4 0 520 KB
OLEH ANGGUN PUTRI PUZIATI, M.Pd
Daftar Isi Daftar Isi ................................................................................................................................................
i
KEGIATAN BELAJAR 4 2.1 PENJUMLAHAN DAN PENGURANGAN DUA SUDUT ...........................................................
1
2.1.1 Rumus Penjumlahan dan Pengurangan Cosinus .....................................................................
1
2.1.2 Rumus Penjumlahan dan Pengurangan Sinus .........................................................................
4
Latihan 4 ................................................................................................................................................
5
KEGIATAN BELAJAR 5 2.1.3 Rumus Jumlah dan Selisih Tangen .........................................................................................
6
2.2 RUMUS-RUMUS SUDUT GANDA (SUDUT RANGKAP) DAN SUDUT PARUH .............................
8
2.2.1 Rumus Sudut Rangkap (ganda)...................................................................................................
8
2.2.2 Rumus Sudut Paruh ..................................................................................................................
10
Latihan 5 ................................................................................................................................................
11
KEGIATAN BELAJAR 6 2.3 RUMUS PERKALIAN KE PENJUMLAHAN DAN PENJUMLAHAN KE PERKALIAN DARI EKSPRESI TRIGONOMETRI ..............................................................................................................................
11
2.3.1 Rumus perkalian sinus dan kosinus .............................................................................................
11
2.3.2 Rumus Jumlah dan Selisih Sinus dan Kosinus .............................................................................
13
Latihan 3 ................................................................................................................................................
14
i
KEGIATAN BELAJAR 4
2.1 PENJUMLAHAN DAN PENGURANGAN DUA SUDUT Tabel sudut Istimewa πΆ
πΒ°
ππΒ°
ππΒ°
ππΒ°
ππΒ°
Sin
0
1 2
1 β2 2
1 β3 2
1
Cos
1
1 β3 2
1 β2 2
1 2
0
Tan
0
1 β3 3
1
β
β3
2.1.1 Rumus Penjumlahan Dan Pengurangan cosinus
cos(πΌ + π½) = cos πΌ cos π½ β sin πΌ sin π½ cos(πΌ β π½) = cos πΌ cos π½ + sin πΌ sin π½
Contoh 2 Hitunglah tanpa menggunakan kalkulator atau table, nilai setiap ekspresi berikut: a. cos 75Β° 3
b. cos π 4
Pembahasan a. cos 75Β° = cos(45Β° + 30Β°) = cos 45Β° cos 30Β° β sin 45Β° sin 30Β° 1 1 1 1 β2 β β3 β β2 β 2 2 2 2 1 1 = β6 β β2 4 4 =
Cara lainnya: 3 1 cos π = cos (π β π) 4 4 1 = β cos π 4 1 = β β2 2
1
INGAT ATURAN SUDUT BERELASI DALAM KUADRAN II cos(180Β° β πΌ) = βcos πΌ
=
1 (β6 β β2) 4 3
1
4
4
b. cos π = cos (π β π) 1 1 = cos π β cos π + sin π β sin π 4 4 1 1 = (β1) β β2 + 0 β β2 2 2 1 = β β2 + 0 2 1 = β β2 2 Contoh 3 Tanpa memakai table atau kalkulator, hitunglah nilai berikut: a. cos 80Β° β cos 10Β° β sin 80Β° β sin 10Β° b. cos π₯ + cos(π₯ + 120)Β° + cos(π₯ + 210)Β° Pembahasan a. cos 80Β° β cos 10Β° β sin 80Β° β sin 10Β° = cos(80Β° + 10Β°) = cos 90Β° =0 b. cos π₯ + cos(π₯ + 120)Β° + cos(π₯ + 210)Β° = cos π₯ + cos π₯ β cos 120Β° β sin π₯ β sin 120Β° + cos π₯ β cos 210Β° β sin π₯ β sin 210Β° 1 1 1 1 = cos π₯ + cos π₯ β (β ) β sin π₯ β β3 + cos π₯ β (β ) β sin π₯ β (β β3) 2 2 2 2 1 1 1 1 = cos π₯ β cos π₯ β β3 sin π₯ β cos π₯ + β3 sin π₯ 2 2 2 2 1 1 1 1 = cos π₯ β cos π₯ + β3 sin π₯ β β3 sin π₯ 2 2 2 2 =0+0 =0
Contoh 4 3
1
Untuk sudut lancip πΌ dan π½, diketahui cos πΌ = dan sin π½ = β2, tentukan πππ (πΌ β π½ ) 5 2 Pembahasan Jika π ππ2 π΄ + πππ 2 π΄ = 1, maka: β’
3
cos πΌ = β π ππ2 πΌ = 1 β πππ 2 πΌ 5
β sin πΌ = β1 β πππ 2 πΌ 3 2 β sin πΌ = β1 β ( ) 5 2
β sin πΌ = β1 β
β sin πΌ = β
25 9 β 25 25
β sin πΌ = β
16 25
4 5
β sin πΌ = β’
9 25
1
sin π½ = β2 β πππ 2 π½ = 1 β π ππ2 π½ 2 β cos π½ = β1 β π ππ2 π½
Maka: πππ (πΌ β π½ ) = cos πΌ β cos π½ + sin πΌ β sin π½ 3 1 4 1 = Γ β2 + Γ β2 5 2 5 2 3 4 = β2 + β2 10 10 7 = β2 10
2 1 β cos π½ = β1 β ( β2) 2
β cos π½ = β1 β
1 2
2 1 β cos π½ = β β 2 2 1 1 β cos π½ = β = β2 2 2
Contoh 5 Jika πΌ + π½ =
π 6
3
dan cos πΌ cos π½ = , maka cos(πΌ β π½ ) =β¦ 4
Pembahasan cos(πΌ β π½ ) = cos πΌ β cos π½ + sin πΌ β sin π½ 3
= + sin πΌ β sin π½ β harus mencari nilai sin πΌ β sin π½ terlebih dahulu 4
β’
cos(πΌ + π½ ) = cos πΌ β cos π½ β sin πΌ β sin π½ π 3 cos ( ) = β sin πΌ β sin π½ 6 4 1 3 β3 = β sin πΌ β sin π½ 2 4 3 1 sin πΌ β sin π½ = β β3 4 2
Maka: cos(πΌ β π½ ) = cos πΌ β cos π½ + sin πΌ β sin π½ =
3 + sin πΌ β sin π½ 4 3
3 3 1 + β β3 4 4 2 6 1 = β β3 4 2 3 1 = β β3 2 2 =
2.1.2 Rumus Penjumlahan Dan Pengurangan Sinus sin(πΌ + π½ ) = sin πΌ cos π½ + sin π½ cos πΌ sin(πΌ β π½ ) = sin πΌ cos π½ β sin π½ cos πΌ Contoh 6 Tanpa menggunakan table matematika dan kalkulator, hitunglah: a. sin 15Β° b. sin 20Β° cos 25Β° + sin 25Β° cos 20Β° Pembahasan a. sin 15Β° = sin(45Β° β 30Β°) = sin 45Β° cos 30Β° β sin 30Β° cos 45Β° 1 1 1 1 β2 Γ β3 β Γ β2 2 2 2 2 1 1 = β6 β β2 4 4 1 = (β6 β β2) 4 =
b. sin 20Β° cos 25Β° + sin 25Β° cos 20Β° = sin(20Β° + 25Β°) = sin 45Β° =
1 β2 2
Contoh 7 Diketahui sin πΌ =
5 13
4
dan cos π½ = untuk πΌ dan π½ sudut lancip, tentukan sin(πΌ + π½ ) 5
Pembahasan Jika π ππ2 π΄ + πππ 2 π΄ = 1 β’
sin πΌ =
5 13
β πππ 2 πΌ = 1 β π ππ2 πΌ
β cos πΌ = β1 β π ππ2 πΌ β cos πΌ = β1 β (
β cos πΌ = β1 β
5 2 ) 13
25 169 4
β cos πΌ = β
169 25 β 169 169
β cos πΌ = β
144 12 = 169 13
β cos πΌ = β’
12 13
4
cos π½ = β π ππ2 π½ = 1 β πππ 2 π½ 5
β sin π½ = β1 β πππ 2 π½ 4 2 β sin π½ = β1 β ( ) 5 β sin π½ = β1 β
16 25
β sin π½ = β
25 16 β 25 25
β sin π½ = β
9 25
β sin π½ =
Maka: π ππ(πΌ β π½ ) = sin πΌ β cos π½ β sin π½ β cos πΌ 5 4 3 12 = Γ β Γ 13 5 5 13 4 36 = + 13 65 20 36 = + 65 65 56 = 65
3 5
LATIHAN 4
5
KEGIATAN BELAJAR 5
2.1.3 Rumus Jumlah Dan Selisih Tangen tan(πΌ + π½ ) =
tan πΌ + tan π½ 1 β tan πΌ tan π½
tan(πΌ β π½ ) =
tan πΌ β tan π½ 1 + tan πΌ tan π½
Contoh 1 a. Jabarkan bentuk dari tan(π΄ β 135Β°) b. Hitunglah nilai dari tan 75Β° c. Sederhanakanlah
tan 125Β°βtan 65Β° 1+tan 125Β°βtan 65Β°
Pembahasan a. tan(π΄ β 135Β°) = =
tan π΄βtan 135Β° 1+tan π΄ tan 135Β°
tan π΄ β (β1) 1 + tan π΄ (β1)
tan π΄ + 1 1 β tan π΄ b. tan 75Β° = tan(45Β° + 30Β°) =
tan 45Β° + tan 30Β° 1 β tan 45Β° tan 30Β° 1 1 + β3 3 = 1 1 β 1 β β3 3 =
3 + 1β3 3 = 3 β 1β3 3 = =
3 + β3 3 β β3 3 + β3 3 β β3
Γ
3 + β3 3 + β3
=
9 + 6β3 + 3 9β3
=
12 + 6β3 6
=
6(2 + β3) 6
= 2 + β3 c.
tan 125Β°βtan 65Β° 1+tan 125Β°βtan 65Β°
= tan(125Β° β 65Β°) 6
= tan 60Β° = β3
Contoh 2 3
1
5
4
Untuk πΌ dan π½ sudut-sudut lancip, diketahui sin πΌ = dan tan π½ = , tentukan tan(πΌ β π½ ) Pembahasan Untuk menentukan tan πΌ boleh menggunakan aturan identitas trigonometri (lihat di contoh jumlah dan selisih sinus atau cosinus), atau boleh menggunakan aturan segitiga siku-siku. sin πΌ =
ππ 3 = ππ 5
depan
Maka π ππππππ = β52 β 32 = β25 β 9 = β16 = 4 ππ 3 tan πΌ = = π π 4
πΌ samping
Maka: tan(πΌ β π½ ) =
tan πΌ β tan π½ 1 + tan πΌ tan π½
3 1 β = 4 4 3 1 1+ β 4 4 2 4 = 3 1+ 16 2 4 = 16 3 + 16 16 2 19 = Γ· 4 16 2 16 8 = Γ = 4 19 19 8 tan(πΌ β π½ ) = 19
Contoh 3 Jika tan(π₯ + π¦) = 1 dan tan π¦ = 1, tentukan tan π₯ Pembahasan Berdasarkan rumus tan(πΌ + π½) diperoleh: 7
tan(π₯ + π¦) =
tan π₯ + tan π¦ 1 β tan π₯ tan π¦
tan π₯ + 1 1 β tan π₯ β 1 tan π₯ + 1 1= 1 β tan π₯ 1(1 β tan π₯ ) = tan π₯ + 1 1=
1 β tan π₯ = tan π₯ + 1 1 β 1 = tan π₯ + tan π₯ 0 = 2 tan π₯ tan π₯ =
0 2
tan π₯ = 0
2.2 RUMUS-RUMUS SUDUT GANDA (SUDUT RANGKAP) DAN SUDUT PARUH 2.2.1 Rumus Sudut Rangkap (ganda) πππ 2 π΄ β π ππ2 π΄ cos 2π΄ = { 1 β 2π ππ2 π΄ 2πππ 2 π΄ β 1
sin 2π΄ = 2 sin π΄ cos π΄
tan 2π΄ =
2 tan π΄ 1 β π‘ππ2 π΄
Contoh 4 3
Jika sin π΄ = dengan sudut lancip, tentukan: 5
a. sin 2π΄ b. cos 2π΄ c. tan 2π΄ Pembahasan Kita butuh cos π΄ dan tan π΄, maka sin π΄ =
ππ 3 = ππ 5
depan
Maka
π΄ samping
π ππππππ = β52 β 32 = β25 β 9 = β16 = 4 ππ 3 tan π΄ = = π π 4 π π 4 πππ π΄ = = ππ 5
8
a. sin 2π΄ = 2 sin π΄ cos π΄ 3 4 = 2( )( ) 5 5 24 = 25 b. cos 2π΄ = 1 β 2π ππ2 π΄ 3 2 = 1 β 2( ) 5 9 = 1 β 2( ) 25 25 18 7 = β = 52 25 25 c. tan 2π΄ =
2 tan π΄ 1βπ‘ππ2 π΄
3 2( ) 4 = 3 2 1β( ) 4 6 4 = 9 1β 16 6 4 = 16 9 β 16 16 6 7 = Γ· 4 16 6 16 = Γ 4 7 24 = 7 Contoh 5 a. Jika sin π΄ β cos π΄ = π, maka tentukan sin 2π΄ b. Tentukan nilai π₯ yang memenuhi persamaan sin 2π₯ + sin π₯ = 0 jika 0 β€ π₯ β€ 180Β° Pembahasan a. sin π΄ β cos π΄ = π (sin π΄ β cos π΄)2 = π2 π ππ2 π΄ β 2 sin π΄ cos π΄ + πππ 2 π΄ = π2 1 β 2 sin π΄ cos π΄ = π2 1 β sin 2π΄ = π2 β sin 2π΄ = π2 β 1 sin 2π΄ = 1 β π2 b. sin 2π₯ + sin π₯ = 0 2 sin π₯ cos π₯ + sin π₯ = 0 9
sin π₯ (2 cos π₯ + 1) = 0 β’
sin π₯ = 0 π₯1 = 0Β° dan π₯2 = 180Β° Karena sin 0 = 0 dan sin 180Β° = 0
β’
2 cos π₯ + 1 = 0 2 cos π₯ = β1 cos π₯ = β
1 2
π₯3 = 120Β° dan π₯4 = 240Β° (untuk π₯4 = 240Β° tidak memnuhi) 1
1
2
2
Karena cos 120Β° = β dan cos 240Β° = β
Maka π₯ yang memenuhi adalah {0Β°, 120Β°, 180Β°}
2.2.2 Rumus Sudut Paruh 1
Rumus cos π΄
1
2
Rumus sin π΄ 2
cos π΄ = Β±β
1 β cos 2π΄ sin π΄ = Β±β 2
1 1 + cos π΄ cos π΄ = Β±β 2 2
1 1 β cos π΄ sin π΄ = Β±β 2 2 1
Rumus tan π΄ 2
1 1 β cos π΄ tan π΄ = 2 sin π΄
Contoh 6 Dengan menggunakan prinsip sudut paruh, hitunglah cos Pembahasan π 1 + cos 2 ( ) π 8 cos = Β±β 8 2 =β
1 + cos
π 4
2
1 β1 + 2 β2 = 2
=
β
1 + cos 2π΄ 2
2 + β2 2 2 10
π 8
=β
2 + β2 4
LATIHAN 5
KEGIATAN BELAJAR 6
2.3 RUMUS PERKALIAN KE PENJUMLAHAN DAN PENJUMLAHAN KE PERKALIAN DARI EKSPRESI TRIGONOMETRI 2.3.1 Rumus perkalian sinus dan kosinus 11
Rumus perkalian ke penjumlahan
1
(i)
π ππ πΌ π ππ π½ = [πππ (πΌ β π½) β πππ (πΌ + π½)]
(ii)
π ππ πΌ πππ π½ = [π ππ(πΌ β π½) + π ππ(πΌ + π½)]
(iii)
πππ πΌ πππ π½ = [πππ (πΌ β π½) + πππ (πΌ + π½)]
(iv)
πππ πΌ π ππ π½ = β [π ππ(πΌ β π½) β π ππ(πΌ + π½)]
2 1
2 1 2
1 2
Contoh 1 Nyatakan setiap bentuk berikut sebagai jumlah atau selisih kosinus. a. 2 cos 72Β° cos 8Β° b. 6 sin 3π₯ sin π₯ Pembahasan a. 2 cos 72Β° cos 8Β° = cos(72Β° β 8Β°) + cos(72Β° + 8Β°) = cos 64Β° + cos 80Β° b. 6 sin 3π₯ sin π₯ = 3(2 sin 3π₯ sin π₯ ) = 3[cos(3π₯ β π₯ ) β cos(3π₯ + π₯ )] = 3[cos 2π₯ β cos 4π₯ ] = 3 cos 2π₯ β 3 cos 4π₯
Contoh 2 Dengan menggunakan rumus perkalian ke penjumlahan, sederhanakan bentuk-bentuk berikut: a. 4 sin 3π΄ cos 2π΄ b. cos 5π΄ sin 2π΄ Pembahasan a. 4 sin 3π΄ cos 2π΄ = 2(2 sin 3π΄ cos 2π΄) = 2[sin(3π΄ β 2π΄) + sin(3π΄ + 2π΄)] = 2[sin π΄ + sin 5π΄] = 2 sin π΄ + 2 sin 5π΄ 1
b. cos 5π΄ sin 2π΄ = β [2 cos 5π΄ sin 2π΄] 2
1 = β [sin(5π΄ β 2π΄) β sin(5π΄ + 2π΄)] 2 1 = β [sin 3π΄ β sin 7π΄] 2 1 1 = β sin 3π΄ + sin 7π΄ 2 2 1 1 = sin 7π΄ β sin 3π΄ 2 2
12
Contoh 3 Hitunglah nilai-nilai setiap bentuk berikut: 1
1
2
2
a. 2 sin 37 Β° cos 7 Β° b. 2 cos 105Β° sin 75Β° Pembahasan 1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
a. 2 sin 37 Β° cos 7 Β° = [2 sin 37 Β° cos 7 Β°] 1 1 1 1 = sin (37 Β° β 7 Β°) + sin (37 Β° + 7 Β°) 2 2 2 2 = sin 30Β° + sin 45Β° 1 1 + β2 2 2 1 = (1 + β2) 2 =
1
b. 2 cos 105Β° sin 75Β° = β [2 cos 105Β° sin 75Β°] 2
= β sin(105Β° β 75Β°) + sin(105Β° + 75Β°) = β sin 30Β° + sin 180Β° 1 =β β0 2 1 =β 2 2.3.2 Rumus Jumlah dan Selisih Sinus dan Kosinus Rumus penjumlahan ke perkalian 1
1
2 1
2 1
2 1
2 1
(i)
π ππ π΄ + π ππ π΅ = 2 π ππ (π΄ + π΅) πππ (π΄ β π΅)
(ii)
π ππ π΄ β π ππ π΅ = 2 πππ (π΄ + π΅) π ππ (π΄ β π΅)
(iii)
πππ π΄ + πππ π΅ = 2 πππ (π΄ + π΅) πππ (π΄ β π΅)
(iv)
πππ π΄ β πππ π΅ = β2 π ππ (π΄ + π΅) π ππ (π΄ β π΅)
2
2
1
1
2
2
Contoh 4 Sederhanakan bentuk penjumlahan dan pengurangan dari sinus atau kosinus berikut. a. sin 160Β° + sin 40Β° b. cos 54Β° β cos 12Β° Pembahasan 1
1
2
2
a. sin 160Β° + sin 40Β° = 2 sin (160Β° + 40Β°) cos (160Β° β 40Β°) 1 1 = 2 sin (200) cos (120Β°) 2 2 = 2 sin 100Β° cos 60Β° = 2 sin 100Β° β
1 2 13
= sin 100Β° 1
1
2
2
b. cos 54Β° β cos 12Β° = β2 sin (54Β° + 12Β°) sin (54Β° β 12Β°) 1 1 = β2 sin (66Β°) sin (42Β°) 2 2 = β2 sin 33Β° sin 21Β°
Contoh 5 Hitunglan nilai berikut: a. cos 105Β° + cos 15Β° b.
cos 75Β°+cos 15Β° sin 75Β°βsin 15Β°
Pembahasan 1
1
2
2
a. cos 105Β° + cos 15Β° = 2 cos (105Β° + 15Β°) cos (105Β° β 15Β°) 1 1 = 2 cos (120Β°) cos (90Β°) 2 2 = 2 cos 60Β° cos 45Β° 1 1 = 2 β β β2 2 2 1 = β2 2 b.
cos 75Β°+cos 15Β° sin 75Β°βsin 15Β°
=
(75Β°+15Β°) (75Β°β15Β°) cos 2 2 (75Β°+15Β°) (75Β°β15Β°) 2 cos sin 2 2
2 cos
2 cos 45Β° cos 30Β° 2 cos 45Β° sin 30Β° cos 30Β° = sin 30Β° 1 β3 =2 1 2 1 = 2 =
LATIHAN 6
14
15