tembung Dwilingga Padha Suwara



Buku ayam



……………………… ………………………



2.



Tembung Dwilingga Salin Suwara



Ganti pilih



……………………… ………………………



3.



Tembung Dwilingga Semu



lumba-lumba ati-ati



……………………… ……………………… Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu erma er mayu ma y u Kelas ellas 4 5



4. 5.



Tembung Dwipurwa



Jaluk rawat



……………………… ………………………



Tembung Dwiwasana



C. Padinan-Bebasan Cobi gentosen, basa krama/bebasan puniki sareng basa ngoko/ padinan! Contoh: - Paman badé nyukani sumerep. - Paman arep ngupaih weruh. 1. 2. 3. 4. 5.



Ardi siweg wonten téng griya. Rupi-rupiné telepon Mamané ketilaran. Mama késah téng peken sareng Mimi. Umuré sampun sedasa taun. Mengkin kula sukani wewara.



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



93



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



ULANGAN TENGAH SEMESTER (UTS) GASAL Mata Pelajaran : BasaCerbon-Dermayu Kelas/Semester : V/II Waktu : 90 menit Hari/Tanggal : ....................................... Nama : ....................................... ______________________________________________________ A. Paihen tanda palang (X) jawaban sing bener ning aksara a, b, c, utawa d! Wacaen teks tembang dolanan ning sor iki kanggo Soal Nomer 1-5! Tuku bawang seluwang Tuku kencur selikur Ana manuk abar-ibur Mencroke ning dalan sepur Ora nginang ora njabur Wong lanang sikile impur 1. Tuku bawang seluwang, tuku ... selikur. a. wortel b. kencur c. kunir d. laos 2. Ana ... abar-ibur, mencroke ning dalan sepur. a. kucing b. wedus c. ayam d. manuk 3. Tuku bawang seluwang, tuku ... selikur. a. wortel b. kencur c. kunir d. laos 11. Dagang beras. a. Sadéan uwos. c. Tumbas uwos. b. Sadéan ulam. d. Tumbas ulam 12. Nelayan mbakta berkah. a. Nelayan ngarepaken berkah. c. Nelayan nggawa berkah. b. Nelayan duwé berkah. d. Nelayan ngalap berkah. 13. Ulam boten kirang. a. Ula ora kurang. c. Segara ora kurang. b. Urang ora kurang. d. Iwak ora kurang. 14. Sabin cukul subur. a. Pari cukul subur. c. Boléd cukul subur. b. Sawah cukul subur. d. Kangkung cukul subur. 15. Kula seneng sinau. a. Kita seneng blajar. c. Kita seneng mangan. b. Kita seneng blanja. d. Kita seneng dolanan.



94



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



16. Wacaen téks tembang macapat Mijil ning sor iki! Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabéh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i) Parikan sing muniné: “Obat méncrét warisan wong tuwa/ Panganen godong jambu klutuk”, iku disebuté .... a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks 17. Parikan sing muniné: “Sikil lécét kesandung watu guwa/odongodong supiré ngantuk”, iku disebuté: a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks 18. Wujud muni akhir a-b-a-b (guwa/ngantuk/tuwa/klutuk) ning muni akhir parikan mau, iku disebuté: a. jejer b. purwakanti c. bunyi d. maksud 19. Wacaen parikan ning sor iki! Manuk béo mangan beras Ora muni mung kukur-kukur Sikil kesléo péngén.................. Tambanana karo beras-kencur Isi sing pas ning titik-titik mau yaiku: a. beras b. bébas c. waras d. gelas 20. Sing dimaksud jejer ning parikan mau, yaiku ning: a. baris 1 lan baris 3 c. baris 2 lan baris 4 b. baris 1 lan baris 2 d. baris 3 lan baris 4 21. Wingi kita lara. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Wingi kula lara. c. Bénjing kula lara. b. Bénjing sampéyan lara. d. Wingi sampéyan lara. 22. Kita tuku jamu. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kitatumbas jamu. c. Kula tumbas obat. b. Kula tuku jamu. d. Kula tumbas jamu. 23. Digawé apa baé? Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Didamel punapa mawon? c. Digawé punapa mawon? b. Didamel punapa bae? d. Didamel apa mawon? Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



95



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 24. Bisa kanggo obat. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Bisa kanggé obat. c. Saged kanggo obat. b. Bisa ngangge obat d. Saged kanggé obat. 25. Njaluk duwit. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Nyuwun duwit. c. Njaluk yatra. b. Nyuwun yatra. d. Nyuwun uang. 26. Wacaen puisi ning sor iki! Laré-laré Bumi Pertiwi



laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi minangka kuncup badé ngembang minangka srengéngé badé gawé padang minangka generasi badé gawé harapan laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia kembang sumebar aruma wangi dadia srengéngé sumebar nerangi ati dadia generasi sumebar mbangun negeri laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi seniki aja akeh nglamun sing ora-ora seniki wayahé blajar lan kerja seniki ati sumringah mbari ngejar cita-cita Puisi mau ngajak murid-murid supaya.... a. blajar lan dolan c. mangan lan kerja b. blajar lan turu d. blajar lan kerja 27. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi minangka .... badé ngembang. a. godong b. kuncup c. srengéngé d. wulan 28. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwimi nangka .... badé gawé padang. a. godong b. kuncup c. srengéngé d. wulan 29. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia kembang sumebar .... a. ning latar c. aruma wangi b. ning dalan d. aroma harum 30. Laré-laré ingkang lair téng bumi pertiwi dadia srengéngé sumebar.... a. nerangi urip c. nerangi awan b. nerangi jagat d. nerangi ati



96



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



B. Isien titik-titik téng andap puniki ingkang pas sareng teks puisi! 1. Ingkang boten kirang segala rupa, inggih punika .... 2. Ingkang cukul subur, inggih punika .... 3. Ingkang gotong-royong, inggih punika .... 4. Kula seneng sinau sareng ... 5. Judul puisi wau inggih punika .... 6. Wonten segala rupa. Basa krama utawa bebasané, yaiku ..... 7. Sekedap malih. Basa krama utawa bebasané, yaiku ..... 8. Nelayan – iwak – segara – ning – luru Susunan ukara (kalimat) sing urut lan bener, yaiku ..... 9. Tembung kosok balik (lawan kata) “amba”, yaiku ..... 10. Tembung kosok balik (lawan kata) “katah”, yaiku ..... C. Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo puisi “Ningal Bumi Indonesia”! Suta : Gun, jawaben badhékan kita ya? Gunadi : Priwén badhékané, Ta? Suta : Ana manuk lima, lagi mencrok ning kawat telepon. Ana sing nepél.Kena siji. Kari pira? Gunadi : Ih, gampang baé. Ya kari papat. Suta : Ya, salah! Gunadi : Lhaaaa ‘kan ana manuk lima, sing ditepél siji. Ya kari papat ‘kan? Suta : Ya tetep salah. Gunadi : Dadi, sing bener kari pira? Suta : Langka kabéh. Sebab, manuk siji kena, sing séjéné pasti mabur kabéh! 31. Kenangapa nelayan luru iwak ning segara? 32. Ndeleng segara pandengan jembar gawé apa? 33. Sapa baé sing gotong-royong ning sawah? 34. Kenangapa ndeleng bumi Indonesia gawé sumanget? 35. Kapan arep panén?



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



97



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



ULANGAN KENAIKAN KELAS (UKK) Mata Pelajaran : Basa Dermayu Kelas/Semester : V / II Waktu : 90 menit Hari/Tanggal : .......................................... Nama : .......................................... _____________________________________________________ A. Paihen tanda palang (X) jawaban sing bener ning aksara a, b, c, utawa d! 1. Wacaen téks parikan ning sor iki! Sikil lécét kesandung watu guwa Odong-odong supiré ngantuk Obat méncrét warisan wong .... Panganen godong jambu klutuk Jawaban kanggo titik-titik sing pas, yaiku ... a. lelawa b. hawa c. tuwa d. rawa 2. Parikan sing muniné: “Sikil lécét kesandung watu guwa / Odongodong supiré ngantuk”, iku disebuté .... a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks 3. Parikan sing muniné: “Obat méncrét warisan wong ..... /panganen godong jambu klutuk”, iku disebuté: a. jejer b. Isi/maksud c. pantun d. téks 4. géndong – iku – Indonesia – leluhur – warisan - jamu. Susunan tembung-tembung sing bener ning sor iki, yaiku: a. Jamu géndong iku leluhur warisan Indonesia. b. Jamu leluhur Indonesia iku géndong warisan. c. Jamu Indonesia iku géndong warisan leluhur. d. Jamu géndong iku warisan leluhur Indonesia. 5. Kunir – jamu – kencur – lan – bisa – kanggo – gawé. a. Kunir lan kencur bisa kanggo gawé jamu. b. Jamu kunir lan kencur bisa kanggo gawé. c. Kunir lan kencur gawé bisa kanggo jamu. d. Kunir lan kencur kanggo gawé jamu bisa. 6. Wacaen parikan ning sor iki! Kota Paris ning pegunungan Akéh watu pinggir bengawan



98



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Jeruk tipis kanggo wédangan Yén untu lara sariawan Wujud muni akhir a-a-a-a (pegunungan/bengawan/wédangan/ sariawan) ning muni akhir parikan mau, iku disebuté: a. jejer b. purwakanti c. bunyi d. maksud 7. Sing dimaksud jejer ning parikan mau, yaiku ning: a. baris 1 lan baris 2 c. baris 2 lan baris 3 b. baris 1 lan baris 3 d. baris 3 lan baris 4 8. Kota Paris ning pegunungan. Basa bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kota Paris sing pegunungan. c. Kota Paris di pegunungan. b. Kota Paris saking pegunungan. d. Kota Paris téng pegunungan. 9. Sapa sing tuku obat? Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Sinten sing tumbas obat? c. Sapa ingkang tumbas obat? b. Sinten ingkang tumbas obat? d. Sinten ingkang tuku obat? 10. Akéh watu pinggir bengawan. Tembung kosok balik (lawan kata) “akéh”, yaiku: a. kurang b. setitik c. parek d. adoh 11. Yén untu lara sariawan Tembung kosok balik (lawan kata) “lara”, yaiku: a. waras b. payah c. sakit d. gering 12. Akéh watu pinggir bengawan Tembung dasanama (persamaan kata) “bengawan”, yaiku: a. alas b. segara c. kali gede d. kali cilik 13. Yén untu lara sariawan Tembung dasanama (persamaan kata) “yén”, yaiku: a. klawan b. baka c. tapi d. karo 14. Wacaen puisi ning sor iki! Lemah Banyu Kita Lemah banyu kita, nagri sing subur Segala rupa tanduran bakal cukul Segala rupa harapan bisa muncul Kanggo kejayan rayat sesedulur Lemah banyu kita, nagri sing amba Segala rupa iwak urip ning segara Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



99



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Segala rupa harapan bisa laksana Kanggo kejayan rayat senegara Lemah banyu kita, Indonesia Kudu terus diopéni lan dijaga Dadi nagri merdéka lan digjaya Sabang sampé Merauké gawé berkah Puisi mau ngajak murid-murid supaya.... a. Ngopéni lan njaga Indonesia c. Ngopéni lan njaga Pulo Jawa b. Ngopéni lan njaga Indramayu d. Ngopéni lan njaga dunia 15. Judul puisi mau, yaiku .... a. Lemah Banyu kita c. Lemah banyu kita b. Lemah Banyu Kita d. Lemah banyu Kita 16. Maksud lemah banyu kita, iku apa? a. Lemah karo banyu c. Indonesia b. Lemah sing ana banyuné d. Banyu sing ana lemahé 17. Lemah banyu kita, .... sing subur a. negeri b. nagari c. nagri d. negara 18. Segala rupa harapan bisa laksana Kanggo kejayan rayat .... a. sesedulur b. sebatur c. senegara d. senagri 19. Kita nulis puisi. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Kula nulis puisi. c. Kita nyerat puisi. b. Kula nyerat puisi. d. Kula maos puisi. 20. Sira maca puisi. Basa Bebasan utawa kramané, yaiku: a. Sira maos puisi. c. Sampéyan nulis puisi. b. Sampéyan nyerat puisi. d. Sampéyan maos puisi. 21. ... sing juara maca puisi? Hérlina. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa 22. ... Indonesia nagri sing subur? Segala tanduran bisa cukul. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa 23. ... wates nagri Indonesia? Sabang sampé Merauké. Tembung takon (kata tanya) sing pas ning titik-titik, yaiku: a. Ning endi b. Kapan c. Sapa d. Kenangapa 24. Kanggo kejayan rayat sesedulur. Tembung lingga (kata dasar) kejayan, yaiku: a. kejaya b. jayan c. jaya d. ejaya



100



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



25. Kudu terus diopéni lan dijaga Tembung lingga (kata dasar) diopéni, yaiku: a. opén b. diopén c. opéni



d. opé



B. Wacaen wacana/teks ning sor iki! Bencana Tsunami Bengén ana bencana ning Acéh, yaiku tsunami. Tsunami iku banyu sing segara numplek ning daratan. Sauwisé banyu sagara numplek, terus surud maning. Akibaté, apa-apa sing ana ning daratan dadi kelem lan kéntir. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalandalan, lan segala rupa keséréd banyu segara. Malahan wong-wong uga akéh sing keséréd lan mati. Séjéné tsunami, jenis bencana iku ana maning, kayadéné lindu (gempa bumi) lan gunung mletus. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé kedadian alam. Manusa beli kuwasa ngadepi. Manusa mung bisa nginggati, utawa jaga-jaga aja sampé kena. Isien titik-titik téng ning sor iki sing pas karo wacana “Bencana Tsunami”! 26. Bengén ana bencana ning ..., yaiku tsunami. 27. Tsunami iku banyu sing segara ... ning daratan. 28. Umah-umah, gedong-gedong, wiwitan, dalan-dalan, lan segala rupa ... banyu segara. 29. Jenis bencana iku ana maning, kayadéné ... lan gunung mletus. 30. Tsunami, lindu, lan gunung mletus iku sebabé ... alam. 31. Ana ning daratan. Basa krama utawa bebasané, yaiku .... 32. Bengén ana bencana. Basa krama utawa bebasané,yaiku .... .... bencana. 33. sembarangan – aja – runtah – mbuwang Susunan ukara (kalimat) sing urut lan bener, yaiku ..... 34. Tembung kosok balik (lawan kata) “bengén”, yaiku ..... 35. Tembung kosok balik (lawan kata) “mati”, yaiku .....



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



101



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5 C. Wacaen cuplikan téks dongéng ning sor iki! Asal-usul Dermayu



Nyampe ning kuping Wiralodra. Krasa krungu. Ana suwara langka rupa. Suwarané jelas suwara Éndang Dharma Ayu, yén déwéké njaluk supaya alas Cimanuk iki digawé aran karo aran déwéké. Wiralodra langsung setuju. Awit kuwen, aran alas pinggir Bengawan Cimanuk diganti dadi Dharma Ayu. Suwé-suwé aran Dharma Ayu disebuté Dharmayu, terus dadi Dermayu. Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo téks dongéng “Asalusul Dermayu”! 36. Apa sing nyampé ning kuping Wiralodra? 37. Apa jalukané Endang Dharma Ayu? 38. Pribén perasaan Wiralodra sewaktu krungu ana jalukan Endang Dharma Ayu? 39. Ning daérah endi sing diganti aran dadi Dharma Ayu? 40. Aran Dermayu asal-usulé sing sing aran pribén?



102



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



Blajar Basa lan Sastra



Cerbon - Dermayu Kelas 5



Wulangan 8: Dongéng Asal-Usul Tempat



103



Daftar Pustaka Alwy, Ahmad Syubbanuddin, dkk. 2010. Gandrung Kapilayu. Cirebon: Yayasan Dewan Kesenian Cirebon. Baswara, J.B. (tanpa tahun). Pepak Basa Jawa. Solo: Bringin 55. Imran, Ahda (Ed.). 2012. Di Luar Jendela: Kumpulan Puisi Jawa Barat. Bandung: Disbudpar Jabar. Kasim, Supali, dkk. 2014. Genau Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Cirebon: Surya Indah Andromeda. Kasim, Supali. 2012. Budaya Dermayu: Nilai-nilai Historis, Estetis, dan Transendental. Yogakarta: Frame Publishing. Kasim, Supali. 2012. Sesambat: 3 Kumpulan Puisi Cerbonan. Bandung: Walatra. Kasim, Supali. Apresiasi Sastra Cerbon-Dermayu (naskah belum diterbitkan). Kasim, Supali. Tata diterbitkan).



Bahasa



Cerbon-Dermayu



(naskah



belum



Koentjaraningrat. 1976. Manusia dan Kebudayaan di Indonesia. Jakarta: Djambatan. Sudaryanto (Peny.). 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta: Duta Wacana University Press. Sulistijo. 2012. Aksara Carakan Cerbon. Bandung: Walatra. Suratno, Pardi, dan Henniy Astiyanto. 2004. Gusti Ora Sare: 65 Mutiara Nilai Kearifan Budaya Jawa. Yogyakarta: Adi Wacana. Suwarno, Merto. (tanpa tahun). Buku Pinter Basa Jawi. Surabaya: Greisinda Press. Wahab, Abdul, dkk. 2014. Geguritan (Puisi Basa Cerbon). Cirebon: Disbudparpora Kab. Cirebon.



104



Daftar Pustaka