Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi [6] [PDF]

Citation preview

ıitolı •m i ğ •••



TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ Bağlarbaşı, Kısıklı caddesi 7



Üsküdar - 81180 İstanbul



: (1) 341 07 92 (4 hat) Fax: (1) 334 95 88 MODEM : (1) 343 31 09 Dağıtım ve Pazarlama TÜRKİYE DİYANET VAKFI VAKIF YAYINLARI İŞLETMESİ Klodfarer caddesi 14



Sultanahmet - 34400 İstanbul



Tel : (1) 516 07 39 -11) 516 22 23 Fax : (1) 516 22 30



LflDDJ



^ZILT



6



BEŞİR A Ğ A CAMİİ - CAFER PAŞA TEKKESİ



İstanbul 1992



© 1992



Her hakkı mahfuzdur. Yazı ve fotoğraflar kaynak gösterilmeden kullanılamaz.



BASKI : Ali Rıza Başkan Güzel Sanatlar Matbaası A. Ş. Y e n i b o s n a / İstanbul Media Print Basım Ticaret A. Ş. İkitelli/ İstanbul



A Mİ TÜRKİYE



D YANET



VAKFI



Sahibi Türkiye Diyanet Vakfı



İdare Meclisi Dr. TAYYAR ALTIKULAÇ Prof.Dr. İSMAİL E. ERÜNSAL Prof.Dr. BEKİR TOPALOĞLU Prof.Dr. M. SAİMYEPREM



G e n e l Sekreter Mehmet Ali SARI



İNCELEME HEYETİ



Prof. Dr. Bekir TOPALOĞLU (Başkan) Dr. Ahmet ÖZEL (Başkan Yardımcısı) Prof.Dr. Ömer Faruk AKÜN Dr. Tayyar ALTIKULAÇ Nihat AZAMAT Doç.Dr. Mustafa ÇAĞRICI Sargon ERDEM Prof.Dr. İsmail E. ERÜNSAL Prof.Dr. Semavi EYİCE Prof.Dr. M. Yaşar KANDEMİR Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN Doç.Dr. Mahmut KAYA Doç.Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN Prof.Dr. Ahmet TOPALOĞLU Prof.Dr. Metin TUNCEL Y.Doç.Dr. Abdullah UÇMAN Doç.Dr. Mustafa UZUN Prof.Dr. Hakkı Dursun YILDIZ



Madde Tesbit ve İç Kontrol



Fuat GÜNEL Kasım KIRBIYIK



T E K N İ K REDAKSİYON SORUMLUSU



Sekreter İmlâ



Prof.Dr. Ahmet TOPALOĞLU Doç.Dr. Metin YURDAGÜR İsa KAYAALP Doç.Dr. Mustafa ÖZKAN Y. Doç. Dr. Muhammet YELTEN



Teknik Kontrol



Y.Doç.Dr. Hasan AKSOY Dr. Azmi BİLGİN



Bibliyografya



Mehmet AYKAÇ Saffet KÖSE İsmail ÖZBİLGİN Recep USLU



YAYIN M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü Dizgi



Ahmet YILMAZ (Müdür) Nedim GÜNEY (Şef) Süleyman ÖZEL Yılmaz SAMANCI



Tashih



Resimleme



Fotoğraf Çizim BİLGİ İŞLEM SORUMLUSU Operatörler



Hüseyin Hilmi KURTULMUŞ (Şef) Mehmet GÜNYÜZLÜ Osman SEVİM Abdülkadir ŞENEL Enis KARAKAYA / M . A . (Şef) Ahmet A K M A N Dr. Hüsamettin AKSU Dr. Nebi BOZKURT Selçuk UYGUN Oğuz KALLEK Prof.Dr. M. S a i m Y E P R E M Mustafa A F A C A N Ender BOZTÜRK Fazlı DURMUŞ Mustafa DURSUN Ufuk YELEN Coşkun YILDIRIMTÜRK



KÜTÜPHANE v e D O K Ü M A N T A S Y O N SORUMLUSU



Prof.Dr. İsmail E. ERÜNSAL



KÜTÜPHANE v e DOKÜMANTASYON MÜDÜRLÜĞÜ



Ayhan AYKUT (Müdür Vekili)



Kütüphane



Dokümantasyon



Recep YILMAZ (Şef) Yüksel ÇATAL Hüseyin KARAER Selahattin ÖZTÜRK Nedret TOPÇU Çetin TÜYLÜ Ali Yücel YÜRÜK M. Birol ÜLKER (Şef) Aziz KÖKEN Cemal TOKSOY



SİPARİŞ v e TAKİP M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü



Ayhan AYKUT (Müdür) Sabahattin YENİCE (Şef) Sabahattin AKAR Metin ALTINOK Hikmet UYSAL



M a d d e Takip Sorumlusu MUHASEBE M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü



Ferman KARAÇAM Erdal İŞCAN (Müdür) M. Akif AYDIN Mehmet ŞEVİK



PERSONEL v e İDARÎ İŞLER M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü



Yakup K A H R A M A N (Müdür) M. Hanefi DİLMAÇ Bilal S A L M A N



DAĞITIM v e P A Z A R L A M A



Abdurrahman TAŞKALE (Müdür Vekili) İsmail KARAHAN (Müdür Yardımcısı)



MERKEZ İLİM v e REDAKSİYON HEYETLERİ ÜYELERİ Y.Doç.Dr. Hasan AICSOY (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. Ö m e r Faruk A K Ü N (Türk Dili v e Edebiyatı) Nurettin A L B A Y R A K (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Tayyar A L T I K U L A Ç (Tefsir) Doç.Dr. M. Akif A Y D I N (Fıkıh) Y.Doç.Dr. Halis A Y H A N (İslâm Düşüncesi v e Ahlâk) Nihat A Z A M A T (Tasavvuf) Doç.Dr. Mustafa L. BİLGE (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Y.Doç.Dr. İdris B O S T A N (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Doç.Dr. Mustafa ÇAĞRICI (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Dr. Davut D U R S U N (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Doç.Dr. Feridun EMECEN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Sargon ERDEM (İslâm Sanatları/Müteferrik) Y.Doç.Dr. M u h a m m e d EROĞLU (Tefsir) Dr. Özkan ERTUĞRUL (İslâm Sanatları/Mimari) Prof.Dr. İsmail E. E R Ü N S A L (Türk Dili v e Edebiyatı) Prof.Dr. Semavi EYİCE (İslâm Sanatları/Mimari) Prof.Dr. Mustafa F A Y D A (İslâm Tarihi ve Medeniyeti) Prof.Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Dr. İsmail Hakkı G Ö K S O Y (İslâm Ülkeleri Coğrafyası)



Fuat G Ü N E L (Dinler Tarihi)



Dr. Azmi Ö Z C A N



Prof.Dr. Ekmeleddin İ H S A N O Ğ L U (İlimler Tarihi)



Y.Doç.Dr. Nuri ÖZCAN



Prof.Dr. Yusuf H A L A Ç O Ğ L U (Türk Tarihi ve Medeniyeti)



Dr. A h m e t ÖZEL



Doç.Dr. Ö m e r Faruk H A R M A N (Dinler Tarihi)



Doç.Dr. Mustafa Ö Z K A N



Prof.Dr. M e h m e t İPŞİRLİ (Türk Tarihi v e Medeniyeti) Dr. K e m a l K A H R A M A N (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Cengiz K A L L E K (Fıkıh) Prof.Dr. M. Yaşar K A N D E M İ R (Hadis) Doç.Dr. Mustafa K A R A (Tasavvuf) Prof.Dr. Hayreddin K A R A M A N (Fıkıh) Doç.Dr. Mahmut KAYA (İlimler Tarihi, İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Dr. Hulûsi KILIÇ (Arap Dili ve Edebiyatı) Rıza K U R T U L U Ş (İslâm Ülkeleri Coğrafyası, Fars Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. Günay KUT (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. İlhan KUTLUER (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Prof.Dr. C e v d e t KÜÇÜK (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Prof.Dr. M. Orhan O KAY (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Salim Ö Ğ Ü T (Fıkıh) Doç.Dr. Mustafa ÖZ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



(Türk Tarihi v e Medeniyeti)



(İslâm Sanatları/Mûsiki)



(Fıkıh)



(Türk Dili v e Edebiyatı) M e h m e t Ali SARI (Tefsir) Y.Doç.Dr. Muhittin SERİN (İslâm Sanatları/Hat) Prof.Dr. A h m e t T O P A L O Ğ L U (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. Bekir T O P A L O Ğ L U (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Y.Doç.Dr. Tevfik Rüştü T O P U Z O Ğ L U (Arap Dili v e Edebiyatı) Prof.Dr. Metin T U N C E L (İslâm Ülkeleri Coğrafyası) Y.Doç.Dr. Zülfikar TÜCCAR (Arap Dili v e Edebiyatı) Prof.Dr. Günay T Ü M E R (Dinler Tarihi) Y.Doç.Dr. Abdullah U Ç M A N (Türk Dili ve Edebiyatı) Doç.Dr. Süleyman U L U D A Ğ (Tasavvuf) Doç.Dr. Mustafa UZUN (Türk Dili v e Edebiyatı) Doç.Dr. Yusuf Şevki Y A V U Z (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof.Dr. Tahsin YAZICI (Fars Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. M. Saim Y E P R E M (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



Doç.Dr. Abdülkerim Ö Z A Y D I N (İslâm Tarihi ve Medeniyeti)



Prof.Dr. Hakkı Dursun YILDIZ



Doç.Dr. Abdülkadir ÖZCAN (Türk Tarihi ve Medeniyeti)



Doç.Dr. Metin Y U R D A G Ü R



(İslâm Tarihi ve Medeniyeti)



(Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



GENEL KISALTMALAR a.e. a.g.e. AK Alm. a.mlf. Ar. aş.bk. AÜ a.y. AY b. BA bibi. bk. bl. bs. c. çz. d. der. DİA



DİE DTCF



EAÜİF



ed. Ed.Fak. EÜ Evr. Far. fas. Fr. FY



Aynı eser Adı geçen eser Arazi Kanunnâmesi Almanca Aynı müellif Arapça Aşağıya bakınız Ankara Üniversitesi Aynı yer Arapça Yazmalar Bin, İbn Başbakanlık Arşivi Bibliyografya Bakınız Bölüm Basım, baskı, tab' Cilt Çizim Doğum, doğumu Derleyen, derleme Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Devlet İstatistik Enstitüsü Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Erzurum Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Editör Edebiyat Fakültesi Erciyes Üniversitesi Evrak (Arşiv) Farsça Fasikül Fransızca Farsça Yazmalar



Gr. h. hak. haz. hk. hş. Hz. İbr. İng. İÜ k. Kar. krş. Ks. Ktp. Lat. İv. m. md. m.ö. m.s. MS MÜ nr. nşr. Or. ö. Pr. rs. Rus. s. salt. s.nşr. St. str. SÜ sy. şş. T



Grekçe Hicrî Hakkında Hazırlayan Hüküm (Arşiv) Hicrîşemsî Hazreti İbrânîce İngilizce İstanbul Üniversitesi Kitap Karton (Arşiv) Karşılaştırınız Kısım (Arşiv) Kütüphane, kütüphanesi Latince Levha Milâdî Madde Milâttan önce Milâttan sonra Manuscript Marmara Üniversitesi Numara, sayı Neşreden (Tahkik eden) Oriental Ölümü, ölüm tarihi Paragraf Rûmî Resim Rusça Sayfa Saltanat yılları sadeleştirilmiş neşir Saint Satır Selçuk Üniversitesi Sayı Şehinşahî Türkçe



tah. TBMM TC



:



TDK Tİ EM TMK trc. TRT ts. TSM TSMA TSMK TTK tür. yer. TY UÜ vb. vd. v.dğr.



VGMA



vr. vs. y-



yk.bk. Zrf.



... ...



Tahminî Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Cumhuriyeti Türk Dil Kurumu Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Türk Medenî Kanunu Tercüme, tercüme eden Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu Tarihsiz Topkapı Sarayı Müzesi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türk Tarih Kurumu Türlü yerde, birçok yerde Türkçe Yazmalar Uludağ Üniversitesi Ve benzeri Ve devamı Ve diğerleri, diğer nâşir veya nâşirler Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Varak Vesaire Yıl Yukarıya bakınız Zarf (Arşiv) .... baskısından ofset yayımı devam ediyor Önce/sonra (yayım yeri) İki yerde yayımlanıyor



BİBLİYOGRAFYA KISALTMALARI AA Aylık Ansiklopedi, I-V, İstanbul 1944-50. AAS B r a t . Asian and African Studies, Bratislava 1965 Abbâdı, Fukahâ *ü'ş-Şâfî ciyye Ebû Âsim Muhammed b. Ahmed el-Herevî el-Abbâdî, Tabakâtü'l-fukahâ*i'ş-Şâfiliyye (nşr. G. Vitestam), Leiden 1964. A b b a s b . İ b r a h i m , el-tclâm Abbas b. İbrahim, el-İ'lâm bı-men halle Merrâküş ve Ağmât mine'l-a^lâm (nşr. Abdülvehhâb b. Mansûr), I-X, Rabat 1974-83. Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr ^alâ Üsuli'l-Pezdevî, I-1V, İstanbul 1308. Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü'l-havâtır Nüzhetü'l-havâtır ve behcetü 'I-mesâmic ve'n-nevâzır (nşr. Ebu 1-Hasan Ali en-Nedvî), 1-VI1I, Haydarâbâd 1350-90/1931-70. Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü 'I-fehâris Muhammed Abdülhay ,b. Abdülkebîr el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris ve'i-eşbât ve mu'cemü'l-me^âcim ve'l-meşîhât ve'l-müselselât (nşr. İhsan Abbas), I-1I1, Fas 1347 Beyrut 1402/1982. Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtibü '1-idâriyye Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr el-Kettânî, et-Terâtîbü'I-idâriyye (Nizâmü'l-hükûmeti'n-nebeviyye), 1-11, Rabat İ 346-Beyrut, ts. (Dârul-Kitâbi'l-Arabî). Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü'I-idSriyye (Özel) Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr el-Kettânî, et-Terâtîbü'I-idâriyye: Hz. Peygamber'in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar (trc. Ahmet Özel), MU, İstanbul 1990-92.



Abdülkadir el-Bağdadî, Hizânetü 7- edeb Abdülkadir b. Ömer el-Bağdâdî, Hizânetü'l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni'l-cArab (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), I-XII, Kahire 1967. Abdülkadir el-Bağdâdî, Hizânetü'l-edeb (Bulak) Abdülkadir b. Ömer el-Bağdâdî, Hizânetü'l-edeb ve lübbü lübâbi Îİsânil'l-'Arab, I-IV, Bulak 1299.



A h l v v a r d t , Verzeichnis VVilhelm Ahlvvardt, Verzeichnis der Arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, I-X, Berlin 1887-99. A h m e d b. H a n b e l , e/-c//e/(Koçyiğit) Ahmed b. Hanbel, Kitâbü'l-Cllel ve ma'rifetü 'r-ricâl (nşr. Talat Koçyiğit — İsmail Cerrahoğlu), I-II, İstanbul 1987.



A b d ü r r e z z â k es-San'ânî, el-Muşannef Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfî' es-San'ânî, el-Musannef (nşr. Habîbürrahman el-A'zâmî), I-XI, Beyrut 1971-75; 1403/1983 (2. bs.).



A h m e d b. Hanbel, el- lİlel (Vasiyyullah) Ahmed b. Hanbel, Kitâbu'l-1 Ilel ve macrifetü'r-ricâl (nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas), I-III, Beyrut-Riyad 1408/1988.



ABr. Ana Britannica, İstanbul 1986 —



Al Ars Islamica, Michigan, 1-16, 1934-51.



Aciünî, Keşfü'I-hapa' İsmâil b. Muhammed el-Aclünî, Keşfü'l-hafâ* ve müzîlü'l-ilbâs camme'ştehere mine'l-ehâdîs *aiâ elsineti'n-nâs (nşr. Ahmed el-Kalâş), I-II, Haleb, ts. (Mektebetü't-Türâsi'l-İslâmî); Beyrut 1351-52. A d ı v a r , İlim ve Din Abdülhak Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, İstanbul 1944; 1969; 1987. Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim Abdülhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Paris 1939; İstanbul 1943, 1970. A d ı v a r , Osmanlı Türklerinde İlim (Kazancıgil) Abdülhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde Ilım (haz. Aykut Kazancıgil — Sevim Tekeli), İstanbul 1982 (geliştirilmiş 4. bs.). Af. O Archiv für Orientforschung, Wien 1923 Ahbâr Mecmü'a Anonim, Ahbâr Mecmû'a fî fethi' 1-Endelüs (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire - Beyrut 1401 /1981.



Abdülkadir el-Ayderüsî,



Ahbârü'd-devleti's-Selcûkiyye Ali b. Nâsır el-Hüseynî [?], Ahbârü'd-devleti's-Selcûkiyye (nşr. Muhammed İkbal), Lahor 1933; Beyrut 1404/1984.



en-Nürü's-sâfir Abdülkadir b. Şeyh b. Abdullah el-Ayderüsî, en-Nûrüs-sâfir 'an ahbâri'I-karni'l-'âşir, Beyrut 1405/1985.



Ahbârü'd-devleti'sSelcûkiyye ( L u g a l ) Ali b. Nâsır el-Hüseynî [?], Ahbârü'd-devleti's-Selçûkiyye (trc. Necati Lugal), Ankara 1943.



AION Annali Puplicazioni dell'lstituto üniversitario Orientale di Napoli, Napoli 1940 AIsl. Annales Islamologiques, Le Caire 1954 'Akâ' idü's-seief cAkâ' idü's-selef (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr — Ammâr C. et-Tâlibî), İskenderiye 1971. Aksarâyı, Müsâmeretü'l-ahbâr Kerîmüddin el-Aksârâyî, Müsâmeretü'l-ahbâr ve müsâyeretü'l-ahyâr: Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi (nşr. Osman Turan), Ankara 1944. A k y ü z , Modem Türk Edebiyatı Kenan Akyüz, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (1860-1923), Ankara 1971; 1979 (3. bs.). Albayrak, Osmanlı Ulemâsı Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, I-V, İstanbul 1980-81. Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm Ali Haydar Efendi (Küçük), Dürerü'l-hükkâm şerhu Mecelleti'l-ahkâm, I-IV, İstanbul 1330. Ali Sevim, Selçuklular Tarihi Ali Sevim, Biyografilerle Selçuklular Tarihi: İbnü'l-Adîm, Bugyetü't-taleb fî tarihi Haleb (Seçmeler), Ankara 1982.



Âlî, Menâkıb-ı Hünerverân Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1926. Âlûsî, Rûhu'l-me^ânî Şihâbüddin Mahmüd el-ÂlûsT, Rûhu'l-me'ânî fî tefsîri'l-Kur'âni'l'azîm ve's-sebci'l-mesânî, I-XXX, Bulak 1301. Amasya Târihi Hüseyin Hüsâmeddin [Yasar], Amasya Târihi, I-IV, İstanbul 1327-30 (IV. cildin bakiyyesi, İstanbul 1935). Â m i d î , el-İhkâm Seyfeddin el-Âmidî, el-lhkâm fî usûli'l-ahkâm, I-IV, Kahire 1387/1968; Beyrut 1405/1985. Â m i d î , el-Mübîn Seyfeddin el-Âmidî, el-Mübîn fî şerhi me'ânı elfâzi'l-hukemâ' ve'l-mütekellimîn (nşr. Hasan Mahmüd eş-Şâfiî), Kahire 1403/1983. Âmili, el-Keşkûl Bahâeddin el-Âmilî, el-Keşkûl (nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî), I-1I, Kahire, ts. (Dâru İhyâi'l-kütübi'l-Arabiyye). Ancien Testament Ancien Testament (Traduction Decumenique de la Bible), Paris 1980. AO Açta Orientalia, Copenhagen 1923 — AOH Açta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapest 1950 A r e l , Türk Musikisi H. Sadettin Arel, Türk Musikisi Nazariyatı Dersleri, İstanbul 1968. Ar. O Archiv Orientâlni, Praha 1929 — Ar.Ott. Archivum Ottomanicum, Den Hague 1969 Ar. S Arabian Studies, London 1974 — A r t u k , İslâm!Sikkeler Katalogu İbrahim Artuk — Çevriye Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdelö Islâmî Sikkeler Katalogu, MI, İstanbul 1970-74. As.Af. Asian Affairs, sy. 56, London 1970 — (krş. JCAS, İRCAS).



Âsitâne Tekkeleri Âsitâne-i Aliyye ve Bilâd-ı Selâse'de Kâin El'ân Mevcûd ve Muhterik Olmuş Tekkelerin İsim ve Şöhretleri ve Mukâbele-i Şerife Günleri Beyân Olunur, İstanbul 1256.



Ayvansarâyî, Mecmua-i Tevârih Hüseyin AyvansarâyT, Mecmûa-i Tevârîh (nşr. Fahri Ç. Derin — Vahid Çabuk), İstanbul 1985.



BA. MD Başbakanlık Arşivi, Mühimme Defteri.



Âşık Ç e l e b i , Meşâirü'ş-şuarâ Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şuarâ or Tezkere of eAşık Çelebi (nşr. G. Meredith-Owens), London 1971.



A y v a n s a r â y î , Vefeyât-ı Selâtîn Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Ricâl (nşr. Fahri Ç. Derin), İstanbul 1978.



B a b l n g e r , GOW Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und İhre Werke, Leipzig 1927.



BA. TD Başbakanlık Arşivi, Tahrir Defteri.



Âşıkpaşazâde, Târih Âşıkpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman (nşr. Âlî Bey), İstanbul 1332.



Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mi"mart Eserleri I Ekrem Hakkı Ayverdi v.dğr., Avrupa'da Osmanlı M i'mSrt Eserleri: Romanya, Macaristan, İstanbul 1977.



 ş ı k p a ş a z â d e , Târih (Atsız) Âşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkf, Tevârîh-i Âi-i Osmân (Osmanlı Tarihleri 1, s. 77-318, nşr. Çiftçioğlu, N. Atsız), İstanbul 1949.



Ayverdi, Avrupa'da. Osmanlı Mi'mârt Eserleri Ekrem Hakkı Ayverdi v.dğr., Avrupa'da Osmanlı Mi'mSrT Eserleri: Yugoslavya, İstanbul 1981.



 ş ı k p a ş a z â d e , Târih ( G i e s e ) D/e Altosmanische Chronik des c Âşıkpaşazâde (nşr. Fr. Giese), Leipzig 1929 —» Osnaburg 1972.



Ayverdi, Osmanlı



A t â Bey, Târih Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, I-V, İstanbul 1292-93. A t â î , Zeyl-i Şekâik Nev'îzâde Atâullah (Atâî), Hadâiku'l-hakâik fî tekmileti'ş-Şekâik, İstanbul 1268 (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989. A t t â r , Tezkiretü '!• evliyâ' Ferîdüddin Attâr, Tezkiretü'l-evliyâ>, Tahran 1346 hş. AÜİFD Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1952 A v f ı . Lübâb Muhammed b. Muhammed el-Avfî, Lübâbü'I-elbâb (nşr. E. G. Browne — Muhammed Kazvînî), London 1902-1906. A'yânü'ş-Şı'a Muhsin el-Emîn, A^yânuş-Şîca (nşr. Hasan el-Emîn), 1-XI, Beyrut 1403/1983. Ayn Ali. Kavinin-1 Al-( Osmân Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Al-i Osmân derHulSsa-i Mezamtn-i Defter-i Dîvân istanbul 1280 — İstanbul 1979. AyvansarâyT, Ha.dtka.tü 7- ceo&mi' Hüseyin AyvansarâyT, Hadîkatul-cevami', I-II, İstanbul 1281.



Avrupa'da MI'mArt Eserleri



//-///



IV



Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mi'mârî Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, İstanbul 1982. A y v e r d i . Fâtih Devri Hattatları Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Hattatlan ve Hat Sanatı, İstanbul 1953. A y v e r d i . Fâtih



Devri



Mi'mârtsl



Ekrem Hakkı Ayverdi, Fâtih Devri Mi'mârfsi, İstanbul 1953; 1970 (genişletilmiş baskı). A y v e r d i , Osmanlı Mi'mSrtsl I Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Mi'ma.rt Çağının Menşei Osmanlı Mi'm&rîsinin İlk Devri: 630-805 (1230-1402), İstanbul 1966. A y v e r d i , Osmanlı Ml'mArtsl II Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarîsinde Çelebi ve 11. Sultan Murad Devri: 806-855 (1403-1451), İstanbul 1972. Ayverdi. Osmanlı Mi'mSrtsl III-IV Ekrem Hakkı Ayverdi. Osmanlı Mımârtsinde Fâtih Devri: 855-886 (1451-1481), İstanbul 1973-74.



BA Başbakanlık Arşivi, İstanbul. B A . HH Başbakanlık Arşivi, Hatt-ı Hümâyûn. BA. K K Başbakanlık Arşivi, Kâmil Kepeci Tasnifi. BA, MAD Başbakanlık Arşivi, Mâliyeden Müdevver Defterler.



Babinger (Üçok) Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (trc. Coşkun Üçok), Ankara 1982. B â b ü r , Vekâyı" (Arat) Gazî Zâhirüddin Muhammed Bâbür, Vekayi: Babur'un Hatıratı (trc. ve nşr. Reşit Rahmeti Arat), MI, Ankara 1943-46. Bağdadî, el-Esma' ve's-sıfât Abdülkâhir el-Bağdâdî, 1 el-Esmâ ve'ş-şıfât, Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 497 (Fotokopisi DİA Ktp.). B a ğ d a d î . el-Fark ( A b d ü l h a m î d ) Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne'l-fırak (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire, ts. (Mektebetü Dâri't-Türâs). B a ğ d a d î . el-Fark ( K e v s e r î ) Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne'l-fırak (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1367/1948. Bağdadî, üşûlü'd-dîn Abdülkâhir el-Bağdâdî, üşûlü'd-dîn, İstanbul 1346. Bâkıllânî, et-Temhid ( E b û R î d e ) Muhammed b. Tayyib el-Bâkıllânî, et-Temhîd fi'r-red ca/e'/Mülhideti'1-Mu^attıla ve'r-Râfiza ve'l-Havâric ve'l-Mu'tezile (nşr. Mahmüd M. Hudayrî — M. Abdülhâdı Ebû Rîde), Kahire 1366/1947. Bâkıllânî, et-Temhid (İmâdüddin) Muhammed b. Tayyib el-Bâkıllânî, et-Temhîdü '1-evâ 3 il ve telhîsü'd-delây il (nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar), Beyrut 1407/1987. Baklî, Meşrebü'l-ervâh Rûzbihân-ı Baklî, Kitâb Maşrab al-arvâh (nşr. Nazif M. Hoca), İstanbul 1974. B a k l î . Şerh-i Şathiyyât Rûzbihân-ı Baklî, Şerh-i Şathiyyât (nşr. H. Corbin), Tahran 1360 hş./1981. B a l t a c ı . Osmanlı Medreseleri Câhid Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976.



B a n a r l ı , RTET Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, I - II, İstanbul 1971-79. B a r k a n , Kanunlar Ömer Lutfi Barkan, XV ve XVI ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları: Kanunlar I, İstanbul 1943. Barthold, İslâm Medeniyeti Vassiliy Viladimiroviç Barthold, İslâm Medeniyeti Tarihi (îzah, düzeltme ve ilâvelerle tercüme ve neşreden M. Fuad Köprülü), İstanbul 1940. B a r t h o l d , Türkistan Vassiliy Viladimiroviç Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981; 1990. Bayur, Hindistan Tarihi Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I-III, Ankara 1940. Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, l-III, Ankara 1940. Bedevî, Mevsû catü 'l-müsteşrikîn Abdurrahman Bedevî, Mevsû'atü'l-müsteşrikin, Beyrut 1984. Bedrân, Tehzibü Târihi Dımaşk Abdülkadir Bedrân, Tehzîbü Târihi Dımaşkı'l-kebîr l'İbn cAsâ/c/rfl-VI, Beyrut, ts. (Dârü'l-Mesîre). B e k r i . el-Mesâlik Ebû Ubeyd el-Bekrî, Kitâbü'l-Mesâlik ve'l-memâlik (nşr. Baron de Slane), Cezayir 1857; 1910-13; Paris 1965 (2. bs.). B e k r i , Muc cem Ebû Ubeyd el-Bekrî, Mu^cem me'staçcem min esma3 i'l-bilâd ve'l-mevâzi& (nşr. Mustafa es-Sekkâ), I-IV, Kahire 1364/1945. B e l â z ü r î , Ensâb Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Ensâbü'l-eşrâf, I (nşr. Muhammed Hamîdullah), Kahire 1959; II (nşr. Muhammed Bakır el-Mahmûdî), Beyrut 1974; III (nşr. Abdülazîz ed-Dürî), Beyrut 1398/1977-78; IV/i (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1400/1979; IV/A (1971)-IV/B (nşr. M. Schloessinger), Kudüs 1938; V (nşr. S. D. F. Goitein), Kudüs 1936.



B e l â z ü r î , Fütûh ( F a y d a ) Ahmed b. Yahyâ el-BelâzürT, Fütûh u 'I-büldân (trc. Mustafa Fayda), Ankara 1987. Belâzürî, Fütûh ( M ü n e c c i d ) Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Fütûhu'l-büldân (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), I-III, Kahire 1956-60. B e l â z ü r î , Fütûh ( R ı d v â n ) Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Fütûhu '1-büldân (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvan), Kahire 1932. Beliğ, Güldeste îsmâil Beliğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfan ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân, Bursa 1302. Bell, el-Fıraku'l-lslâmiyye Alfred Bell, el-Fıraku '1-İslâmiyye fi 'ş-şimali 7-ifrikT (trc. Abdurrahman Bedevî), Beyrut 1969; 1981 (2. bs.}. BEO Bulletin d'etudes Orientales Institut Français de Damas, Damas - Beyrouth 1931 — B e y â z î z â d e . tşârâtü 'I-meram Beyâzfzâde Ahmed Efendi, İşârâtü '1-meram min ^ i bâr âti 'i-İmâm (nşr. Yûsuf Abdürrezzâk), Kahire 1369/1949. B e y h a k i , el-Esmâ* ve'ş-şıfât Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki, Kitâbü'l-Esmâ* ve's-şıfât, Beyrut 1405/1984. Beyhaki, el-Esmâ3 ve'ş-şıfât (İmâdüddin) Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki, Kitâbü 'l-Esmâ > ve 's -sıfat (nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar), I II, Beyrut 1405/1985. B e y h a k i , es-Sünenü 'l-kübrâ Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî, es-Sünenü'l-kübrâ, I-X, Haydarâbâd 1344. B e y h a k i , Târih ( B e h m e n y â r ) İbn Funduk Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Târih-i Beyhak (nşr. Ahmed Behmenyâr), Tahran 1317 hş.; 1361 hş. B e y h a k i , Târih ( H ü s e y n î ) İbn Funduk Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Târih-iBeyhak (nşr. Kârî Seyyid Kelîmullah Hüseynî), Haydarâbâd 1968. Beyhaki,



Tetimme



İbn Funduk Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Tetimme-i Şıvânü'l-hikme (nşr. Muhammed Şâfi'), Lahor 1351. Bezzazı, el-Fetâvâ İbnü'l-Bezzâz el-Kerderî, el- Cami cu'l- veciz (el-Fetâva'l-Hindiyye içinde), 1V-V1, Bulak 1310.



BIE Bulletin de l'Institut d'Egyptlen, Le Caire. BIFAO Bulletin de l'Institut Français d'Archeologie Orientale, Le Caire-Paris 1902 — Bilmen, Kamus Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve Jstılâhatı Fıkhiyye Kamusu, I-VI, İstanbul 1949-52. Bilmen, Kamus2 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, I-V1II, İstanbul 1985. B i l m e n , Tefsir Tarihi Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, I II, İstanbul 1973-74. Blochet, Catalogue Edgard Blochet, Catalogue des manuscrits turcs-Bibliotheque Nationale, Paris 1923-33. Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi C. E. Bosvvorth, İslâm Devletleri Tarihi Kronoloji ve Soykütüğü El Kitabı (trc. Erdoğan Merçil — Mehmet İpşirli), İstanbul 1980. Brockelmann,



GAL



C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden 1943-49. B r o c k e l m a n n , GAL (Ar.) Târîhu'l-edebi'l- cArabİ, I-VI, Kahire 1983. B r o c k e l m a n n , GAL Suppl. C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband, I-III, Leiden 1937-42. B r o v v n e . A Hand-iist E. G. Brovvne, A Hand-list of the Muhammadan manuscripts, including ali those written in the Arabic character, preserved in the library of the üniversity of Cambridge, Cambridge 1900. B r o v v n e , LHP E. G. Brovvne, A Literary History of Persia, I-IV, Cambridge 1924. B r o v v n e . Persian Literatüre E. G. Brovvne, A History of Persian Literatüre under Tartar Dominion, Cambridge 1920. BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London 1917 BTTD Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 1967 -



Buhârî, et-Târihu'l-kebîr Muhammed b. İsmail el-Buhârî, Kitâbü 't-Târihi'l-kebfr (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânîv.dğr.), I-IX, Haydarâbâd 1360-80/1941-60. ' Buhârî, et- Târihu 'ş-sag'ır Muhammed b. İsmail el-Buhârî, et-Târihu'ş-sağır (nşr. Mahmûd İbrahim Zâyed), 1-II, Kahire 1396-97/1976-77. BurhSn-ı Kâtı' Tercümesi Muhammed Hüseyin b. Halef et-Tebcîzf, Tibyân-ı hâfi' der Terceme-i Burhan-1 Kâh'{trc. Asım Efendi), İstanbul 1268. Bustânî, DM Butrus el-Bustânî, Dâ~3iretü'l-macârif, I-XI, Beyrut 1876-1900. Bündârî. Zübdetû'n-Nusra Kıvâmeddin Feth b. Ali el-Bündârî, Zübdetü'n-Nuşra ve nuhbetü'l-c üşra (nşr. M. Th. Houtsma), Leiden 1889. Bündârî. Zübdetü'n-Nusra (Burslan) Kıvâmeddin Feth b. Ali el-Bündârî, Zübdetü'n-Nuşra ve nuhbetü'l- 'üşra: İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi (trc. Kıvâmeddin Burslan), İstanbul 1943. Büyük Türk Klâsikleri Büyük Türk Klâsikleri (Ûtüken Neşriyat), l-X, İstanbul 1985-90. BZ Byzantinische Zeitschrift, München 1892 -



Câhiz, el-Beyân ve't-tebvin Amr b. Bahr el-Câhiz, el-Beyân ve't-tebyîn (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), I-IV, Kahire 1388/1968. Câhiz, Kitâbü 'l-Hayevân Amr b. Bahr el-Câhiz, Kitâbü 'l-Hayevân (nşr. Abdüsselâm M. Hârün), I-VII, Kahire 1357-67/1938-47-* Beyrut 1388/1969. CAJ Central Asiatic Journal, Wiesbaden-Den Hague 1955 — C â m î , Mefehât Abdurrahman-ı Câmî, Nefehâtü'l-üns min hazarâti'l-kuds (nşr. Mehdî Tevhidi Pür), Tahran 1337 hş. CDTA Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (haz. İletişim Yayınları), I-X, İstanbul 1983.



cAcâ.3ibü'l-âşâr Cebertî, Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, Târihu 'acâ'ibi 1-âsâr fi 't- terScim ue'l-ahbSr, I-III, Beyrut, ts. (Dârü'l-Fâris).



Cebertî, 'Acâ'ibü'l-âşâr (Bulak) Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, Târihu' acâ'ibi'l-âsâr fi't-terâcim ve '1-ahbâr, I-IV, Bulak 1236. Cehşiyârî, el- Vüzerâ0 ve 'l-küttâb Muhammed b. Abdûs el-Cehşiyârî, Kitâbü'1 -Vüzerâ"' ve'l-küttâb (nşr. Mustafa es-Sekkâ — ibrahim el-Ebyârî — Abdülhafîz Şelebî), Kahire 1401/1980. Celâlzâde, Tabakâtü 'i-memâlik Celâlzâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü'l-memâlik ve derecâtü'l-mesâlik (nşr. P. Kappert), Wiesbaden 1981. el-Cerh ve't - tac dil İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve't-ta'-dil, I-IX, Haydarâbâd 1371-73/1952-53. Cessâs. Ahkâm ü'I-Kur*ân Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cessâs, Ahkâmü'l-Kur'ân, I-III, İstanbul 1335-38.' Cessâs, Ahkâmü'l-Kur^ân (Kamhâvî) Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-Cessâs. Ahkâmül-Kur^ân (nşr. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî), I-V, Beyrut 1405/1985. C e v â d A l i . el-Mufaşşal Cevâd Ali, el-Mufassal fî târihi'l-cArab kable'l-'İslâm, I-DC Beyrut 1968-72. C e v d e t . Ma'rûzât Ahmed Cevdet Paşa, Ma'rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), istanbul 1980. C e v d e t , Târih Ahmed Cevdet Paşa, Târih, I-XI1, İstanbul 1309. C e v d e t . Tezâkir Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), I-IV, Ankara 1953-57. Cevheri, eş-Şıhâh İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, eş-Sıhâh: Tâcü'l-luğa ve sıhâhu'l- cArabiyye, Kahire 1376-77/1956-57. ca Cezîrî, ei-Mezâhibü'/-erba Abdurrahman el-Cezîrî, el-Fıkh caIe'I-mezâhibi'l-erbaca, I-V, Kahire 1392^Beyrut, ts. (Dâru 1-Fikr).



CHİn. A Comprehensive History of lndia, I-XII, New Delhi 1970-85.



CHIr. The Cambridge History of İran, I-VI, Cambridge 1968-86. CHls. The Cambridge History of islam, I/A-B, II/A-B, Cambridge 1970. C l a u s o n , Dictionary Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972. CRAIBL Comptes Rendus de TAcademie des Inscriptions et Belles Lettres, Paris 1977. CT Cultura Turcica, Ankara 1964 —



Cuinet Vital Cuinet, La Turquie d'Asie, Paris 1892. Cûzcânî, Tabakât-ı Naşiri Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nasırı: Târîh-i îrân ve islâm (nşı r Abdülhay Habîbî), I-II, Tahran 1363 hş. C i i r c â n î , Haşiye Seyyid Şerif ei-Cürcânl, Haşiye calâ şerhi Muhtasari'l-müntehâ li'bni'l-HâcibJ-Û, Bulak 1316. Cürcânî, Şerhu'I-Mevâkıf Seyyid Şerif ei-Cürcânî, Şerhu'I-Mevâkıf, 1-11, İstanbul 1292. Cüveynî, el-Burhân İmâmü'l-Haremeyn Abdülmelik el-Cüveynî, el-Burhân fî usûli'l-fıkh, I-II (nşr. Abdülazîm ed-Dîb), Devha 1399. Cüveynî, el-İrşâd ( M u h a m m e d ) İmâmü'l-Haremeyn Abdülmelik el-Cüveynî, el-İrşâd (nşr. Muhammed Yusuf Mûsâ — Ali Abdülmün'im Abdülhamîd), Kahire 1369/1950. Cüveynî, ei-lrşâd ( T e m î m ) İmâmü'l-Haremeyn Abdülmelik el-Cüveynî, el-İrşâd (nşr. Esad Temîm), Beyrut 1405/1985. Cüveynî, Târîh-i Cihângüşây Atâ Melik el-Cüveynî. Târîh-i Cihângüşây (nşr. Mirza Muhammed Kazvînî), I-III, Leiden-London 1912-16.



Cüveynî, Târih-i Cihângüşây i Özt ü rk l Atâ Melik el-Cüveynî, Târih-i Cihanguşay (trc. Mürsel Öztürk), I-III, Ankara 1988. C. Z e y d a n .



Âdâb



Corel Zeydan, Târîhu Sdâbi'l-luğati'l- cArabiyye, I-IV,Beyrut 1983. C. Z e y d a n , Âdâb ( D a y f ) Corcî Zeydan, Târîhu âdâbi'l-luğatiî- cArabiyye (nşr.''Şevki Dayf), I-IV, Kahire 1957.



C. Zeydan, Medeniyyet-i islâmiyye Corcî Zeydan, Medeniyyet-i İslâmiyye Târihi (trc. Zeki Mugâmiz), I-V, İstanbul 1328-30. C. Zeydan, Târih Corcî Zeydan, Târîhu't-temeddüni'l-Islâmî (nşr'Hüseyin Mü'nis), I-V, Kahire 1902; 1958. D a b b î , Buğyetü 'l-mültemis Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî, Buğyetü'I-müItemis fî târihi ricali ehli'l-Endelüs (nşr. F. Codera — J. Ribera), Madrid 1885.



Dabbî, Buğyetü'I-müItemis (Ebyârî) Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî, Buğyetü'I-müItemis fî târihi ricali ehli'l-Endelüs (nşr. İbrahim el-Ebyârî), I-II, Kahire 1410/1989. DACL Dictionnaire d'Archeologie Chretienne et de Liturgie, I-XXVII, Paris 1907. D a ğ ı s t â n î , Fihrist Ali Hilmi Dağıstânî, Fihristü'l-kütübi't-Türkiyyeti'lmevcûde fi'l-kütübhâneti'lHidîviyye, Kahire 1306. Danışmend, Kronoloji İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, i-IV, İstanbul 1947-55. D â v û d î , Tabakâtü 'i-müfessirîn Muhammed b. Ali ed-Dâvüdl, Tabakatü '1-müfessirîn (nsr. Âli Muhammed Ömer), l-II, Kahire 1392/1972. DB Dictionnaire de la Bibie, I-V, Paris 1912. DB2 James Hastings, Dictionary of the Bible (second edition), Edinburgh 1963. DBS Dictionnaire de la Bible: Supplement, Paris 1985. DCR A Dictionary of Comparative Religion, London 1970. DEFM Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1916-33. Delilul-Haliç ( C o ğ r a f y a ) J. G. Lorimer, Delîlü'l-Halîc: el-Kısmü'l-coğrâfî(tic. ve nşr. Mektebetü Sâhibi's-Sümüv Emîri Devleti Katar), l-VIl [1908]. Delîlü'l-Halîc (Târih) J. G. Lorimer, Delîlü'l-Halîc: el-Kısmü't-târîhî(trc. ve nşr. Mektebetü Sâhibi's-Sümüv Emîri Devleti Katar), I-Vil |1914|.



Demîrî, Hayâtü'l-hayevân, Kemâleddin Muhammed b. Mûsâ, Hayâtü 1-hayevâni'l-kübrâ, I-II, Kahire 1398/1978.



Desükî Haşiye cale 'ş • Şerhi 'I-kebîr Muhammed b. Ahmed ed-Desûkî, Hâşiye cale'ş-Şerhi'l-kebîrc'aIâ Muhtasari'i-İmâm Halîl, l-iv7Kahire 1328. ~ Devhatü '1-meşâyih Ahmed Rifat Efendi, Devhatü'l-meşâyih maa zeyl, İstanbul, tsr-' İstanbul 1978.



Doerfer, TMEN G. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente İm Neupersischen, I-IV, Wiesbaden 1963-75. DOL Dictionary of Oriental Literatures (ed. laroslav Prûsek), I-III, London 1974. Dozy, Spanish İslam Reinhart Dozy, Spanish İslam : A History of the Moslems in Spain (trc. F. Griffin Stokes), London 1913; 1972.



D e v l e t ş a h , Tezkire Devletşah, Tezkiretü'ş-şu'-arâ3 (nşr. E, G. Browne), 1-II, Leiden 1901.



DR



DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 -



DSB Dictionary of Scientific New York 1981.



DİFM Dârülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1925-33. D i h h u d â . Luğatnâme Ali Ekber Dihhudâ, Luğatnâme, Tahran 1346 hş.



E. Royston Pike, Dictionnaire des Religions (trc. Serge Hutin), Paris 1954.



Biography,



DTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara 1942 Düvei-i İslâmiyye Halil Edhem [Eldem], Düvel-i İslâmiyye, İstanbul 1927.



Dihlevî, Bustânü 'i-muhaddisîn Abdülazîz b. Şah Veliyyullah ed - Dihlevî, Bustânü 'l-Muhaddisîn (trc. Ali Osman Koçkuzu), Ankara 1986. Dîvânii lugâti't- Türk Kâşgarlı Mahmüd, Dîvânü Lugâti't-Türk (nşr. Kilisli Muallim Rifat), I-III, istanbul 1333-35; Tıpkıbasım, Ankara 1941. DloSnû lugMl't-Türk (Dankoff) Mahmüd al-KâSgarr, Compendium of the Turkic Dialects (D\wan Luğat at-Turk), Edited with Introduction and Indices by Robert Dankoff in Coilaboration with James Kelly, Harvard, Cambridge, Mass., I-lll, 1982-85. Dîvânü lugâti't-Türk Tercümesi Kâşgarlı Mahmüd, Divânü Lûgati't-Türk (trc. Besim Atalay), I-III, Ankara 1939-41. D i y a r b e k r î , TârihuThamîs Hüseyin b. Muhammed ed-Diyarbekrî, Târihu'l-hamîs fî ahvâli enfesi'n-nefîs, I II, Kahire 1283. DMBİ Dâ-'iretü'l-macârif-i Büzürg-i İslâmî, Tahran 1367 hş. — DMF Dâ 'iretü l-mac ârif-i Fârsî, Tahran 1345 hş. — DMİ Dâ ' iretü l-mac ârifi'l-İslâmiyye, Kahire 1933 -



EAm. The Encyclopaedia Americana, i-XXX, New York 1928.



•



EBr. Encyclopaedia Britannica, 1-XX1I1, Chicago 1972. EBr,2 The New Encyclopaedia Britannica: Micropaedia, I-XII; a.e.: Macropaedia, XIII-XXIX; Index, XXIX-XXXI, Chicago 1990. Ebû N u a y m , Hilye Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hilye tü 'I - e vliyâ I-X, Kahire 1394-99/1974-79. Ebû Ş â m e , ei-Mürşidü'I-vecîz Abdurrahman b. İsmâil el-Makdisî, el -Mürşidü'l-vecîz ilâ'ulûm tete '•alleku bi'l-kitâbi'l-cazîz (nşr. Tayyar Altıkulaç), Beyrut 1395/1975; Ankara 1406/1986 (2. bs.). Ebû Ubeyd, el-Emvâi Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, Kitâbü'l-Emvâl (nşr. Muhammed Halîl Herrâs), Kahire 1401/1981.



Ebû Ya'lâ, el-Ahkâmü 's-sultâniyye Ebû Ya'lâ Muhammed b. Hüseyin el-Ferrâ, el-Ahkâmü's-sultâniyye (nşr. Muhammed Hâmid el-Fakkî), Kahire 1357/1938. Ebû Yûsuf, el-Harâc Ebû Yûsuf Ya'kûb b. İbrâhim, Kitâbü'l-Harâc (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb), Bulak 1302-»Kahire 1397.



Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-Egâni Ebü'l-Ferec Ali b. Hasan ei-İsfahânf, Kitâbü'1-Eğânî, I-XIV, XVI, Kahire 1927; XV, XVII-XXIV (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn — Abdülkerîm el-Azbâvî v.dğr.), Kahire 1970-74 (Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye).



Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri (trc. Tahsin Yazıcı), I-II, İstanbul 1984; 1987.



Eflâkî. Menâkıbü'l- cârifîn Ahmed Eflâkî, Menâkıbü'l-cârifîn (nşr. Tahsin Yazıcı), Mİ, Ankara 1959-61.



El2 (Fr.) Encydopedie de l'lslam (nouvelle edition), Leiden 1954 —



El2



(İng.)



The Encyciopaedia of İslam (new edition), Leiden 1954 —



El2 Suppl. (Fr.)



ERE Encyciopaedia of Religion and Ethics, I-XIII, Edinburgh 1979-80.



Ergun, Türk Şairleri Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936-45.



Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan Tanzimat'a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988.



Eş'arî, Makalât (Abdülhamîd) Ebü'I-Hasan el-Eş'arî, Makalâtü 'I-İslâmiyyîn ve 'htilâfü 'l-muşallîn (nşr. M. Muhyyiddin Abdülhamîd), Kahire 1389/1970.



Eş'arî, Makâlât (Ritter) Ebü'I-Hasan el-Eş'arî, Makalâtü '1-İslâmiyyîn ve'htilâfü 'l-muşallîn (nşr~H. Ritter),' Wiesbaden 1382/1963.



Encydopedie de l'lslam Supplement, Leiden 1980 —



Eün.



El2 Suppl. (İng.)



Encyciopaedia üniversalis, I-XX, Paris 1980.



The Encyciopaedia of islam Supplement, Leiden 1980 —



Evliya Çelebi. Seyahatname



Eln.



Evliya Çelebi, Seyahatnâme, I-VI, İstanbul 1314-18; VII-X, İstanbul 1928-38.



Encyciopaedia oflndia (nşr. P. N. Chopra — Prabha Chopra), I II, Delhi 1988.



Elr. Encyciopaedia Iranica, London 1985 —



EJd.



Ezgi, Türk Musikisi Subhi Ezgi, îiazarî-Amelî Türk Musikisi, I-IV, İstanbul 1933-53.



Ezrakî, Ahbâru Mekke (Melhas)



EJd. Suppl.



Muhammed b. Abdullah el-Ezrakl, Ahbâru Mekke ve mâ c a ' e fîhâ mine'l-âsâr (nşr. Rüşdî Sâlih Melhas), l-II, Beyrut 1399/1979.



Encyciopaedia Judaica Supplement, XVII, Jerusalem 1982.



Ezra kî, Ahbâru Mekke (Wüstenfeld)



Encyciopaedia Judaica, I-XVI, Jerusalem 1972-78.



Elmalılı, Hak Dini Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe Tefsir, ITX, İstanbul 1935-39; I-X, İstanbul 1979.



Elvan Çelebi, Menâkıbü '1-kudsiyye Elvan Çelebi, Menâkıbü'l-kudsiyye fi menâsıbi'l-ünsiyye (nşr. İsmail E. Erünsal — A. Yaşar Ocak), İstanbul 1984.



Enverî, Düstürnâme Düstürnâme-i Enverî (nşr. Mükrimin Halil [Ymanç]), İstanbul 1928; Mükrimin Halil [Yınanç], Dusturname-i Enverî: Medhal, İstanbul 1930.



ER The Encyclopedia of Religion (ed. Vergilius Ferm), New York —



Muhammed b. Abdullah el-Ezrakî, Ahbâru Mekke ve mâ câ'e fîhâ mine'l-âsâr (nşr. F. Wüstenfeld), I-III, Göttİngen 1275.



Fahreddin er-Râzî. I'tikâdât (Neşşâr) Muhammed b. Ömer er-Râzî, İctikâdâtü firakı'1-müslimîn ve'l-müşrikîn (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr), Kahire 1356/1938.



Fahreddin er-Râzî, İ'tikâdât( Sad)



Fahreddin er-Râzî, Mefâtihu 'l-ğayb Muhammed b. Ömer er-Râzî, Mefâtîhu 'l-ğayb (et- Tefsîrü 'l-kebîr) (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), I-XXXII, Kahire 1934-62.



Fârâbî,



Ihşâ'ü'l-'ulûm



Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed el-Fârâbî, İhşâ'ü'l-Culüm (nşr. Osman Muhammed Emîn), Kahire 1350/1931.



Fası, el-clkdü'ş-semin



Gazzâlî, el-İktişâd Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, el-İktisâd fi'l-ictikâd, Beyrut 1403/1983.



Gazzâlî, Micyârü'i-Cilm Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, Micyârü 'l-cilm fî fenni'l-mantık (nşr. Süleyman Dünyâ), Kahire 1960-*Beyrut, ts. (Dârü'l-Endelüs). Gazzâlî, el-MüstaşfS Ebu Hamid Muhammed el-Gazzâlî, el-Müstasfa. fîciimi'f-usût 1-11, Bulak 1324.



Takıyüddin Muhammed b. Ahmed el-Fâsî, el-^İkdü 'ş - şemîn fî târihi'l-beledi'l-emîn (nşr. Muhammed Hâmid el-Fılcî — Mahmüd M. et-Tanâhî), I-VIII, Kahire 1378-88/1958-69.



İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1972 -



Fatîn, Tezkire



Gel.D



Fatîn Davud, • Tezkire-i Hâtimetü'l-eşar, İstanbul 1271.



Gelişme Dergisi/Studies in Development: Orta-Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara 1973 —



GDAAD



Ferheng-i Fârsî



Geographie d'Aboulfeda



Muhammed Muîn, Ferheng-i Fârsî, I-VI, Tahran 1342 hş.



Joseph — Toussaint Reinaud, Geographie d'Aboulfeda: Allgemeine Einleitung und französisch (İbersetzung des Taqwım al-buldan von Abul-Fldâ3 (gest. 732 H./1331 n. Chr.), I; Geographie d'Aboulfeda: Traduite de l'Arabe en Français, II/l (trc. J. T. Reinaud); II/2 (trc. M. Stanislas Guyard), Paris 1883 Frankfurt 1985 (nşr. Fuat Sezgin).



Ferid Vecdî, DM Ferid Vecdî, Dâ 3iretü 'I-ma c ârifi'l-karni'l-^işrîn, I-X, Beyrut 1971.



Feridun Bey, Münşeat Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü's-selâtîn, I II, İstanbul 1274-75.



Fesevî, el-Ma^rife ve't-târih Ebû Yûsuf Ya'küb el-Fesevî, Kitâbü'l-Macrife ve't-târih (nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), I-III, Bağdad 1974-76.



el-Fetâva 'l-Hindiyye



Gibb, HOP E. J. W. Gibb, A History of the Ottoman Poetry, I-VI, London 1900-1909.



GMS



el-Fetâva 'l-Hindiyye, I-VI, Bulak 1310.



E. J. W, Gibb Memorial Series, London.



FTrûzâbâdî, el-KamUsu'l-muhU



Gökbilgin. Edirne ve Paşa Livâsı



FTrCızâbâdf Ebü't-Tâhir. el-KâmOsü'l-muhtt, Beyrut 1406/1986.



Flügel, Handschriften Güstav Flügel, Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften des Ka.iserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, I-III, Wien 1865-67.



M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı. Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, İstanbul 1952.



Gökbilgin, Rumeli'de Yürükler M. Tayyib Gökbilgin, Rumeli'de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, İstanbul 1957.



FME



Göipınarlı, Katalog



Ahmed Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, İstanbul 1968.



Abdülbâki Göipınarlı, Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu, I-III, Ankara 1967-72.



Muhammed b. Ömer er-Râzî, İ'tikâdâtü fırakı'l-müslimîn ve'l-müşrikîn (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa'd — Mustafa el-Hevârî), Kahire 1398/1978.



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, İhyâ' ü culümi'd-dîn, I-IV, Kahire 1332.



Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl



Gazzâlî, Shyâ\ Beyrut)



Muhammed b. Ömer er-Râzî, el-Mahsûl fî'ilmi uşûli'I-fıkh (nşr. Tâhâ Câbir Feyyaz el-Ulvânî), I/1-3-II/1-3, Riyad 1399-1401/1979-81.



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, /hySÖ culümi'd-dîn, I-IV (V: Mülhak), Beyrut 1402-1403/1982-83; Beyrut, ts. (Dâru 1-Ma'rife).



Gazzâlı, İhya3



Gövsa, Türk Meşhurları İbrahim Alâeddin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul, ts.



Gr.E La Grande Encydopedie, Paris, ts. (1891'den önce],



GSE Great Soviet Encycbpeadia, New York 1982.



I-XXXII,



Gülzâr-ı Savâb Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1939.



Hamîdullah, İslâm Peygamberi Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi (trc. Salih Tuğ), I-II, 1980.



Habeşî, el-Fikrü 'l-tslâmf fî'l- Yemen



Hamîdullah, İslâm Peygamberi (Mutlu)



Abdullah Muhammed el-Habeşî, Mesâdirü'l-fikri'l-İslâmî fi'l-Yemen, Beyrut 1408/1988.



Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi (trc. Salih Tuğ Said Mutlu), 1-11, İstanbul 1969.



Hadîkatü'1- vüzerâ Osmanzâde Ahmed Tâib, Hadîkatü'l-vüzerâ, İstanbul 1271-» Freiburg 1969.



Hafâcî, Reyhânetü'l-elibbâ Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed el-Hafâcî, Reyhânetü'l-elibbâ ve zehretü'l-hayâti'd-dünyâ (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), I-II, Kahire 1386/1967.



Hâkim, Macrifetü c ulûmi'l-hadîş Hâkim en-Nîsâbûrî, Macrifetü c ulûmi'l-hadîş (nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Haydarâbâd 1935 -* Medine • Beyrut 1397/1977.



Hâkim. el-Müstedrek Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek Cale's-Sahîhayn, I-IV, Haydarâbâd 1334-42.



Halebî, lnsânü'l-cuyûn Nûreddin el-Halebî, İnsânü'l-Cuyûn fî sîreti'l-emîni'l-me^mûn : es-Sîretü'l-Halebiyye, l-lll, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Halîfe b. Hayyât.



Hamîdullah, İslâm Peygamberi (Tuğ) Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi (trc. Salih Tuğ), I II, İstanbul 1411/1990.



Hammer (Atâ Bey) J. von Hammer, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Târihi (trc. Mehmed Atâ), I X, İstanbul 1329-37; XI, İstanbul 1947.



Hammer, GOD J. von Hammer, Geschichte der osmanischer Dichtung, Pesth 1836-38.



Hammer, GOR J. von Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches, I-X, Pesth 1827-33; I-IV, Pesth 1834-35; (nşr. H. Duda), I-IV, 1963-64.



Hammer, HEO J. von Hammer. Histoire de l'Empire Ottoman (trc. Hellert), I-XVI1I, Paris 1835-41.



et-Tahakât (Ömerî) Halîfe b. Hayyât, Kitâbü't-Tabakât (nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Riyad 1402/1982.



Hânbâbâ, Fihrist



Halîfe b. Hayyât, et-Tabakât (Zekkâr)



Hândmîr, Habibü 's - siyer



Halîfe b. Hayyât, Kitabü't-Tabakât (nşr. Süheyl Zekkâr), I II, Dımaşk 1966-67.



Gıyâseddin b. Hüsâmeddin (Hândmîr), Habîbü's-siyer fîahbâri efrâdi'l-beşer, ITV, Tahran 1342 hş.



Halîfe b. Hayyât, et-Târih (Ömerî) Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Necef 1386/1967.



Halîfe b. Hayyât, et-Târih (Zekkâr) Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (nşr. Süheyl Zekkâr), Dımaşk 1967-68.



Halîmî, el-Minhâc Hüseyin b. Hasan el-Halîmî, el-Minhâc fîşucabi'l-îmân (nşr. Hilmi Muhammed Füde), i-III, Beyrut 1399/1979.



Hamîdullah, Hz. Peygamberin Savaştan Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Savaşları ve Savaş Meydanları (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1981.



Hânbâbâ Muşâr, Fihrist-i Kitâbhâ-yi Çâpî-yi Fârsî, I-V, Tahran 1350-53 hş.



Hânsârî, Ravzâtü'l-cennât Muhammed Bâkır el-Hânsârî, Ravzâtü'l-cennât fi'I-ahvâli'lc ulemâ 3 ve 's-sâdât, I-VIII, Tahran 1367 hş.



Harîrîzâde, TibySn HarîTîzâde Kemâleddin, Tıbyânü uesâ' ili't-hakâ' ik fî beyani selasili't-tark'ik,' I-III, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 430-432.



Hasan Duman, Katalog



Hatîb, Târîhu Bağdâd



Hitti, İslâm Tarihi



Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd (Medînetü's-selâm), I-XİV, Kahire 1349/1931 - » Medine, ts.; Beyrut, ts.



Philip K. Hitti, Siyâsi ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), i-IV, İstanbul 1980-81.



Hayyât, el-İntişâr



Hoca Sâdeddin, Tâcü't-tevârîh



Abdürrahim b. Muhammed el-Hayyât, Kitâbüî-İntişâr ve'r-red calâ İbni'rRâvendî el-mülhid (nşr. H. S. Nyberg), Beyrut 1957.



Hoca Sâdeddin Efendi, Tâcü't-tevârîh, 1-11, İstanbul 1279-80.



Hazrecî, Hulâşatü Tezhîb Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah el-Hazrecî, Hulâşatü Tezhîbi Tehzîbi'l-Kemâl fî esmâsi'r-ricâl (mukaddime Abdülfettâh Ebû Gudde), Bulak 1301 Beyrut 1399/1979.



HBH Halk Bilgisi Haberleri, İstanbul 1929-42.



Hediyyetü'/- câriffn Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü 7-cârifîn esmâ'ü'lmü^elHfîn ve âşârü'l-muşannifîn, 1 (nşr. Kilisli Muallim Rifat — İbnülemin Mahmüd Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmüd Kemal — Avni Aktuç), İstanbul 1951-55 — Tahran 1387/1967.



Herevî, Menâzii Hâce Abdullah-ı Herevî, Menâzilü 's-sâ 'irin ile'Thakkı'Tmübîn, Kahire 1908.



Herevî, Menâzii (Revân) Hâce Abdullah-ı Herevî, Menâzilü 's-sâ 'irin ile '1-hakkı 'l-mübîn (nşr. Revân Ferhâdî), Tahran 1361 hş.



Herevî, Tabakât Hâce Abdullah-ı Herevî, Tabakâtü 'ş-şûfiyye (nşr. Muhammed Server Mevlâyî), Tahran 1362.



Heysemî, Mecma' u 'z-zevâ *id Ebü'l-Hasan Nûreddin el-Heysemî, Mecma*-u'z-zevâ'id ve menbac u'l-fevâ^id, I-X, Beyrut 1967 (2. bs.).



Hudarî, Muhâdarât (Emeviyye) Muhammed Hudarî Bek, Muhâdarâtü târîhi'l-ümemi'lİslâmiyye: ed-Devletü'l-Emeviyye, ITI, Kahire, ts. (Dârul-Fikri'l-Arabî); Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr), (Dârü'l-Ma'rife)



Hudûdü'l- câlem (Minorsky) Hudûd al-cAlam: The Regions of the World(trc. V. Minorsky, ed. C. E. Bosworth), London 1970.



Hudûdü 'i-câlem (Sutûde) Hudûdü'l-Câlem mine'l-meşnk ile'l-mağrib (nşr. Minûçihr-i Sutûde), Tahran 1340 hş.



el-Hulelü 's-sündüsiyye Muhammed b. Muhammed el - Endelüsî, el-Hulelü 's-sündüsiyye fi'l-ahbâri't-Tûnisiyye (nşr. Muhammed Habîb el-Heyle), I-III, Beyrut 1985.



Huzâî, Tahricü 'd-delâlâti's-semc iyye Ali b. Muhammed el-Huzâî, Kitâb ü Tahrîci 'd-delâlâ ti 's-semc iyye calâ mâ kâne fîcahdi resûlillâh mine'l-hiref ve'ş-şanâ''ic ve'l-camâlâti'ş-şerciyye (nşr. Ahmed Muhammed Ebû Selâme), Kahire 1401 /1981.



Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb



(Jukovski)



Ebü'l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî, Keşfü '1-mahcûb (nşr. Jukovski), Tahran 1979.



H1 Hamdard Islamicus, Karachi 1977 -



Hidâyet, Mecmacu'I-fuşahâ



Hudarî, Muhâdarât ( A b b â s i y y e ) Muhammed Hudarî Bek, Muhâdarâtü târîhi'l-ümemi'lİslâmiyye: ed-Devletü'l-eAbbâsiyye, Kahire, ts. (Dârüî-Fikri'l-Arabî); Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr), (Dârü'l-Ma'rife).



3



Rızâ Kulı Han Hidâyet, AIecma c u '1-fuşahâ 3 (nşr. Müzâhir Musaffâ), Tahran 1336 hş.



Hifnı, Muştalahât



Hasan Duman, İstanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Katalogu 1828-1928, İstanbul 1406/1986.



Abdülmün'im el-Hifnî, Mu'cemü mustalahâti's-sûfiyye, Beyrut 1400/1980.



Hasan İbrahim, islâm Tarihi



Himyerî, er-Ravzü 'l-mi ctâr



Hasan İbrâhim Hasan, İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-86.



Muhammed Abdülmün'im el-Himyerî, Kitâbü'r-Ravzi'l-miztâr fî tıaberi'l-aktâr (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1975.



Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb



(Uludağ),



Ebü'l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb: Hakikat Bilgisi (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982.



Hüseyin Vassâf, Sefine Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309.



IBLA Revue de TInstitut des Belles Lettres Arabes, Tunis 1937 —



İbn AbdUrabbih, el-cİkdü'l-ferid



1C îslamic Culture, Haydarâbâd 1927 —



IDB The Interpreter's Dictlonary of the Bible, I-IV, New York-Nashville 1962.



IDB Suppl. The Interpreter's Dictionary of the Bible Suppiementary VoJume, Nashville 1988.



IJMES International Journal of Middle East Studies, London-New York 1970



-



IJTS International Journal of Turkish Studies, Madison-Wisconsin 1979 —



IQ The îslamic Ouarterly, London 1954 —



Irâkı, Fethu'l-muğfs Zeynüddin el-Irâkı, Fethu'l-muğis (nşr. Mahmüd Rebî1), 1-İV, Kahire 1355/1937; 1388/1968; 1408/1988.



Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed b. Abdürabbih, el-cİkdü'l-ferîd (nşr. Ahmed Emîn v.dğr.), I-VII, Kahire 1393/1973.



İbn Âbidîn, Mecmû'-atü'r-resâ0 il Muhammed Emin b. Âbidîn, Mecmûcatü resâ^ili İbncÂbidîn, İstanbul 1325.



İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr



Abdullah b. Adî el-Cürcânî, el-Kâmil fî zucafâ° i'r-ricâl (nşr. Lecne mine'l-muhtassîn), I-VIII, Beyrut 1404-1405/1984.



ibn Asâkir. Târihu Dımaşk



Ir.S Iranian Studies, New Yprk-Los Angeles 1968 —



IS



Ali b. Hasan b. Asâkir, Târihu Medîneti Dımaşk, I-XIX, Amman, ts. (Dârü'l-Beşîr) (tıpkıbasım).



îslamic Studies, Karachi 1962 -



ibn Asâkir, Târihu Dımaşk (Müneccid)



ISIS



Ali b. Hasan b. Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Dımaşk 1871/1951, I -



An International Review Devoted to the History of Science and Its Cultural Influences, Pennsylvania 1913 —



isi. Der İslam, Berlin 1910



Ali b. Hasan b. Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk (nşr. Neşât Gazzâvî — Sekine eş-Şihâbî v.dğr.), I-VI, Dımaşk 1402-1404/1981-84.



-



İA İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1940-88.



İbn Asâkir, Târihu Dımaşk (Şihâbî)



I-XIII,



İbn Abdülber, ei-tstîcâb İbn Abdülber en-Nemerî el-Kurtubî, el-lstîcâb fîmacriieti'1-ashâb (el-İsâbe içinde), I-IV, Kahire 1328.



İbn Abdültıakem, Fütûhu Mışr (Âmir)



ibn Asâkir, Tebyînü kezibi'l-müfteri Ali b. Hasan b. Asâkir Tebyînü kezibi'l-müfterî fî mâ nüsibe ile '1-İmâm Ebi'l-Hasan el-Eş carî (nşr. M. Zâhid Revserî), Dımaşk 1347 —» Beyrut 1399/1979; 1404/1984.



Abdurrahman b. Abdullah b. Abdülhakem, Fütûhu Mısr ve'l-Endelüs (nşr. Abdülmün'im Âmir), Kahire 1960.



İbn Battûta. Seyahatname



İbn Abdülhakem. Fütûhu Mısr (Torrey)



İbn Battûta, Tuhfetü'n-nüzzâr



Abdurrahman b. Abdullah b. Abdülhakem, Fütûhu Mışr ve ahbâruhâ (nşr. Charles C. Torrey), Leiden 1922.



Muhammed b. Abdullah b. Battûta, Seyahatnâme (trc. Mehmed Şerif), l-II, İstanbul 1333-35.



Muhammed b. Abdullah b. Battûta, Tuhfetü'n-nüzzâr fî ğarâ3ibi'l-emşâr ve ^acâ^ibi'l-esfâr: Rihletü İbn Battûta (nşr. Ali el-Müntasır), I-II, Beyrut 1401-1405/1981-85.



İbn Hacer el-Askalânî, Fethu '1-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhâri (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa'd v.dğr"), I-XXVIII, Kahire 1398/1978.



İbn Beşküvâl, eş-Şıla



İbn Hacer,



Halef b. Abdülmelik b. Beşküvâl, Kitâbü's-Şıla fî târihi e^immeti Endelüs veculemâ-'ihim ve muhaddişîhim ve fukahâ°ihim ve üdebâ^ihim (nşr. İzzet el-Attâr), Kahire 1955.



Hedyü's-sâri



el-Evâmirü'l-calâ0iyye



Nâsırüddin Hüseyin b. Muhammed b. Bîbî, el-Evâmlrü'l-calâ~3lyye cAlâ:'iyye fi'l-umûri'l(nşr. Adnan S. Erzi), Ankara 1956.



İbn Düreyd, el-İştikak



İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr (Kahire)



İbn Adî. el-Kâmil



İbn Hacer, Fethu'l-bâri(Sad)



Voyages d'Ibn Batoutah (nşr. ve trc. C. Defremery et B. R. Sanguinetti), I-IV, Paris 1853-58.



İbn Bîbî,



Muhammed Emîn b. Âbidîn, Reddü'l-muhtâr, I-V; Tekmiletü Hâşiyeti İbn ^Âbidîn, VI/1-2; Takrîrâtü'r-Râficî, VII/1-2, Kahire 1272-1324.



Muhammed Emîn b. Âbidîn, Reddü'l-muhtâr caIe'd-Dürri'l-muhtâr, I-VI; Hâşiyetü Kurreticuyüni'l-ahyâr tekmiletü Reddi'l-muhtâr, VII-VIII, Kahire 1386-89/1966-69.



i b n Battûta, Voyages



Muhammed b. Hasan b. Düreyd, el-İştikâk (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1378/1958.



İbn Ebû Usaybia, cüyûnü'I-enbâ:' c



Muvaffakuddin İbn Ebû Usaybia, üyûnü'l-enbâ7 fî tabakati'l-etıbbâ (nşr. Nizâr Rızâ), Beyrut 1965.



ibn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü '1-ebsâr fî memâliki'I-emsâr (nşr. Fuat Sezgin), I-XXVII, Frankfurt 1408/1988 (tıpkıbasım).



İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik (Taeschner) İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü'l-ebşâr fî memâliki'I-emsâr (nşr. Fr. Taeschner), Leipzig 1929; Wiesbaden 1968.



İbn Ferhûn. ed-Dıbâcü '1-müzheb İbn Ferhûn Burhâneddin İbrâhim b. Ali b. Muhammed, ed-Dîbâcü'1-müzheb fîmacrifeti ac yâni c ulemâ^ 1 '1-m ezheb (nşr. Muhammed el-Âhmedî Ebun-Nûr), I-1I, Kahire 1972.



İbn Habîb, el-Muhabber Muhammed b. Habîb el-Hâşimî, el-Muhabber (nşr. ilse Lichtenstadter), Haydarâbâd 1361 /_1942 Beyrut, ts. (Dâru 1-Âfâkîl-cedîde).



ibn Habîb, el-Münemmak Muhammed b. Habîb el-Hâşimî, Kitâbü '1-Münemmak fî ahbâri Kureyş (nşr. Hurşîd Ahmed), Haydarâbâd 1384/1964 Beyrut 1405/1985.



İbn Hacer. ed-Dürerü'l-kâmine İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü 'l-kâmine fîacyâni'l-mPeti's-sâmine, I-IV, Haydarâbâd 1348"-50/1929-31.



i Hatîb I



İbn Hacer el-Askalânî, Hedyü 's-sâri mukaddimetü Fethi'l-bâribi-şerhi Sahîhi'l-Buhâri (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb v.cfğr.), I-Il, Kahire 1407/1986-87.



İbn Hacer. Hedyü's-sâri[Sa dl İbn Hacer el-Askalânî, Hedyü's -sâri mukaddimetü Fethi '1-bârî bi - şerhi Sahîhi'l-Buhâri (nşr. Tâhâ Abdurraüf Sa'd v.dğr.), I-II, Kahire 1398/1978.



İbn Hacer, Inbâ0ü'l-gumr İbn Hacer el-Askalânî, tnbâ'ü'l ğumr bi-enbâ^i'l-cumr (nşr. Abdullah b. Ahmed el-Alevî — Muhammed Sâdıkuddin el-Ensârî), Haydarâbâd 1387-96/1967-76-» Beyrut 1387/1967; 1406/1986 (2. bs.).



İbn Hacer, ei-tşâbe İbn Hacer el-Askalânî, el-İşâbe fî temyîzi's-sahâbe, I-IV, Kahire 1328.



İbn Hacer, el-İşâbe (Bicâvî) İbn Hacer el-Askalânî, el-İşâbe fî temyîzi's-sahâbe (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), I-VIII, Kahire 1390-92/1970-72.



İbn Hacer, Llsânü'l-Mızân İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü'l-Mîzân, I-IV, Haydarâbâd 1329-31.



İbn Hacer, Takribü't- Tehzîb İbn Hacer el-Askalânî, Takrîbü 't- Tehzîb (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), I-XI, Kahire 1380 Beyrut 1395/1975.



ibn Hacer, Takribü 't- Tehzîb (Avvâme) İbn Hacer el-Askalânî, Takrîbü 't-Tehzîb (nşr. Muhammed Avvâme), Beyrut 1408/1988.



ibn Hacer, Tehzîbü't-Tehzib İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü't-Tehzîb, I-XII, Haydarâbâd 1325-27/1907-1909.



İbn Haldün, el-'tber



İbn Hacer. Fethu'I-bâri[\-\aüh\



Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn, Kitabü'l-'İber ve dwanü'l-mübtede' ve'l-haber..., I-Vll, Bulak 1284 — Beyrut 1399/1979.



İbn Hacer el-Askalânî, Fethu '1-bârî bi-şer!)i Sahîhi'l-Buhâri (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb — M. Fuâd Abdülbâkı — Kusay Muhibbüddin el-Hatîb), I-XIII, Kahire 1407/1986-87.



Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn, Mukaddimetü İbn Haldûn (nşr. Ali Abdülvâhi'd Vâfî), I-III, Kahire 1401.



İbn Haldûn. Mukaddime



ibn Haldûn, Şifâ^ü's-sâ^il Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn, Şifâ'ü's-sâ'il (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Ankara 1958.



îbn Hallikân. Vefeyât İbn Hallikân Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü'l-acyân ve enbâ'ü ebna' i'z-zamân (nşr. İhsan Abbas), I-VIİ1, Beyrut 1968-72.



İbn Havkal, Şûretü'I-arz Ebu l-Kâsım b. Havkal en-Nasîbî, Kitâbü Sûreti'l-ar'z (nşr. M. I. de Goeje), Leiden 1938-39.



İbn Hazm, Cemhere İbn Hazm Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, Cemheretü ensâbi'l-1Arab (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1982 —• Beyrut 1403/1983.



İbn Hazm. Cevâmicu 's-sfre Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, Cevâmicu's-sîre ve hamsü resâ°ili ufjrâ (nşr. İhsan Abbas — Nâsırüddin Esed), Kahire 1956.



İbn Hazm, el-Faşl İbn Hazm Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, el-Faşl fi'l-milel veî-ehvâ" ve'n-nihal, I-V, Kahire 1317-21 Beyrut 1406/1986.



ibn Hazm, el-Faşl(Umeyrel İbn Hazm Ebû Muhammed Ali



İbn Hişâm, es-Sîre



İbn Kesir, el-Bidâye



Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretü'n-nebeviyye (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr,), I-IV, Kahire 1375/1955.



İsmâil b. Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve'n-nihâye, I-XIV, Kahire 1351-58/1932-39.



İbn Hurdâzbih. el-Mesâiik ve'l-memâlik Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdâzbih, el-Mesâlik ve'l-memâlik (nşr. M. ]. de Goeje), Leiden 1889; 1967.



İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Kitâbü'n-lİihâye evi'l-Fiten ve'l-melâhim (nşr. Muhammed Fehîm Ebû Abye), l-II, Riyad 1968.



İbn İshak, es-Sîre



ibn Kesîr, en-Nihâye (Zeynî)



Muhammed b. İshak, Sîretü İbn İshâk (nşr. Muhammed Hamîdullah), Rabat 1967-» Konya 1401/1981.



İbn İyâs, BedâJ ic u'z-zühûr İbn İyâs Muhammed b. Ahmed ei-Hanefî, Bedâ' icu'z-zühûr fî vekâ'ici'd-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), I-V, Kahire 1383/1963.



İbn İzârî, el-Beyânü 'i-muğrib İbn İzârî el-Merrâküşî, el-Beyânü'l-muğrib fîahbâri'lEndelüs ve'l-Mağrib, f-II (nşr. Reinhard Dozy), Leiden 1848-51; III (nşr. E. Levi Provençal), Paris 1930; IV (nşr. ihsan Abbas), Beyrut 1983.



İbn izârî, el-Beyânü'l-muğrib



(Kettânî) İbn izârî el-Merrâküşî, el-Beyânü'l-mugrib fî ahbâri'I-Endelüs ve'l-Mağrib: Kısmü '1-Muvahhidîn (nşr. M. İbrahim el-Kettânî — Muhammed b. Tâvît — Muhammed Zenîber — Abdülkadir Zimâme), Beyrut 1406/1985.



b. Ahmed, el-Faşl ft'l-milel ve'l-ehoâ3 ve'n-nihal (nşr. M. İbrahim Nasr — Abdurrahman Umeyre), I-V, Riyad - Cidde 1402/1982.



İbn Kâdî Şühbe, Tabaka tü 'ş-Şsfı'



İbn Hazm, el-Muhalla



(nşr. Âbdülhalîm Hân), l-IV, Beyrut 1407/1987.



İbn Hazm Ebo Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhalla (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), 1X1, Kahire, ts. (Mektebetü Dâri't-Türâs).



İbn Kayyım el-Cevziyye, I'lâmü 'l-muvakkı cin



İbn Hibbân, Kitâbü'l-Mecrûhîn Muhammed b. Hibbân, Kitâbü 'l-Mecrûhîn mineî-muhaddişîn ve'd-ducafâ' ve'l-metrûkîn (nşr. M a h m ü d ibrahim Zâyed), I-III, Haleb 1395-96/1975-76.



İbn Hibbân, Meşâhîr Muhammed b. Hibbân, Kitâbü Meşâhîri culemâ:>i'l-emsâr (nşr. M. Fleischhammer), Wiesbaden 1959.



İbn Hibbân, es Sika t Muhammed b. Hibbân, Kitâbü's-Sikât, HX, Haydarâbâd 1393-99/1973-79.



İbn Kesîr. en-Nihâye (Ebû Ab ye)



iyye



Ebû Bekir A h m e d b. Muhammed b. Kâdî Şühbe,



Tabakâtü.'ş-Şâfi'1 iyye



İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Kitâbü'n-Nihâye evi'l-Fiten ve'l-melâhim (nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî), l-II, Kahire 1389/1969.



Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd el-Hafîd, Bidâyetü '1-müctehid ve nihâyetüî-mukteşıd, MI, Kahire, ts. (el-Mektebetü't-Ticâriyyetü'l-kübrâ).



İsmâil b. Ömer b. Kesîr, es-Sîretü'n-nebeviyye (nşr. Mustafa Abdülvâhid), I-IV, Kahire 1964-66 Beyrut 1396/1976.



Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd el-Hafîd, Tefsîru Mâ Ba 'de't-tabîca (nşr. S. I. Maurice Bouyges), I-IV, Beyrut 1973-86.



İbn Kesîr, Tefsîrü'l-Kur 3ân İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Tefsîrü 1-Kur^âni'l- cazîm (nşr. Muhammed İbrâhim el-Bennâ v.dğr.), İ-VIII, Kahire 1390/1971.



İbn Kudâme, el-Muğnî Abdullah b. Ahmed b. Kudâme, el-Muğnî, 1-X1V, Beyrut 1392-93/1972-73.



İbn Kudâme,



el-Muğnî(Herrâs)



Abdullah b. Ahmed b. Kudâme, el-Muğnî(M. Halîl Herrâs), MX, Kahire, ts. (Mektebetü İbn Teymiyye).



İbn Kırteybe. el-Ma'ârif (Sâvî) Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, el-Macârif (nşr. Muhammed İsmâil es-Sâvî), Kahire 1353/1935.



İbn Kuteybe, el-Masarifi Ukkâşe) Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, el-Ma cârif (nşr. Servet Ukkâse), Kahire 1960.



Baede't-tabîca



İbn Sa'd, et-Tabakât Muhammed b. Sa'd, et-Tabakâtü 'l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), I-1X, Beyrut 1388/1968. İbn S a î d e l - M a ğ r i b î ,



el-Muğrib Ali b. Mûsâ b. Muhammed b. Saîd el-Mağribî, el-Muğrib fîhule'l-Mağrib (nşr. Şevki Dayf), I-II, Kahire 1978-80.



İbn Semure, Fukahâ Dü'l- Yemen İbn Semure el-Ca'dî el-Yemenî, Tabakâtü fukahâ''İ'l-Yemen (nşr. Eymen Fuâd Seyyide), Kahire 1377/1957 Beyrut, ts. (Dârü'l-Kalem).



îbn Seyyidünnâs, cOyûnü'i-eşer İbn Seyyidünnâs el-Ya'murî, 't-eşer fî fünûni'1-meğâzî ve'ş-şemâ'il ve's-siyer, I-li, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife); Beyrut 1402/1982 (3. bs.).



c(lyûnû



İbn Tabâtabâ bk. İbnü't-Tıktakâ.



İbn Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-şucarâ3



İbn Kayyim el-Cevziyye. Zâdü'i-mecâd



İbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim



Kemalpaşazâde Ahmed, Tevârîh-i Âl-i Osmân (nşr. Şerafettin Turan), I. Defter, Ankara 1970; II. Defter, Ankara 1983; VII. Defter, Ankara 1957.



İbn Rüşd, Bidâyetü 'I-müctehid



İbn Rüşd, Tefsîru Mâ



Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, eş-Şicr ve'ş-şucarâ (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire 1322-^Beyrut 1964.



İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osmân



Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Miskeveyh, Kitâbü Tecâribi'l-ümem: The Eclipse of the Abbasid Caiiphate (nşr. ve trc. H. F. Amedroz), 1-VII, Oxford 1920-21.



İbn Kesîr, es-Sîre



İbn Kayyim el-Cevziyye, İclâmü l-muvakkı cîn can rabbi'l-câlemîn (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), I-IV, Kahire 1374/1955.



İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdü'l-mecâd fîhedyi hayri'l-cibâd (nşr. Şuayb el-Arnaüt — Abdülkadir el-Arnaüt), I-V, Beyrut 1401/1981.



İbn Miskeveyh, Tecâribü 'I - ümem



Kasım b. Kutluboğa, Tâcü't-terâcim fî tabakâti'l-Hanefiyye, Bağdad 1962.



İbn Manzûr. Muhtaşaru Târihi Dımaşk Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr, Muhtaşaru Târihi Dımaşk l'İbn cAsâkir (nşr. Rûhiyye en-Nehhâs — Riyâz Abdülhamîd — Muhammed Mutî' el-Hâfız v.dğr.), 1-XX!X, Dımaşk 1404-1409/1984-88.



İbn Tağribendî, en-Nücûmü'z-zâhire Ebü'i-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire fîmülûki Mısr ve'I-Kahire, I-Xİi, Kahire 1956; XIII (nşr. Fehîm M, Seltût), Kahire 1970; XIV (nşr. Cemâl Muhriz — Fehîm M. Seltût), Kahire 1972; XV (nşr. İbrâhim Ali Tarhan), Kahire 1972; XVI (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl — Fehîm M. Şeltüt), Kahire 1972.



İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire



(Popper) Ebü'l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî, en -Nücûrnü'z-zâhire fî mülûki Mısr ve 'l-Kahire (nşr. W. Popper), I-Vli, Berkeley 1909-29.



İbnü'l-Cevzî, Zâdü'l-mesîr



İbn Teymiyye, MecmûLatü'r-resâ,il Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Teymiyye, Alecmû'atü'r-resâ 3 il ve 1-mesâ7 il (nşr. M. Reşîd Rızâ), I-V, Beyrut 1403/1983.



İbn Teymiyye, Mecmûcu fetâvâ



Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Zâdü'l-mesîr fî'ilmi't-tefsîr (nşr. Muhamrrted Züheyr eş-Şâvîş — Şuayb, Abdülkâdir el-Arnaût), I-IX, Dımaşk 1384-88/1964-68.



İbnü'l-Cezerî, Gâyetü'n-nihâye



Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Teymiyye, Mecmü'u fetâvâ, I-XXXVII (nşr. Abdurrahman b. Muhammed), Riyad 1381-86.



Ebü'l-Hayr Muhammed el-Cezerî, Ğâyetü'n-nihâye fî tabakâti'l-kurrâ 3 (nşr. G. Bergstraesser), I-II, Kahire 1351-53/1932-35; Beyrut 1402/1982 (3. bs.).



İbnü'l-Adîm, Bugyetü't-taieb



İbnü'l-Cezerî, en-Neşr



Kemâleddin Ebü'l-Kasım Ömer İbnü'l-Adîm, Buğyetü't-taleb fî târihi Haleb: Selçuklularla İlgili Haltercümeleri (nşr. Ali Sevim), Ankara 1976.



İbnü'l-Adîm, Zübdetü'l-haleb



Ebü'l-Hayr Muhammed el-Cezerî, en-Neşr fi'l-kırâ3âti'I-caşr (nşr. Ali Muhammed ed-Dabbâ'), Kahire, ts.



İbnü'l-Esîr, el-Kâmil



Kemâleddin Ebü'l-Kâsım Ömer İbnü'l-Adîm, Zübdetü'l-haleb min târihi Haleb (nşr. Sâmî ed-Dehhân), Dımaşk 1951-68.



Ali b. Muhammed b. Esîr, el-Kâmil fi't-târîh (nşr. C. 1. Tornberg), I-XIII, Leiden 1851-76 Beyrut 1399/1979.



Ibnü'l-Arabî, Fuşûş



İbnü'l-Esîr, el-Lübâb



Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî, Fusûşü'l-hikem ve huşûsü'l-kelim, Kahire 1329.



Ali b. Muhammed b. Esîr, el-Lübâb fî tehzîbi'l-Ensâb, I-III, Kahire 1357-69 — Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



İbnü'l-Arabî, Fuşûş (Afîfî) Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî, Fuşüşü'l-hikem ve husûsü'l-kelim (nşr. Ebü'l-Ulâ el-Afîfî), Kahire 1946.



İbnü'l-Arabî, el-Fütûhât Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî, el-Fütûhâtü'I-Mekkiyye fî mac rifeti'l-esrâri'l-mâlikiyye ve'l-melekiyye (nşr. Osman Yahyâ — İbrâhim Medkûr), I-VIII, Kahire 1392-1402/1972-82.



İbnü'l-Bâziş, el-İknâ



c



Ahmed b. Ali b. Bâziş, Kitâbü '1-İknâc fi'l-kırâ câti's-sebc (nşr. Abdülmecîd Katâmiş), I II, Dımaşk 1403.



İbnü'l-Cevzî, ed-Du^afâ ' Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Kitâbü'd-Du'-afâ'' ve'l-metrükîn (nşr. Ebü'İ-Fidâ Abdullah ei-Kâdî), I-III, Beyrut 1406/1986.



İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, el-Muntazam fî târihi'l-mülûk ve'l-ümem (nşr. F. Krenkow), Haydarâbâd 1357-59/1938-40.



İbnü'l-Cevzî, Şıfatü'ş-şafve Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Şıfatü'ş-şafve (nşr. Mah'mûd Fâhûrî — Muhammed Kal'acî), I-IV, Haleb 1969-73.



İbnü'l-Cevzî, Telbîsü İblis Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Telbîsü İblîs (nşr. Muhammed Münîr ed-Dımaşki), Kahire 1368.



İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-ğâbe Ali b. Muhammed b. Esîr, üsdü'l-ğâbe fî macrifeti's-sahabe, I-V, Kahire 1285-87.



İbnü'l-Ezrak el-Fârikl, Târîhu Meyyâfârikîn Ahmed b. Yûsuf İbnü'l-Ezrak, Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid (nşr. Bedevî Abdüllatîf Avad), Kahire 1959; Beyrut 1974.



İbnü'l-Hümâm. Fethu'l-kadîr Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Hümâm, Fethu'l-kadîr, I-VII; Netâ* icü'l-efkâr fî keşfir-rumüz ve'l-esrâr, VIII-X, Kahire 1389-92/1970-72.



İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadîr (Bulak) Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Hümâm, Fethu'l-kadîr, I-VI; Netâ3 icü '1- efkâr fî keşfi'r-rumûz ve'l-esrâr, VI1-VIII, Bulak 1315-18.



İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadîr (Kahire) Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Hümâm, Fethu'l-kadîr, 1-VI; Netâ7 icü'l-efkâr fî keşfi'r-rumüz ve'l-esrâr, VII-IX, Kahire 1319.



İbnü'l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk (Zekkâr) Hamza b. Esed ed-Dımaşkı, Târîhu Dımaşk (nşr. Süheyl Zekkâr), Dımaşk 1403/1983.



İbnü'l-Kelbî, Cemhere (Abdüssettâr) Hişâm b. Muhammed el-Kelbî, Cemheretü'n-neseb (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), I-II, Küveyt 1403/1983.



İbnü'l-Kelbî, Cemhere (Nâci)



İbnülemin, Hoş Sadâ İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Hoş Sadâ, İstanbul 1958.



ibnülemin. Son Asır Türk Şairleri İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, I-XII, İstanbul 1930-41.



İbnülemin, Son Hattatlar İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Hattatlar, İstanbul 1955.



Hişâm b. Muhammed el-Kelbî, Cemheretü 'n-neseb (nşr. Nâci Hasan), Beyrut 1407/1986.



İbnülemin, Son Sadrıazamlar



ibnü'l-Kıftî, thbârü'l-c ulemâ7



ibrâhim Rifat Paşa, Mir^âtü'i-Haremeyn



Ali b. Yusuf el-Kıftî, Kitâbü İhbâri'l-Culemâ7 biahbâri'l-hükemâ* : Târihu'I-hükemâ7, Kahire 1326; Kahire, ts.



İbnü'l-Kıftî, ihbârü'l-'ulemâ3 (Lippert) Âli b. Yûsuf el-Kıftî, Kitâbü İhbâri'l-C ulemâ7 bi-ahbâri'l-hükemâ7: Târihu'I-hükemâ-' (nşr. J. Lippert), Leipzig 1903.



İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, I-IV, İstanbul 1940-53.



İbrâhim Rifat Paşa, Mir°âtü '1 - Haremeyn ev er-Rahalâtü'l-Hicâziyye ve'l-hac ve meşâciruhü'd-dîniyye, I-III, Kahire 1344/1925.



idrîsî, Şıfatü'i-Mağrib Muhammed b. Abdullah b. İdrîs, Şıfatü'i-Mağrib ve arzü's-Südân ve Mışr ve'l-Endelüs (nşr. R. Dozy — M. I. d e Goeje), Leiden 1968.



İbnü'l-Kıftî, Inbâhü'r-ruvât



İFM



Ali b. Yûsuf el-Kıftî, İnbâhü'r-ruvât calâ enbâ7 i'n-nuhât (nşr. Muhammed Ebüî-Fazl), I-IV, Kahire 1369-93/1950-73.



İstanbul üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1940 —



Ibnü'l-Murtazâ, Tabakitü'l-Mu3 tezile Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ, Kitâbü Tabakâti'l-Mu3tezile (nşr. S. D. Wilzer), Wiesbaden 1961.



İbnü'l-Mülakkın, Tabakâtü'l-eviiyâ7 Ömer b. Ali İbnü'l-Mülakkın, Tabakâtü'l-eviiyâ7 (nşr. Nûreddin Şerîbe), Kahire 1393/1973.



İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri'l-c ulemâ7 i'lmuşannifîn mine'l-kudemâ3 ve'l-muhaddişîn ve esmâ7i kütübihim, Beyrut 1398/1978.



İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd) İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist fîahbâri'lc ulemâ3 i'l-m uşannifîn mine'l-kudemâ3 ve'l-muhaddişîn ve esma B/ kütübihim (nşr. Rızâ-Teceddüd), Tahran 1391/1971.



el-lmâme ve's-siyâse İbn Kuteybe [?], el-İmâme ve's-siyâse (nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî), I II, Kahire 1387/1967.



İsferâyînî, et-Tebşİr (Hût\ Ebü'l-Muzaffer el-İsferâyînî, et-Tebşîr fi'd-dîn ve temyîzi'l-firkati'n -nâciye cani'1- firakı 1-hâlikîn (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1403/1983.



İsferâyînî, et-Tebşir (Kevser!) Ebü'l-Muzaffer el-İsferâyînî, et-Tebşîr fi'd-dîn ve temyîzi'lfırkati'n-nâciye'ani'l-fırakı'l-hâlikîn (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1359.



İskender Bey Münşî, Târih İskender Bey Münşî, cAbbâsî Târify-i ân, I-XXX, Kahire 1321.



Taberî, Câmicu'I-beyân (Bulak) Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmicu'l-beyân fî tefsîri'l-Kur^ân, I-XXX, Bulak 1323-29 Beyrut 1406-1407/1986-87.



Şem 'dânî-Zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Müri't-tevârih (nşr. Münir Aktepe), I-III, İstanbul 1976-81.



Şerhli'1- cAkideti't- Tahâviyye



Taberî, Câmicu'l-beyân (Şâkir)



eş-ŞekaJik



TCTA Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (haz. İletişim Yayınları), l-VI, İstanbul 1985.



TCYK İstanbul Kütüphaneleri Tarih Coğrafya Yazmaları Katalogları I: Türkçe Tarih Yazmaları, I. fas. 1-10, İstanbul 1943-51.



TD



Ali b. Ebü'l-İz, Şerhu'l- cAkıdeti't-Tahâviyye (nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî), Kahire, ts. (Dâru 1-Fikriî-Arabî).



Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmicu'l-beyân fî tefsîri'iKur^ân (nşr. Mahmüd Muhammed Şâkir — Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire 1955-60, I -



Şevkânî,



Taberî, Târih (de Goeje)



Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1979 —



Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târîhu'r-rusül ve'l-mülük (nşr^M. J. de Goeje), I-III, Leiden 1879-1901.



Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1953 —



Taberî, Târih (Ebü'1-Fazl)



TDEA



Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târîhu'r-rusül ve'l-mülük (nşr. Muhammed Ebu 1-Fazl), I X, Kahire 1960-70 Beyrut, ts. (Dâru Süveydân).



Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1976 —



el-Bedrü't-tâli'-



Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, el-Bedrü't-tâli° I-II, Kahire 1348.



Şevkânî, trşâdü'l-fuhül Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, İrşâdul-fühûl ilâ tahklki'l-hakkı min cilmi'l-uşûl, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Şevkânî, Neylü'l-evtâr



Tâcü'i-Carûs



Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Neylü'l-evtâr şerhu Münteka'l-ahbâr min ehâdfşi seyyidi'l-ahyâr, I-VIII, Kahire 1391/1971.



Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Tâcü'l-'arüs min cevâhiri'lKamûs-Şerhu'l-Kâmüs, I-X, Kahire 1306-1307.



TAD



Şevki Dayf, Târihu'l-edeb



Ankara üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 1963 —



Târîhu'l-edebi'I- 'Arabî, i-VI, Kahire, ts. (Dârü'l-Maârif).



Tahâvî. Şerhu Me^âni'l-âşâr



Şeyhî, Vekâyiu 7 - fuzaiâ Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu '1-fuzalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), I-III, İstanbul 1989.



ŞTrazî, el-Mühezzeb Ebû İshak İbrahim eş-ŞTrâzr.



el-Mühezzeb ft fıkhi'l-lmâm eş-Şafı'r,



1-11, Kahire 1379/1959-60.



Şirbînî,



Muğni'l-muhtâc



Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şirbfnf, Muğni'l-muhtclc ili ma'rifeti me'ânT elfâzi'l-Minhâc, I-IV, Kahire 1958 — Dımaşk, ts. (Dârü'l-Fikr).



ŞM Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 1956 —



TA



Türk Ansiklopedisi, I-XXXI1I, Ankara 1943-86.



Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Mecâni'l-âsâr (nşr. M. Seyyid Câdelhak), I-IV, Kahire 1388/1968. ;



Tanışık. İstanbul Çeşmeleri İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, l-II, İstanbul 1943-45. et-Ta "rtfât Seyyid Şerif el-Cürcanî, Kitâbü't-Ta'rîfât, İstanbul 1327. Tarih ve Coğrafya Lügati Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniyye'nin Târih ue Coğrafya Lügati, l-IV, İstanbul 1313-17



Taşköprizâde, Mtftahu's-sa'âde Taşköprizâde, Miftâhu's-sa'âde ue mişbâhu's-siyâde (nşr. Âbdülvehhâb Ebü'n-Nûr — Kâmil Kâmil Bekrî), I-III, Kahire 1968.



İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul 1949 —



TDA



TDAY Belleten



Tl Türâsü'l-insâniyye, I-VIII, Kahire 1971.



TK Türk Kültürü, Ankara 1962 —



TK, TD Tapu - Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Tahrir Defterleri, Ankara.



TKA Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara 1964 -



TM İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1925 -



TOEM Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, İstanbul 1910-23.



Tomar-Halvetiyye M. Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye'den Halvetiyye Silsilenâmesi, İstanbul 1338-41.



Tomar-Kâdiriyye M. Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye'den Kâdiriyye Silsilenâmesi, İstanbul 1338-40.



TDED



Tomar-Melâmilik



İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1946 —



M. Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye: Melâmîlik, İstanbul 1338-40.



TDI. Türk Dili, Ankara 1951 —



Tecrid Tercemesi Ahmed ez-Zebîdî, Sahîh-i BuhârîMuhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-III (trc. Ahmed Naim); IV-XII (trc. Kâmil Miras), Ankara 1970.



TED İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1970 —



Tehânevî. Keşşâf Muhammed Ali b. Ali et-Tehânevî, Keşşâfü ıstılâhâti'l-fünün, I-II, Kalküta 1862' İstanbul 1404/1984.



TP T'oungPao,



Paris 1890 —



TTEM Türk Tarih Encümeni İstanbul 1924-32.



Mecmuası,



TTK Belgeler Türk Tarih Kurumu Ankara 1964 -



Belgeler,



TTK Belleten Türk Tarih Kurumu Ankara 1937 —



Belleten,



TTK Bildiriler Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara.



TTOK Belleteni Turing (Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu) Belleteni, İstanbul 1930 —



Tehzibü'l-luga



TUBA



Ebû Mansûr el-Ezherî, Tehzîbüî-luğa (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn — Muhammed Ali en-Neccâr), I-XV, Kahire 1384-87/1964-67.



Türklük Bilgisi Araştırmaları / Journal of Turkish Studies, Harvard, Massachussets 1977 —



TEt.D Türk Etnografya Dergisi, Ankara 1956 —



Türk Lügati Hüseyin Kâzım Kadri, Türk Lügati, I-II, İstanbul 1927-28; III-IV, İstanbul 1944-45.



Tex!er, Küçük Asya



Türkiye Maarif Tarihi



Charles Texier, Küçük Asya (trc. Ali Suad), II-III, İstanbul 1339-40.



Osman [Nuri] Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I-V, İstanbul 1939-43; 1977.



TÖYATOK



Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı



Zambaur, Manuei



Zehebî, Tezkiretü '1-huffâz



Türkiye Yazmaları Toplu Katalogu, Ankara 1979 —



İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1945.



E. de Zambaur, Manuei de geneologie et de chronologie pour l'Histoire de l'lslam, Hannover 1927.



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, I-IV, Haydarâbâd 1375-77/1955-58 (3. bs.).



Tarih Vesikaları, İstanbul 1941 -61.



Vâkıdî, el-Meğâzi



ZDMG



7Y



Türk Yurdu, İstanbul 1911 —



Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî. Kitâbü '1 -Meğâzî



TYDK



(nşr. M. Jones), l-III, London 1965-66.



Zeitschrift der Deutschen Morgenlândischen Gesellschaft, Leipzig / Wiesbaden 1846 —



İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Katalogu, l-IV, İstanbul 1947-76.



Vâsıf. Târih



TV



Ahmed Vâsıf Efendi, Târih, I-II, İstanbul 1219.



Vâsıf, Târih (İlgürel) ÜAJ Ural-Altalsche Jahrbücher, Berlin/Wiesbaden 1952 -



Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü'l-âsâr ve hakâiku 'l-ahbâr (nşr. Mücteba İlgürel), İstanbul 1978.



(JDMİ



VD



Urdu Dâ'ire-i Macârif-i İslâmiyye, Pencap 1964 —



Vakıflar Dergisi, İstanbul / Ankara 1938 -



ÜJE The üniversal Jewisb Encyciopedia, New York 1948.



Ukaylî. erf D u c a / a 3 Muhammed b. Amr b. Mûsâ, Kitâbü 'd-Duc afâvı"l-kebîr (nşr. Abdülmu'tî Emîn Kal'acî), I-IV, Beyrut 1404/1984.



Uluçay, XVII. Asırda Saruhan M. Çağatay Uluçay, XVII. Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1941; 1944.



Uluçay. XVIII. ve XIX. Asırlarda Saruhan M. Çağatay Uluçay, XVIII. ve XIX. Asırlarda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1955.



Uluçay, Padişahların Kadınları M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980.



Uzunçarşılı. Anadolu Beylikleri İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1937; 1969.



Uzunçarşılı. İlmiye Teşkilâtı



Webster's Third Webster's Third New International Dictionary of the English Language Unabridged, Springfield-Massachusetts 1981.



VVensinck. Muccem A. J. VVensinck v.dğr., el-Muc cemü'l-müfehres H-elfâzi'l-hadîsi'n-nebevi, I-VII, Leiden 1936 *69; VIII; Fehâris (haz. W. Raven — J.I. Witkam), Leiden 1988.



Ya'kûbî. Kitâbü'l-Büldân Ahmed b. İshak b. Ca'fer, Kitâbü'l-Büldân (nşr. M. J.de Goeje), Leiden 1892.



Ya'kûbî. Târit) Ahmed b. İshak b. Ca'fer, Târihu'/- Ya ckübî (nşr.'M. Th. Houtsma), I-II, Leiden 1883 Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



Yâ küt. Mu Ccemü 'l-büldân Yâküt el-Hamevî, Mu Ccemü 'I-büldân (nşr. F. Wüstenfeld), I-VI, Leipzig 1866-73 Beyrut 1957.



Yâküt, Mu'



cemü'/-üdebâ'



Zebîdî, %d Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, ikdü 'l-cevheri'ş -semin (M. Tancî nüshası fotokopisi), DİA Ktp., nr. 4622.



c



Zebîdî, tthâfü's-sâde Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, İthâfü's-sâdeti'l-muttekin bi-şerhi esrârı ihyâ*iculümi'd-din, 1-X, Kahire 1311. Zehebî. A'lâmü'n-nühela.5 Muhammed b. Ahmed ez-Zehebf. Siyeru a'lâmi'n-nübelS' (nşr. Şuayb el-ArnaÜt v.dğr.), I-XXI11, Beyrut 1401-1405/1981-85.



Zehebî. el-clber Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, el-c İber fi haberi men ğaber (nşr. Ebü Hâcer Muhammed Saîd), I-V, Beyrut 1405/1985,



Zehebî. el-Kâşif Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, el-Kâşif fî macrifeti men lehû rivâye fi'l-kütübi's-sitte (nşr. İzzet Ali Atıyye — Mûsâ el-Mûşâ), I-III, Kahire 1972.



Zehebî, el-Kâşif (Lecne) Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, el-Kâşif fî macrifeti men lehû rivâye fi'l-kütübi's-sitte (nşr. Lecne mineî-ulemâ'), I-III, Beyrut 1403/1983.



Zehebî, Mac rife tü'l-kurrâ7 Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Ala' rifetü '1-kurrâ3 i '1-kibâr ve'l-âşâr (nşr. Beşşâr Avvâd Ma'rûf v.dğr.), 1-11, Beyrut 1404/1984.



cale't-tabakât



Zehebî,



Mîzânü'l-ictidâl



İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1965.



Yakut el-Hamevî, Muccemü'l-üdebâ3 (nşr. Ahmed Ferîd Rifâî), I-XX Kahire 1355-57/1936-38 Beyrut, ts. (Dâru Ihyâi't-türâsi'l-Arabî).



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Mîzânü'l-ictidâl fî nakdi'r-rical (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), I-IV, Kahire 1382/1963.



Uzunçarşılı. Kapukulu Ocakları



Yâküt, el-Müşterik



Zehebî, el-Mugni



İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapukulu Ocakları, I-II, Ankara 1943.



Yâküt el-Hamevî, Kitâbü 'l-Müşterik vaz'an ve'l-müfterik saklan (nşr. F. Wüstenfeld), Göttingen 1846-> Beyrut 1406/1986.



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, el-Muğnî fi'd-du' afâ3 (nşr. Nûreddin Itr), MI, Haleb 1391/1971.



Yüksel, Osmanlı Mi'mârisi V



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, el-Müştebeh fi'r-ricâi: esmâ'ühüm ve ensâbühüm (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), Kahire 1962.



Uzunçarşılı. Medhal İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1941.



Uzunçarşılı, Merkez-Bahriye İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1948.



Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I-IV, Ankara 1947-59.



İ. Aydın Yüksel, Osmanlı Mi'mârisinde 11. Bâyezid- Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), İstanbul 1983.



Zâkir Şükrü. Mecmûa-i Tekâyâ (Tayşi) Zâkir Şükrî Efendi, Die Istanbuler Derwisch -Konvente und ihre Scheiche: Mecmua-i Tekâyâ (nşr. M. Serhan Tayşi — K. Kreiser), Freiburg 1980.



Zehebî, el-Müştebeh



Zehebî, Târihu'l-lslâm:... —.. Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Târihu'I-İslâm: es-Sîretü 'n-nebeviyye; a.e.: el-Meğâzî; a.e.: sene ... — ... (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî — Beşşâr Avvâd Ma'rüf v.dğr.), Beyrut 1407- /1987-.



Zemahşerî, el-Fâ^ik Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Fâ'ik fî garibi'I-hadîs (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî — Muhammed Ebü'1-Fazl), l-IV, Kahire 1971.



Zemahşerî. el-Keşşâf Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî. el-Keşşâf can hakâ3iki ğavâmizi't-tenzîl ve c uyûni'l-ekavîl fî vücûhi't-teDvîl, I-II, Bulak 1281.



Zemahşerî, el-Keşşâf (Beyrut) Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf can haka^ikı ğavâmizi't-tenzîl ve c uyûni'l-ekavîl fî vücûhi't-te7 vîl, l-IV, Beyrut 1366/194/ (Zeylinde: 1-Ahmed Münîr el-İskenderî, el-İnşâf, 2- İbn Hacer, el-Kâfi'ş-şâf, 3- Muhammed el-Merzükî, Haşiye, 4- Muhammed el-Merzükî, Müşâhidü '1-İnşâf).



Zemahşerî, el-Keşşâf (Kahire) Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf can hakâDikı ğavâmizi't-tenzîl ve c uyûni'l-ekavîl fî vücûhi't-te7 vîl, I-IV, Kahire 1387 /1968 Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Zerki, el-Fıkhü 'l-lslâmi Mustafa Ahmed ez-Zerkâ, el-Fıkhü 'l-İslâmî fî şevbihi'l-cedîd (el-Medhalü '1-fıkhiyyü 'l-câm),\-\\\, Dımaşk "1958; 1967-68.



Zerkeşî, el-Burhân Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşî, el-Burhan fî Culûmı"l-Kur7ân (nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl), l-IV, Kahire 1376-77/1957-58.



Ziriklî. el-Aclâm Hayreddin ez-Ziriklî, el-AcIâm: Kâmûsü terâcim, I-X, Kahire 1373-78/1954-59.



Ziriklî. el-A'lâm (Fethullah) Hayreddin ez-Ziriklî. el-Aclâm: Kâmûsü terâcim (nşr. Züheyr Fethullah), I-VIII, Beyrut 1984.



Zübeyd Ahmed. el-Adâbü'l-cÂrabiyye Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü '1-cÂrabiyye fî şibhi'l-kârreti'l-Hindiyye (trc. Abdülmaksûd Muhammed Şalkamî) (baskı yeri ve yılı yok],



Zübeyrî. Nesebü Kureyş Mus'ab b. Abdullah ez-Zübeyrî, îiesebü Kureyş (nşr. E. Levi-Provençal), Kahire 1953; 1961; 1982.



Zühaylî. el-Fıkhü'l-lslâmi Vehbe ez-Zühaylî, el-Fıkhü'l-İslâmî ve edilletüh, I-VIII, Dımaşk 1404/1984; 1405/1985.



BEŞİR AĞA KÜTÜPHANESİ



Beşir Ağa Camii yüksek bir b o d r u m



BEŞİR A Ğ A CAMİİ



^



Topkapı Sarayı'nm ikinci avlusunda XVIII. yüzyılda yapılmış cami.



ü s t ü n d e fevkanî olarak yapılmıştır. Üç bölüm halinde olan b o d r u m u n bir bölü^



m ü dikdörtgen planlı bir oda, ortadaki eyvan biçiminde dışarı açılan tonozlu bir mekân, üçüncüsü ise esas camiye çıkı-



Topkapı Sarayı olarak tanınan Sarây-ı



şı sağlayan merdiven b ö l ü m ü d ü r . Dört



Cedîd-i Âmire'nin ikinci avlusunun sol



cephesinde de iki sıra pencereler olan



tarafında, Meyit Kapısı'nın hemen ya-



cami dikdörtgen planlı olup merdiven çı-



nında, Raht hazinesi ve Zülüflü Baltacı-



kışında bir son cemaat yeri mekânı, için-



lar Koğuşu ile sınırlanan avlunun üçün-



de de asma kat halinde bir mahfil var-



cü kenarında ve Baltacılar Koğuşu'nun



dır.



karşısında bulunmaktadır. Mimari üslû-



Dış duvarlardan bodrum katı t a ş ve



bu XVIII. yüzyılda yaptırıldığını gösterir.



t u ğ l a d a n yapılmış, tuğla hatıllar, XVIII.



Üzerinde kim tarafından, hangi tarihte



yüzyıl mimarisinde çok görülen biçimde



inşa edildiğini gösteren bir kitâbe olma-



zencerek biçiminde derzlenmiştir. 1940-



makla beraber, Sultan III. A h m e d dev-



1944 yılları tamirinde üst katın dış yüz-



riyle I. M a h m u d z a m a n ı n d a 1717-1746



leri sıvanarak kırmızı badana ile boyan-



yılları arasında Dârüssaâde ağası olan



mıştır. Aslında bu cephelerin de tezyi-



Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırıldığı tah-



natlı derzli olduğuna ihtimal verilebilir.



min edilmektedir. Her ne kadar onun he-



Camiin üç sıra kirpi saçağı ve kurşun ör-



Besir Ağa Camii - Topkapı Sarayı / istanbul



köşesinde cumba şeklinde, t a ş t a n dört kademeli bir konsolun üstüne oturtulan tuğla gövdenin yukarı ucunda taştan bir şerefe bulunur. Gövdeyi aşmayan bu kapalı şerefede ses, barok kemerli bir dizi k ü ç ü k pencereden yayılıyordu. Caminin bitişiğinde evvelce küçük bir h a m a m vardı. Kalıntıları 1940-1944'te kaldırılmıştır.



m e n arkasından aynı m a k a m a getirilen



tülü çatısı vardır. İçerideki ahşap çıtalı



ve 116S'te (1751) idam edilen hâfız ve



tavan ise son tamirde yapılmıştır. Yuvar-



h a t t a t Beşir Ağa da hatıra gelmekte ise



lak kemerli olan b ü t ü n



de birincisinin pek çok hayır eserinin ku-



üst sıradakiler tamirde sivri kemerli ola-



rucusu olduğu düşünülerek bu caminin



rak yenilenmiştir. A b d u r r a h m a n



de onun tarafından yaptırıldığı genellik-



Bey'in "kelime-i şehâdet" yazılı olduğu-



le kabul edilen bir görüştür. Tahsin Öz,



nu ve caminin ilk yapılarından kaldığını



bu caminin Has Ahur (Istabl-ı Hâs) 1733'-



söylediği mihrap üstündeki renkli camlı



New York 1970, s. 4 6 , 1 9 9 ; S e d a t Hakkı El-



te Yakalı Baltacılar Koğuşu haline geti-



yuvarlak alçı pencere son t a m i r d e ko-



d e m — Feridun A k o z a n , Topkapı



rildiğinde onlara m a h s u s olarak yaptırıl-



runmuştur. Üst sıra pencerelerdeki alçı



Mimari



mış olabileceğini yazmaktadır. Abdurrah-



çerçeveli renkli pencereler ise (revzenler)



m a n Şeref Bey'in bildirdiğine göre caminin içindeki levhalar bizzat Sultan Abdülmecid'in hattı ile yazılmıştı. Osmanlı devrinin sonlarında bakımsız bırakılarak harap olan Beşir A ğ a Camii 1940-1944 yıllarındaki tamirde kurtarılarak ihya edilmiştir.



pencerelerden Şeref



hep yenidir. Beşir Ağa Camii'nin t a m a m e n barok



BİBLİYOGRAFYA: F. Davis, The Palace



Araştırma,



of Topkapı



in



İstanbul,



Sarayı:



Bir



İstanbul 1 9 8 2 , s. 17, İv. 6 2 ;



S e m a v i Eyice, Topkapı



Sarayı,



İstanbul



1985,



s. 13; a.mlf., " İ s t a n b u l M i n a r e l e r i " , Türk Sa-



natı



Tarihi Araştırma



ue İncelemeleri,



I, İstan-



bul 1963, s. 78, rs. 1 4 0 ; A b d u r r a h m a n



rabı vardır. Mimarisi bakımından başka



(1326), s. 3 3 9 ; Tahsin Öz, " T o p k a p ı S a r a y ı M ü zesi O n a r ı m l a r ı " ,



Humayûnu",



Şeref,



"Topkapı



k ü ç ü k ibadet yerlerinden farklı olan bu



Sarây-ı



TOEM,



üslûpta zengin işlemeli mermer bir mih-



Güzel



Sanatlar



Dergisi,



1/6 VI,



A n k a r a 1 9 4 9 , s. 26, 28, rs. 27-30.



caminin dikkate değer bir minaresi bulunmaktadır. Caminin kuzey tarafındaki



S



F



SEMAVİ E Y İ C E



BEŞİR A Ğ A KÜLLİYESİ



~



Dârüssaâde ağası Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırılan külliye.



^



İstanbul'da Soğukçeşme semtinde, eski Bâbıâli şimdiki vilâyet m a k a m ı n ı n yakınında bulunmaktadır. Cami, kütüphane, sebil, tekke, sıbyan mektebi ve medreseden ibaret olan bu küçük külliye Hacı Beşir A ğ a tarafından hayatının son yıllarında



1157-1158'de



(1744-1745) yaptırılmıştır. R a h m î adında bir şairin yazdığı tarih kitabelerinde 1157 ve 1158 tarihlerinin görülmesi, kül-



1



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞİR AĞA KÜTÜPHANESİ liyenin inşasının en azından iki yıl sürmüş olduğunu gösterir. Külliyenin aynı tarihte düzenlenmiş vakfiyesi şimdi Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Lâle Devri ile başlayan ve Sultan I. Mahmud'un saltanatı yıllarında Türk mimarisine hâkim olan Batı'nın barok üslûbu burada tesirini göstererek ilk uygulamalarından birini vermiştir. Hüseyin Ayvansarâyî, Ağa Camii adıyla kaydettiği bu külliyenin kapısı üstündeki kitâbenin t a m metnini de verir. Kitabedeki "Yeniden bu ibâdetgâh-ı pâki eyledi ihyâ" mısraı, Beşir Ağa'nın külliyesini daha eski bir cami veya mescidin yerinde yaptırmış olduğunu gösterir gibidir. Cami ve hatta belki de külliyenin tamamı Sultan II. Mahmud tarafından herhalde 1826-1839 yılları arasında tamir ettirilmiştir. Harim kapısı üzerindeki manzum kitabede yer alan, "Muvaffak oldu Han Mahmud sânî şimdi tecdidine" mısraı bunu belirtmekte, fakat bu tamirin tarihi verilmemektedir. 1950'li yıllarda tekke binası bir yangın geçirmişse de Vakıflar İdaresi tarafından tamir ettirilmiştir. 1986'da caminin avlu kısmı t a m a m e n değiştirilerek burada külliyenin düzenine ve mimarisine çok aykırı düşen bir yer altı şadırvanı ile helâlar yaptırılmıştır. Beşir Ağa Camii muntazam taş ve tuğla dizileri halinde inşa edilmiş olup fevkanidir. Pencereli bir duvarın sınırladığı avlunun nihayetinde taş pâyelere daya-



Beşir Ağa Külliyesi'nin planı



(Süleyman A s l a n ' d a n )



Beşir Ağa Camii'nin kitabesi



nan sivri kemerli son cemaat yeri cephesi bulunur. Çok değişik ve pek nâdir görülen bir düzenleme ile bu son cemaat yeri oldukça derin yapılmıştır. İlk kısım, daha içeride olan diğerinden iki sütuna binen kemerlerle ayrılmıştır. İlk kısım aynalı tonozlarla örtülü, dikdörtgen planlı üç bölüm halindedir. İkinci yani iç kısım ise klasik tipte, ortadaki bir kubbe ile yanlardakilerse çapraz tonozların örttüğü yine üç bölümden oluşmuştur. Son cemaat yerinin yan cephesi medrese avlusundan demir şebekeli üç kemerle ayrılmıştır. Çok kısa olan taş minare camiden ayrı olarak yapılmıştır. Gövdesi, şerefesi ve petek kısımları sekiz köşelidir. Caminin harimi ise kare planlı olup bu mekânı örten kubbeye köşe pandantifleriyle geçilmiştir. Kubbe çokgen biçimde yüksek bir kasnağa sahip olup bunun her cephesinde bulunan bir pencere ana mekânı aydınlatır. Caminin mihrabı sanat değerine sahip olmadığı gibi günümüzde çirkin biçimde kalem işi boyalarla güya tezyin edilmiştir. Ahşap minber de çok sade ve gösterişsizdir. Ahşap kadınlar mahfeli ise daha zarif bir görünüme sahiptir. Caminin iç satıhlarını süsleyen kalem işi nakışlar da geç devrin zevksiz örnekleridir. Aslında herhalde kütüphanedekine benzer barok üslûpta çok güzel süslemeler vardı. Külliye meyilli bir arazi üzerinde kurulduğundan cami yüksekte kalmıştır. Altındaki boşlukta dükkânlar bulunur. Köşede ise külliyenin barok üslûbunu en mükemmel şekilde aksettiren sebil yer alır.



dığı ve değişik biçimde bir örnek olarak sanat tarihi bakımından özel bir yere sahiptir. Sebilin pencerelerinin üst kısımlarındaki satıhlarda Rahmî mahlaslı şairin beş kıtadan meydana gelmiş uzun manzum tarihi işlenmiştir. Ayrıca sebilin yanında kitâbeli, mermer bir de çeşm e bulunur. Külliyenin medresesi avlunun sağında bulunur. Bu da cami gibi taş ve tuğladan karma teknikte yapılmış bir binadır. Rahmî mahlaslı şairin düzenlediği tarih kitabesinde inşa tarihi 1157 (1744) olarak gösterilir. Faal olduğu devirde on iki hücresi olduğu kayıtlıdır. Bunlardan ikisi sonradan ilâve edilmiş "muhdes" barakalardır. 1330 Ağustosundaki (1915) kayıtta tamire ve tâdilâta ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Medrese mimari bakımdan camiye çok değişik bir biçimde yapıştırılmıştır. Dört hücresi cami avlusu tarafındadır. Medresenin revaklı avlusuna ise minarenin yanındaki geçitten girilir. Revaklar, caminin son cemaat yerinden araları demir şebekeli, yüksek kemerlerle ayrılmıştır. Böylece son cemaat yerinden medrese iç avlusunu görmek mümkündür. Medresenin gusülhânesi ve helâsı da vardır. Caminin sol tarafında, avludan, üzeri aynalı tonozla örtülü dikdörtgen biçiminde iki son cemaat yeri boyunca uzanan bir mekândan çapraz tonozlu kare bir odaya geçilir. İki tarafında ikişer pencere ile aydınlanan bu mekânın ne olduğu bilinmez. Ancak Hüseyin Ayvansarâyî'nin zikrettiği hünkâr mahfiline geçit veren kasr-ı hümâyun olması bir ihtimal olarak düşünülebilir. Büyük bir kitap meraklısı olan Hacı Beşir Ağa Eyüp'teki dârülhadisinde, Medine ve Ziştovi'de yaptırdığı medreselerinde birer de kütüphane vakfettiği gibi bu külliyesinde de ayrı bir kütüphane yaptırmıştır. Külliyede kütüphane caminin sağ tarafına bitişik olarak yer alır.



Beşir Ağa Sebili mermerden yapılmış olup üstünde kurşun kaplı bir kubbe ile geniş ahşap bir saçak bulunur. Genellikle sebillerde pencerelerin dışarı kavisli olmasına karşılık burada t a m tersine pencereler içeri kavislidir. Beş pencereyi mermer sütunlar ayırır. Bunların aralarında dökme demirden şebekeler vardır. Beşir Ağa Sebili, İstanbul sebilleri arasında barok üslûbun ilk uygulan-



Besir Ağa Sebili



2



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞİR AĞA KÜTÜPHANESİ bulunur. Kare biçimli revaklı avlunun et-



BİBLİYOGRAFYA:



rafında sıralanan kubbeli derviş hücre-



Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmi',



lerinden başka avlunun



tekkenin diğer bölümleri iki k a t halinde



j_-çr j o W X: : : :ct



M «



bir tarafında



yer alır. Nakşibendî tarikatı tarafından



i



İstanbul



1938, s. 3 9 ; İ. Hilmi Tanışık, İstanbul



Çeşmele-



ri, İstanbul 1943, s. 172, 1 7 8 ; D o ğ a n Türk Barok



Mimarisi



Hakkında



Kuban,



Bir



İstanbul 1945, s. 1 0 6 ; S e m a v i Eyice,



Petit guide



a travers les monuments



Deneme, İstanbul, byzantirıs



et Turcs, İstanbul 1955, s. 2 1 ; a.mlf., " İ s t a n b u l M i n a r e l e r i " , Türk Sanatı



İncelemeleri,



Tarihi Araştırma



ve



I, İstanbul 1963, s. 70, rs. 114-



te idi. Tekkeler kapatıldıktan sonra ba-



1 1 5 ; a.mlf., " İ s t a n b u l ' d a



kımsız kalan ve fakirlere barınak olan



Ç e ş m e s i " , JTS ( O r h a n Şaik G ö k y a y A r m a ğ a n ı ) ,



Beşir Ağa Tekkesi restore edildikten son-



VI (1984), s. 120-121, rs. 2 3 ; Ö z g ö n ü l Aksoy,



ra bir süre Folklor Derneği tarafından



Osmanlı tanbul



Devri



İstanbul



S u l t a n I.



Sıbyan



1968, s. 7 1 ; Eminönü



Mahmud



Mektepleri, Camileri



İs(haz.



kullanılmıştır; şimdi ise Batı Trakya Da-



M e h m e t D o ğ r u ) , İstanbul 1987, s. 75-77; Erün-



yanışma Merkezi'dir.



sal, Türk Kütüphaneleri Baha Tanman,



Hüseyin Ayvansarâyî külliyede bir de sıbyan mektebi bulunduğunu bildirir. Görünürde böyle bir mekân tesbit edilememektedir. Caminin sol tarafında bulu-



ve



Süsleme



İstanbul



Özellikleri



Tarihi II, s. 85-87; M. Tekkelerinin Tipoloji



Mimari Denemeleri



( d o k t o r a tezi, 1990), İÜ Ktp., 1 9 3 6 4 - 1 9 3 6 7 , 11/ 1, s. 82-86; M ü b a h a t K ü t ü k o ğ l u , " 1 8 6 9 ' d a Faa l İ s t a n b u l M e d r e s e l e r i " , TED, VII-VIII (1977), s. 4 7 ; a.mlf., " D â r u 1 - H i l â f e t i ' l - A l i y y e M e d -



nan ve ne olduğu anlaşılmayan mekâ-



resesi v e K u r u l u ş u A r e f e s i n d e İ s t a n b u l M e d -



nın esasında sıbyan mektebi olabileceği



reseleri", İTED, VII (1978), s. 40-41; T u r g u t Kut,



Bu üzeri aynalı tonozla örtülü dikdört-



düşünülürse de cami harimine bitişik



gen biçiminde bir mekân olup içeriye sa-



sıbyan mektebi olması da m a k u l bir çö-



dece camiden geçilerek girilmektedir. Sa-



z ü m değildir. Bu durum karşısında mek-



hip olduğu kitaplar Süleymaniye Kütüp-



tebin külliyeden ayrı olarak f a k a t yakı-



hanesi'ne nakledildikten sonra bakımsız



nında inşa edilmiş olduğu ihtimali hatı-



bırakılarak harap bir hale gelen kütüp-



ra gelmektedir. Zaten sıbyan mektebi-



hanenin esasında duvar ve bilhassa to-



nin esasının Sultan II. Bayezid'in kızla-



nozunun çok zengin şekilde barok üslûp-



rından Aynişah Sultan tarafından vak-



ta k a b a r t m a (malakârî) süsleme ile be-



fedildiği, hatta kabrinin de



zendiği görülmektedir. Tavanın



hazîresinde olduğu yine Ayvansarâyî ta-



göbek



I, 48-50; İz-



Sebilleri,



sadece, ikisi erkek üçü kadın olmak üzeartık burası hemen hemen terkedilmek-



Besir Ağa Tekkesi'nin kitabesi ve planı (Suieyman Aslan'dan)



İstanbul



kullanılan tekkede 1885-1886 yıllarında re beş kişinin yaşadığı bilindiğine göre af



zet Kumbaracılar,



mektebin



" İ s t a n b u l S ı b y a n M e k t e p l e r i y l e İ l g i l i B i r Ves i k a " , JTS, II (1978), s. 59, 69.



SEMAVİ E Y İ C E



r



BEŞİR A Ğ A KÜTÜPHANESİ Dârüssaâde ağası Hacı Beşir A ğ a tarafından İstanbul Cağaloğlu'ndaki külliyesinde 1745 yılında kurulan kütüphane.



kısmındaki orta süslemeden sonra tono-



rafından bildirilmiştir. Sıbyan



zun yan duvar bitimine kadar inen satıh-



Hacı Beşir A ğ a tarafından herhalde ye-



Beşir Ağa'nın k u r d u ğ u kütüphaneler



ları barok çerçeveli oval (beyzî) madalyon-



niden yapılmış ve kendi külliyesinin ev-



arasında en zengin koleksiyona sahip ola-



mektebi



larla kaplanmıştır. Böylece klasik Türk



kafına bağlanmıştır. 1923-1928 yılları



nıdır. Kütüphane odası caminin bitişiğin-



sanatına b ü t ü n ü ile yabancı, f a k a t çok



arasında hazırlandığı t a h m i n edilen sıb-



zengin bir süslemenin varlığı dikkati çe-



de olup kapısı camiye açılmaktadır. Fte-



yan mekteplerine dair bir listede, "Ba-



ker. Aslında caminin içinin de aynı tek-



ceb 1158 (Ağustos 1745) tarihli vakfiye-



bıâli caddesinde... elyevm E v k a f ç a Mû-



sine göre bu k ü t ü p h a n e d e dört hâfız-ı



nik ve aynı üslûpta süslemesi olduğuna



sevîler'e îcar edilmektedir" denildiğine



k ü t ü b ve bir mücellit görev yapmaktay-



ihtimal verilebilir. Kütüphanenin başka



göre o sıralarda henüz mevcuttu. Tur-



dı. Üçüncü hâfız-ı k ü t ü b ayrıca kütüpha-



yerde görülmeyen bir özelliği de içeride



g u t Kut, Muallim Cevdet Bey'in listesin-



nenin kapıcılığıyla da görevlendirilmişti.



barok kemerli bir nişin dip duvarında



de de yer alan bu mektebin Tomruk Dai-



açılmış olan oval penceredir.



Caminin



minberinin yanındaki duvarda bulunan



resi karşısında olduğunu söyler.



bu pencerenin barok üslûpta, alt kısmı



Hacı Beşir Ağa ile hemen onun arka-



koparılmış demirden güzel bir parmak-



sından Dârüssaâde ağası olan hattat Be-



lığı vardır.



şir Ağa genellikle birbirine karıştırılır.



Beşir Ağa Zâviyesi veya tekkesi başlı başına ayrı bir bina olarak kitâbesine göre 1158'de (1745) yapılmıştır. Külliyenin diğer binaları ile arasında dar bir aralık vardır. Tekke derviş hücreleri, mut-



Kütüphane, kuruluşundan bir süre sonra tesbit edilemeyen bir tarihte, hâfız-ı



Külliyenin avlu duvarının dış yüzündeki sivri kemerli gösterişsiz çeşme kitabesi d e ketebe imzasından



anlaşıldığına



Beşir Ağa Camii ile bitişiğindeki kütüphane Cağaloğlu / istanbul



göre Hattat Beşir Ağa tarafından yazılmıştır.



fak, yemekhane, selâmlık ve tevhidhâ-



Beşir Ağa Külliyesi, Türk sanatında



neden meydana gelmiş ve b ü t ü n bu bö-



Batı tesirleriyle ortaya çıkan yeni sanat



lümler bir medrese gibi revaklı bir avlu



akımının ilk eserlerinden olan, değerli bir



etrafında toplanmıştır. Güney tarafın-



yapı topluluğudur. Burada~ ayrıca nâdir



da, geçen yüzyılın ortalarında daha eski



rastlanır bir özellik olarak cami, medre-



bir yapının yerinde inşa edildiği anlaşı-



se ve tekkenin bir kitle halinde birleşti-



lan ayrıca üç katlı ahşap harem b ö l ü m ü



rildiği görülür.



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞİR AĞA KÜTÜPHANESİ kütüblerinin vakfiyedeki şartlara aykırı



BİBLİYOGRAFYA:



miştir. Yarısı duvara g ö m ü l ü bir sütun



olarak beş günlüğüne bazı kitapların kü-



Hacı Beşir A ğ a ' n ı n Eyüp'teki M e d r e s e ve Kü-



sebilin köşesini süslemektedir. Binanın



t ü p h a n e dışına çıkmasına izin verdikle-



t ü p h a n e s i n i n 1 1 4 8 Tarihli Vakfiyesi, V G M A , nr.



en dikkat çekici özelliği, kuzey cephesi-



rinin ve b u n u n sonucu olarak da bir kı-



736, s. 1-11; nr. 6 8 3 , s. 1 8 7 ; Erünsal, Türk Kü-



sım kitapların kaybolduğunun tesbit edil-



tüphaneleri



Tarihi II, s. 85, 144, 157, 168, 174,



179, 184, 187, 2 3 3 , 238, 2 5 7 .



mesi üzerine gerekli düzenlemeleri ya-



sayımda otuz sekiz kitabın kaybolduğu anlaşılmış, geri kalan 676 kitap hâfız-ı kütüblere teslim edilip gerekli tedbirler alındıktan" sonra k ü t ü p h a n e tekrar hizm e t e açılmıştır (VGMA, nr. 639, s. 128-



larak yapılmış kavisli bir cephe tanzimine sahip olması ile Şâriu'l-Halîci'l-Mıs-



İSMAIL E .



pabilmek gayesiyle bir süre kapatılmıştı. Rebîülevvel 1198'de (Şubat 1784) yapılan



nin kıvrımlı yol düzenlemesine uyduru-



r



ERÜNSAL



rî'ye bakan cephesindeki pencereye bitişik olarak yapılmış alt kısmı şişkin bir



BEŞİR A Ğ A SEBİLKÜTTÂBI



istiridye kabuğu şeklindeki yekpâre mer-



Dârüssaâde ağası Hacı Beşir Ağa tarafından Kahire'de yaptırılan bir sebil ve mektep.



mer su haznesidir. Eski bir resminde



150).



görüldüğü üzere bu haznenin iki yanınd a n dışarıya bir çıkıntı teşkil eden emzikler yer almaktadır (bk. Hüseynî, s. 208). Bu örnek emzikli sebiller için değişik bir



Kuruluşundan sonra yapılan bazı bağışlarla koleksiyonu zenginleşen



XIV. yüzyılın ikinci yarısından başlaya-



n u m u n e teşkil eder.



Beşir



rak bilhassa Memlüklüler devrinde yay-



Ağa Kütüphanesi bugün Süleymaniye Kü-



gınlaşan cami, medrese ve hankahların



tüphanesi'nde Beşir Ağa adıyla ayrı bir



yola bakan köşelerinde iki katlı bir sebil



bölüm olarak m u h a f a z a edilmektedir.



inşasıyla ü s t ü n ü sıbyan mektebi olarak



Islamic



kullanma geleneği daha sonraki yüzyıl-



Kahire 1985, s. 164, 3 2 9 ; M a h m û d H â m i d el-



larda da devam ettirilmiştir. "Sebilküt-



Hüseynî,



BİBLİYOGRAFYA: Hacı



Beşir A ğ a ' n ı n



Cağaloğlu'ndaki



Cami,



BİBLİYOGRAFYA: Ali Paşa M ü b a r e k , el-Hıtatut-Tevftkıyye,



Ka-



hire 1983, III, 1 0 0 ; VII, 1 7 0 ; R. B. P a r k e r v.dğr.,



Monuments



in Cairo-A Practical



eTEsbiletü'l-Osmaniyye



ti'l-Kâhire



1517-1798,



Medbuli),



s. 2 0 8 - 2 0 9 ;



Guide,



bi-medtne-



Kahire, ts.



(Mektebetü



Medrese, Zaviye ve K ü t ü p h a n e s i n e a i t 1158 Ta-



t â b " adıyla anılan ve Kahire'de pek çok



rihli Vakfiyesi, Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa,



örneği bulunan bu tarz yapılar Osman-



manlı



Evkafı-



lılar devrinde de inşa edilmiştir. Beşir



T ü r k ç e M a n z u m K i t a b e l e r " , VD, XXII (1991),



V G M A nr. 1 9 ; nr. 6 3 9 , s.



Ağa Sebili bunun g ü n ü m ü z e intikal eden



s. 383-420.



nr. 682, vr. 1 0 5 b - 1 1 8 a ; Hacı



nın



Hazine



128-150;



Kütüphanesi,



Defteri, Halit



Dener,



Beşir Ağa



Süleymaniye



Umumî



İstanbul 1957, s. 38-39, tür.yer.;



Erünsal, Türk Kütüphaneleri ayrıca bk. İndeks.



Tarihi II, s. 85-87,



M



Şâriu'l-Halîci'l-Mısrî (eski Şâriu Derbi'l-



İSMAIL E .



ERÜNSAL



r



r



BEŞİR A Ğ A KÜTÜPHANESİ



~



Dârüssaâde ağası Hacı Beşir A ğ a tarafından Eyüp'teki dârülhadisinde 1735 yılında kurulan kütüphane. L



"Os-



Eserlerindeki



DORIS BEHRENS- ABOUSEIF



( HJS-



ÖİJ^İ



)



Ebü'l-Yemân Beşîr (Bişr) b. Akrebe el-Cühenî (ö. 8 5 / 7 0 4 )



sebilin, benzerleri gibi suyun serin tutulması için iyi bir havalandırmaya i m k â n verecek şekilde iki cepheli olarak 1131'de (1719) inşa edildiği Türkçe kitabesin-



Vakıf



B E Ş İ R b. A K R E B E



resesi yanından bu caddeye inen Habbâniye sokağının kesiştiği köşede yer alan



M e h m e t Akkuş,



Kahire



|—ı İSİ



bağımsız örneklerinden biridir.



cemâmîz) üzerinde, Sultan Mahmud Med-



r—ı



Dönemi



Sahâbî.



L



den anlaşılmaktadır. M e m l û k üslûbunJ



da yapılan sebilin iki cephesi üzerindeki



Ne z a m a n ve nerede d o ğ d u ğ u bilin-



pencereleri, köşeli geçmeleri olan oyma-



memektedir. Çocukluk yıllarında babası



lı bir pervaz çerçevelemektedir. Mekte-



Akrebe ile birlikte Hz. Peygamber'i zi-



Beşir Ağa'nın İstanbul'da k u r d u ğ u bu



bin bulunduğu üst kat, ortada m e r m e r



yarete gitti; Peygamber de onu yanına



ikinci k ü t ü p h a n e 1148'de (1735) düzen-



sütunlu ve her iki tarafta çift kemerli



oturtup başını okşadı ve Bahîr olan adı-



lenen vakfiyesine göre dinî ilimlerle ilgi-



bir ahşap sayvanla nihayetlenmektedir.



nı Beşîr'e çevirdi. Dilindeki



li küçük bir koleksiyondan meydana gel-



Binanın portali, üstü köşeli biçimde dü-



de Hz. Peygamber'in duasıyla geçti. Yaş-



miştir. Kütüphanede üç hâfız-ı k ü t ü b ile



zenlenmiş mukarnaslı bir girinti teşkil



landığı z a m a n saçları ağardığı halde Hz.



bir kâtib-i k ü t ü b görevlendirilmişti. Vak-



etmekte olup oyma pervazla çevrelen-



kekemelik



Peygamber'in elinin değdiği kısımların



fiyede ayrıca hâfız-ı kütüblerden ikisinin



siyah kaldığı rivayet edilir. Babası Uhud



medrese öğrencileri arasından seçilmesi



Savaşı'nda şehid düşünce Hz. Peygam-



istenmekte, diğer hâfız-ı k ü t ü b ü n ise



ber Beşîr'i ziyaret etti-, onun a ğ l a m a k t a



medrese dışından âlim, fâzıl ve dindar bir kişi olması şart koşulmaktadır. Kütüphanenin küçük koleksiyonu, 1156



olduğunu görünce, "Ağlama! Ben baban, Beşir Ağa Sebilküttâbı - Kahire / Mısır



Âişe de annen olsa istemez misin?" diyerek onu teselli etti.



(1743) yılında Râbia H a t u n ' u n daha ön-



Abdülmelik b. Mervân, A m r b. Saîd'i



ce Ayasofya Kütüphanesi'ne vakfettiği



ö l d ü r d ü ğ ü g ü n Beşîr'den kalkıp bir şey-



kitapların bu kütüphaneye nakli ile ol-



ler söylemesini istedi. Beşîr de, "Ben Hz.



dukça zenginleşmiştir (VGMA, nr. 683, s.



Peygamber'in, sadece gösteriş ve riya



187).



için konuşmaya kalkışanı, Allah kıyamet



Beşir Ağa Kütüphanesi b u g ü n Süley-



g ü n ü riya ve gösteriş mevkiinde tutar,



maniye Kütüphanesi'nde Beşir Ağa (Eyüp)



buyurduğunu işittim" (Müsned, III, 500)



adıyla ayrı bir b ö l ü m olarak m u h a f a z a



diyerek halifenin teklifini reddetme ce-



edilmektedir.



saretini gösterdi.



4



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞİR FUAD kerliğe, felsefeye ve edebiyata dair ki-



Daha sonra Filistin'e yerleşen Beşîr,



t a p ve makalelerinin ortak tarafı, hissîliğe ve hayalciliğe karşı olması, buna mu-



el-Filistînî nisbesiyle de anılmaktadır. BİBLİYOGRAFYA: Müsned,



EsTr, Üsdul-ğabe,



İşâbe, I, 153.



r



kabil akılcı, materyalist ve pozitivist bir dünya g ö r ü ş ü n ü aksettirmesidir.



et-Târîhu'l-kebîr,



III, 5 0 0 ; B u h â r î ,



II, 7 8 ; İbn A b d ü l b e r , el-İstfâb,



I, 1 5 2 ; İbnü'l-



Oldukça kısa süren yazı hayatında çe-



I, 2 3 3 ; IV, 6 2 ; İbn Hacer, elrj-ı İM



şitli konularda 200'den fazla makale, te-



İSMAIL L . Ç A K A N



lif-tercüme on altı kitap neşreden Beşir Fuad, A h m e d Midhat ve Muallim Nâci



BEŞİR FUAD



ile edebî musahabeler, Nâmık Kemal ve Menemenlizâde M e h m e d Tâhir ile za-



(1852 [?]-1887)



m a n zaman şiddetli polemiğe varan mü-



Fikir adamı ve tenkitçi. Besir Fuad



nakaşalar yapmıştır. Bu



münakaşalar



onun kendi nesli içinde olduğu Maraş ve Adana mutasarrıflıklarında b u l u n m u ş olan Hurşid Paşa ile Giresunlu Memiş Paşa'nın kızı Habibe Hanım'ın oğlu olarak İstanbul'da dünyaya geldi. Anne ve baba tarafından Gürcü asıllıdır. Devrine göre seviyeli bir öğretim veren Fâtih Rüşdiyesi'nde beş yıl okuduktan sonra bir m ü d d e t babasının görevi dolayısıyla bulundukları Suriye'de Halep Cizvit Mektebi'nde tahsil gördü. 1871'de Askerî İdâdî'den, 1873'te Mekteb-i Harbiyye'den m e z u n oldu. Aynı yıl Sultan Abdülaziz'in yaverliğine tayin edildi ve bu görevi üç yıl devam etti. Yaverlik unvanı üzerinde kalmak şartıyla gönüllü olarak 1875-1876 Sırp savaşına iştirak etti. Aynı şekilde yine gönüllü olarak Rus Harbi'ne (1877-1878) ve Girit isyanlarının bastırılması harekâtına da (1878) katıldı. Kolağası rütbesiyle Harbiye Levâzımât-ı Umûmiyye Dairesi Teftiş Komisyonu üyesi iken askerlikten istifa ederek kendisini t a m a m e n yazı ve yayın hayatına verdi. Bir ara Dârüşşafaka Mektebi'nde fahrî olarak öğretmenlik yaptı. Annesinin t u t u l d u ğ u zihnî bir hastalığa yakalanm a k korkusuyla sefahat hayatına daldı. Bu yüzden, ailesinin geçimini t e m i n d e daha fazla zorluğa d ü ş m e m e k için hayatına son verdiğini açıklayan bir mekt u p bırakarak 5 Şubat 1887'de intihar etti. Mektupta cesedini teşrih malzeme-



mıyla fennî konulara dair yazıların neşredildiği Güneş dergisinin imtiyazını sa-



kadar



sonrakilere de örnek teşkil edecek obj e k t i f tenkit ve m ü n a z a r a usulünü orta-



tın aldı. On iki sayı çıkabilen Güneş, mukaddimesine göre, Osmanlı gençlerinin çağdaş m ü s b e t ilimlere ve fennî gelişmelere yabancı kalmamasına çalışacaktı. 1884 yılının sonlarına doğru Türkiye'nin en eski özel gazetesi olan Cerîde-i Havâdis'in ıslah edilmesi teşebbüsüne geçilince bu maksatla başmuharrirliğine Beşir Fuad getirildi. Buradaki idareciliği ve yazarlığı da bir buçuk ay sonra, hük ü m e t kararıyla gazetenin kapatılması üzerine sona erdi. Son yıllarında Tercümân-ı Hakikat ve Saâdet gazetelerinde çeşitli konularda makaleleri yayımlandı.



ya koyar. Osmanlı aydınlarının çoğu Zola,



Beşir Fuad doğrudan doğruya edebî



yat aleyhtarı olduğu anlaşılan Beşir Fu-



t ü r d e eser vermiş olmadığı için edebi-



ad, edebiyatın ancak gerçeğe, m ü s b e t



Daudet, Dickens, Flaubert, Comte, Büchner, Spencer, D'Alembert, De la Mettrie, Chambers, Diderot, Claude Bernard, Ribaut, Tarde gibi Batılı d ü ş ü n ü r ve edipleri ilk defa Beşir Fuad'ın kitap ve yazılarıyla tanımışlardır. Bu isimleri birbirine bağlayan ortak vasıflar da edebiyatçıların realist-natüralist bir çizgide, filozof ve mütefekkirlerin ise rasyonalist, pozitivist, materyalist ve ansiklopedist oluşlarıdır. Batı edebiyatından ve düşünce tarihinden getirdiği bu isimler Beşir Fuad'ın şahsında tesadüfî olarak birleşm i ş değildir. Makalelerinden bir edebi-



yat tarihlerinde yer almamıştır. İntihan,



ilimlere hizmet etmesi şartıyla makbul



bu intiharın sebep olduğu tartışmalar



olduğu kanaatinde idi. Ona göre estetik



ve bu konu üzerinde z a m a n ı n d a konu-



açısından hiçbir değeri olmayan şiir eğer



lan yayın yasağı da Beşir Fuad'ın uzun



gerçeklere uygunsa en güzel şiirdir. Be-



süre unutulmasına sebep olmuştur. Hal-



şir Fuad, Victor Hugo hakkında yazdığı



buki edebî türlerde eser vermemesine



ve Türk edebiyat tarihinde yazılmış ilk



r a ğ m e n edebî tenkit alanında getirdiği



tenkidli monografi sayılabilecek küçük



dikkate değer görüşler, fikrî ve felsefî



f a k a t önemli eserinde, çağdaşı olan Türk



alanda devrin aydınlarına göre sahip ol-



yazarlarının istisnasız büyük üstat ka-



d u ğ u kültür seviyesi, ona son devir Türk



bul ettikleri Hugo'yu ve romantizmi ten-



fikir tarihinde önemli bir yer verilmesi-



kit ederek onun karşısına gerçek bir ro-



ni gerektirir.



mancı olarak Zola'yı ve natüralizmi koyar.



si olarak Tıbbiye'ye hediye ettiğini yazmışsa da cenazesi Eyüp Sultan Kabristanı'na defnedilmiş, ancak mezarı daha



gilizce ve Almanca) tercüme yapacak ve



Beşir Fuad'ın bazı yazılarında mater-



bu dillerin öğretimiyle ilgili m e t o t kitap-



yalizmi de benimsemediğini belirtmesi,



sonra kaybolmuştur. Hayatında olduğu gibi ö l ü m ü n d e n sonra da şahsiyeti ve



ları yazacak kadar iyi biliyordu. Bunun



sadece b ü t ü n felsefî sistemlere karşı



intiharı üzerine, hükümetin müdahalesini gerektirecek münakaşalar olmuştur.



dışında edebiyata, özellikle şiire ve şiir-



oluşunun tabii bir sonucudur. Yoksa ya-



de hayalperestliğe karşı menfi bir tavır



zılarının genel havası, bilhassa çağdaşı



takınması, devrinde pek çok edebiyat-



olan Alman materyalist filozofu Büch-



çının kendisine düşmanlık göstermesi-



ner'den övgüyle bahsedişi, onun belki



ne sebep olmuştur. Buna r a ğ m e n ken-



bir sistem olarak değil f a k a t bir dokt-



Beşir Fuad'ın, 1883 sonlarından başlam a k üzere, intiharına kadar geçen dört yıllık kısa f a k a t çok yoğun bir yazı ha-



Beşir Fuad üç Batı dilini (Fransızca, İn-



di nesli içinde belki de t e k örnek olarak



rin olarak materyalizme yakınlığını gös-



yatı olmuştur. Önce Mustafa Reşid'in çıkardığı Envâr-ı Zekâ mecmuasında te-



bu üç yabancı dili bilmesi, m ü s b e t ilim-



terir. Voltaire hakkında kaleme aldığı di-



ler ve felsefe sahalarında küçümsenme-



ğer bir monografisinde ve bu kitabın se-



lif ve t e r c ü m e yazıları çıktı, daha sonra birkaç arkadaşıyla Hâver dergisini çıkarmaya başladı. 1884'te hemen tama-



yecek seviyedeki mâlumatı, onu devri



bep olduğu tartışmalarda da bu düşün-



içinde farklı bir şahsiyet haline getirmiş-



celeriyle beraber skolastik zihniyeti yı-



tir. Müsbet ilimlere, dil konularına, as-



kıp yerine akılcılığın, sonra bir adım da-



5



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BESİR FUAD tıldı. Hicretin 7. yılı Şâban ayında (Aralık



ha atarak yalnız m ü ş a h e d e ve tecrübe



kiye'de dinsiz olarak tanınan Voltaire'in



edilenin gerçek olduğunu ileri süren po-



gerçekte sadece Hıristiyanlık aleyhinde



628) Hz. Peygamber Beşîr b. Sa'd'ın ku-



zitivizmin müdafaasını yapar. Edebiyat-



b u l u n d u ğ u n u da bu vesileyle söyler. 4.



mandasında otuz kişilik bir birliği, Me-



ta natüralizmi benimsemesi de bu mek-



Irıtikad (Muallim Nâci ile, İstanbul 1304). Viktor Hügo kitabının neşri üzerine Beşir Fuad'la Mualim Nâci'nin birbirlerine gönderdikleri ve daha çok edebî meselelerin ele alındığı mektuplardan meydana gelen bir eserdir. S. Mektûbât (Fazlı Necib ile, İstanbul 1313). Yine Viktor Hügo dolayısıyla Fazlı Necib ile o g ü n ü n edebî konularıyla ilgili olarak karşılıklı mektuplardan meydana gelen bir kitaptır. Eser, İlk Türk Materyalisti Beşir Fuad'ın Mektupları adıyla yeni harflerle de yayımlanmıştır (haz. C. Parkan Özturan, İstanbul 1989). B) Yabancı Dil Öğreten Metot Kitapları. Bedreka-i Lisân-ı Fransevi (Emil Otto'dan tercüme, İstanbul 1301); Miftâh-ı Bedreka-i Lisûn-ı Fransevi (İstanbul 1302); Almanca Muallimi (Emil Otto'dan tercüme, İstanbul 1303); İngilizce Muallimi (Emil Otto'dan tercüme, İstanbul 1303); Usûl-i Talîm (Emil Otto'dan tercüme, İstanbul 1303); Miftâh-ı Usûl-i Ta'lim (İstanbul 1304). C) Tercüme Tiyatroları. İki Bebek (Victor Bernard — Eugene Granger'in Fransızca eserinden tercüme, İstanbul 1300); Binbaşıyı Dâvet (K. F. M o r u n Almanca eserinden tercüme, İstanbul 1300); Birinci Kat (James Cobb'un İngilizce eserinden tercüme, İstanbul 1301).



dine'ye iki günlük mesafedeki Fedek ya-



tebin Zola tarafından, tıpta tecrübeyi (pozitivizm) esas alan Claude Bernard'a bağlanmasındandır. Avrupalı pozitivistler gibi Hıristiyanlık aleyhinde bulunan, birçok yazısında ilmin gerçeklerine karşı geldikleri, dini zulümlerine alet ettikleri gerekçesiyle papazları yeren Beşir Fuad, İslâmiyet aleyhinde doğrudan doğruya bir söz sarfetmiş değildir. Hatta hıristiyan Ortaçağ'ında İslâm'ın aydınlığından söz eden ifadeleri bile vardır. Ancak bu ifadeleler bazı İslâm filozof ve bilginlerinin ilmî gerçekleri dile getirmeleriyle sınırlı kalır. Bunun dışında onun, benimsediği bütün bilgin ve filozoflarla sadece hıristiyanî değil b ü t ü n dinlere ait inanç ve sistemlere karşı hiç olmazsa ilgisiz



olduğunu



kabul e t m e k güç değildir. Esasen XIX. yüzyıl Osmanlı t o p l u m u içinde dine karşı daha cüretli bir tavrın beklenmesi de yersiz olur. Nitekim bu tavrı ile onun zam a n ı n gençleri ve özellikle Tıbbiye öğrencileri üzerinde materyalist ve ateist tesirleri olduğu bilinmektedir. Beşir Fuad devrinin Türk yazı hayatına objektif, açık ve sade bir üslûp, şahsiyattan uzak bir m ü n a k a ş a âdâbı getirmiştir. Natüralizm dolayısıyla edebi-



kınlarında oturan Mürreoğulları üzerine gönderdi. O sırada kışlık vadilerine çekilmiş olan Mürreoğullan'nm koyun ve deve sürülerini ele geçiren bu askerî birlik, hayvanları Medine'ye götürürken dur u m u öğrenen kabile mensupları çıkageldiler ve müslümanlarla çetin bir savaşa tutuştular. Çoğu şehid düşen İslâm birliğinden sağ kalanlar geri çekilmeye mecbur oldular. Ayağından ağır şekilde yaralanan ve bayıldığı için öldüğü sanılıp bırakılan Beşîr savaş bittikten sonra kendine geldi. Geceleyin civarda bulunan bir yahudi ailesine sığındı ve yaraları iyileştikten sonra Medine'ye döndü. Aynı yıl Şevval ayında (Şubat 629) Gatafânoğullan'nın



Medine'ye



saldırmayı



planladıkları haber alınınca



hazırlanan



300 kişilik İslâm birliğine, Hz. Ebû Bekir ile Ömer'in tavsiyesi üzerine yine Beşîr b. Sa'd k u m a n d a n tayin edildi. Hz. Peygamber'in kendisine verdiği sancağı alan Beşîr, Fedek ile Vâdilkurâ arasında bulunan Cinâb (Cebâr) ve Y ü m n ' e doğru yola çıktı. Uyeyne b. Hısn ile iş birliği yapan Gatafânlılar müslümanlarla savaşmayı göze alamayıp dağıldılar. Bir rivayete göre de savaşa t u t u ş t u k t a n sonra bozguna uğradılar. Müslümanlar da ele



yat düşmanlığı, pozitivizm yoluyla din



Beşir Fuad'ın b ü t ü n kitap ve yazıları-



geçirdikleri birçok ganimetle geri dön-



aleyhtarlığı ise devrinde her iki alanda



nın t a m bibliyografik künyeleri, Orhan



düler. Yine aynı yıl Zilkade ayında (Mart



da mevcut skolastik düşünceye ve taas-



Okay'ın İlk Türk Pozitivist



629), bir yıl önceki Hudeybiye Antlaşma-



suba bir reaksiyon olmaktan başka bir



listi Beşir Fuad tir (s. 223-233).



sı'na uygun bir şekilde yapılacak olan



değer taşımaz. Eserleri. A) Edebî, Felsefî, İlmî Kitapları. 1. Viktor Hügo (İstanbul 1302). Victor Hu-



A h m e d M i d h a t , Beşir O r h a n Okay, İlk



ve natüralizmi Türkiye'de tanıtan ilk eser-



Beşir Fuad,



biyografilerin ilki olup Beşir Fuad'ın edebî ve felsefî düşüncelerini



Umretü'l-kazâ seferinde Hz. Peygamber m u h t e m e l bir savaşı dikkate alarak



BİBLİYOGRAFYA:



go dolayısıyla romantizmi tenkit eden dir. Ayrıca Türkiye'de yazılmış tenkitli



ve Natüraadlı eserinde verilmiş-



Fuad,



İstanbul



Türk Pozitivist



ve



1304;



Natüralisti



İstanbul 1 9 6 9 ; a.mlf., "Beşir F u a d " ,



TDEA, i, 4 0 8 - 4 0 9 ; R. E k r e m Koçu, " B e ş i r Fua d " , ist.A, V, 2 6 0 1 ; E k r e m İşın, " O s m a n l ı M a -



yanında g ö t ü r d ü ğ ü silâhları m u h a f a z a görevini Beşîr'e verdi. Hz. Peygamber'in



vefatından



sonra



Sakîfe g ü n ü ensardan birinin halife olmasını ısrarla isteyen Medineli hemşeh-



t e r y a l i z m i " , TCTA, il, 365-367, 434-435.



göstermesi



rilerine r a ğ m e n Hz. Ebû Bekir'in halife



bakımından da önemli bir kitaptır. 2. Be-



seçilmesini savunan ve ona ilk biat eden



şer (İstanbul 1303). Üç cilt olarak hazırlanması düşünülen bu eserin ancak iki cildi tamamlanabilmiştir. Eserde ö n e m sırasına göre insan vücudunu korumaya ait ilimler, m a t e m a t i k ve tabii ilimler, çocuk terbiyesi, bazı pratik bilgiler ve güzel sanatlar yer almaktadır. 3. Volter (İstanbul 1304). Bu eserinde Voltaire dolayısıyla dinî ve felsefî fikirlerini az çok izah eden Beşir Fuad, Hıristiyanlığın taassup, cehalet ve zulümle yayılışının kısa bir özetini yaptıktan sonra Doğu'da yeni bir dinin yani İslâmiyet'in ilim adamları yetiştirerek geliştiğini anlatır. Tür-



S



ORHAN



OKAY



Beşîr 633'te yapılan Irak seferine katıldı ve Hîre'nin fethinde bulundu. Hâlid b. F



B E Ş İ R b. S A ' D ( _\JU*> ^J J



n



illi )



şehid oldu. Beşîr b. Sa'd'ın Hz. Ömer'in



Ebü'n-Nu'mân Beşîr b. Sa'd b. Sa'lebe el-Ensârî el-Hazrecî (ö. 12/633) L



Kumandan sahâbî.



Velîd'in yönettiği Aynü't-temr seferinde hilâfet dönemine de yetiştiği ve onun, "Bazı konularda keyfî hareket edersem ne yaparsınız?" sorusuna "Seni ok doğ-



J



rultur gibi doğrulturuz" diye cevap ver-



Ashabın ileri gelenlerinden N u ' m â n b.



V, 224; İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehztb, I, 464).



diği de rivayet edilmektedir (İbn Manzür, Beşîr'in babasıdır. İkinci Akabe Biatı'nda



Câhiliye döneminde o k u m a yazma bi-



bulundu. Bedir, Uhud ve Hendek başta



len nâdir kişilerden biri olan Beşîr, Hz. Peygamber'den rivayette bulundu ve ona çeşitli sorular yöneltip cevaplar al-



olmak üzere daha sonra yapılan b ü t ü n savaşlara Hz. Peygamber'le birlikte ka-



6



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞLÜ di. Bir defasında Resûl-i Ekrem'e, Allah Teâlâ'nın Peygamber'e salât ve selâm getirilmesini emrettiğinden bahisle bunun nasıl yapılacağını sordu. Hz. Peyg a m b e r de, "Allâhümme salli ve bârik" dualarının okunacağını söyledi (Müslim, "Şalât", 65). Bir başka sefer de karısının ısrarı üzerine oğlu Nu'mân'ı alarak Hz. Peygamber'in huzuruna geldi ve Nu'mân'a



bir köle bağışladığını,



Resûlul-



lah'ın buna şahit olmasını arzu ettiğini söyledi. Hz. Peygamber, diğer çocuklarına da aynı şekilde bağışlar yapıp onlar arasında eşit davranmadıkça bu nevi hibelerin uygun olmayacağını belirtti (Buhârî, "Hibe", 12; Müslim, "Hibât", 9-19). Beşîr b. Sa'd'dan en çok oğlu Nu'mân ve torunu M u h a m m e d rivayette bulunmuşlardır. Urve b. Zübeyr, Humeyd b. Abdurr a h m a n ve Şa'bFnin rivayetleri ise m ü r Sultan ibrahim devrine ait



sel*dir.



tarihli ve III. Mustafa devrine ait 1171 ( 1 7 5 7 - 5 8 ) tarihli gümüş beşliklerle istanbul'da 1 2 2 3 ( 1 8 0 8 ) yılında kesilmiş adlîtuğralı gümüş cedîd beşlik



1 0 4 9 (1639-40)



bul Arkeoloji Müzesi, Teşhir, nr. 1695),



(istan-



BİBLİYOGRAFYA: Buhârî, " H i b e " , 12; M ü s l i m , " Ş a l â t " , 65, "Hib â t " , 9-19; Vâkldî, el-Meğazî,



II, 7 2 3 , 727-728,



733-734; İbn Sa'd, et-Tabakât,



II, 118, 121, 126;



III, 182, 531, 6 1 8 ; VIII, 3 6 1 ; Taberî, Târih ( E b u 1Fazl), III, 22-23, 26, 155, 2 2 1 - 2 2 2 ; lbnü'1-Esîr,



kışının 22, 23 ve 24. yılları arasında nok-



la yeni bir sikke çıkarmak mecburiyetin-



Üsdü'l-ğâbe,



tasız olarak basılmıştır. Bu sikkelerin



de kalmıştı.



I, 2 3 1 ; a.mlf., el-Kâmil,



Muhtaşaru



2 2 7 , 330-331,



395;



Târihi Dımaşk,



V, 2 2 4 ; İbn S e y y i d ü n n â s ,



nul-eser,



İbn M a n z û r ,



II, 226-



Uyü-



Tarihi



tarları da 115.000.000 kadardı. İtibarî



I, 4 6 4 - 4 6 5 ; Kok-



değerleri ile hakiki değerleri arasındaki



in the British



( M e d i n e ) , VII, 3 1 0 - 3 1 1 , 317-



fark dolayısıyla hazineye 39.675.000 ku-



XXXI, s. 281 vd.; İsmail Galib, Takoîm-i



3 1 9 , 3 3 3 ; K. V. Z e t t e r s t e e n , "Beşîr", İA, II, 5 7 3 ; W. ' A r a f a t . " B a ş h ı r b . S a ' d " , El 2 (Fr.), I, 1109-



ruş gelir sağlanmıştı. Üç sene sonra yani II. M a h m u d ' u n cü-



S



r



BİBLİYOGRAFYA :



I,



II, 146-148; İbn Hacer, el-İsâbe,



1 5 8 ; a.mlf., Tehzîbü't-Tehzîb, sal, İslâm



c



ayarı binde 220-225 arasında idi. Mik-



M . YAŞAR KANDEMİR



.



n



BEŞUK II. M a h m u d zamanında çıkarılan ayarı çok düşük gümüş sikkelere verilen ad.



lusunun 25. senesine rastlayan 1248'de (1832) görülen lüzum üzerine, ayarı ön-



S. L a n e Poole, Catalogue



kûkât-ı



Museum,



Osmâniyye,



414-416;



Konstantiniye



Süleyman



Osmâniyye



of Oriental



üsûl-i



Sûdi,



ue Ecnebiyye,



Mes-



1307,



s.



Meskûkât-ı



İstanbul



56-63; H a s a n Ferid, Nakd



kukât,



Coins



L o n d o n 1883, VIII, rs.



ue İ'tibâri



1311,



s.



Mâlî Mes-



İstanbul 1330-33, s. 195-196; M . Belin,



Türkiye



İktisadî



Tarihi



Hakkında



Tetkikler



cekilerden daha düşük olmak üzere ikin-



(trc. M . Ziya), İstanbul 1931, s. 281 v d . ; Anis-



ci tertip beşlikler ile kısımları basıldı.



t a s el-Kermilî, Resâ'il



Bunların ayarı binde 170-175 raddele-



ue'l-İslâmiyye



rine indirilmiş ve öncekilerden ayrılabilmeleri için her iki yüzün kurdelesi altına



fi'n-nukûdi'T^Arabiyye



ue'ilmü'n-nümmiyyât,



Kahire



1939, s. 1 6 9 ; Pakalın, I, 2 1 1 ; W. L. Clark, The



Silver



Coinage



tinople,



Mahmud



II Struck



at



Constan-



New York 1950, s. 1 2 5 ; E k r e m Koler-



1245'te (1829) padişahın t a h t a çıkışı-



nokta konulmuştu. Çıkarılan meblağın



kılıç, Osmanlı



Para,



Anka-



nın 22. yılında hazineyi sıkıntıdan kur-



miktarı 245.000.000 olup hazineye sağ-



ra 1958, s. 1 2 5 ; Nuri Pere, Osmanlılarda



Ma-



t a r m a k gayesiyle, mevcut ayarı d ü ş ü k



lanan gelir 118.825.000 kuruştu. Nokta-



denî



m e s k û k â t * ı n bir kat daha ayarının dü-



lıların gerçek değeri 2 kuruş 23 para,



şürülmesine



noktasızların değeri ise 3 kuruş 10 para



ları, İstanbul 1970, s. 18, 49, 5 0 ; A r t u k , İslâmî Sikkeler



karar



verilerek yeni



bir



beş kuruşluk ile b u n u n kısımları olan



idi. Piyasada her ikisi de 5 kuruşa teda-



yüzlük (2.5 kuruş), kırklık (kuruş), yirmi-



vül ettiriliyordu. Bu beşliklerden yarı ya-



lik (yirmi paralık) ve onluk (on paralık) çı-



rıya bir gelir sağlandığını anlayan muh-



karılmasına başlandı. Bütün bunlar Darp-



tekirler bir taraftan taklidini yaparak



h â n e Emini Kazzâz Artin Çelebi'nin bu-



kalp paraları piyasaya sürmeye başlamış-



luşu idi. Bu gibi kara beşlikler eski ciha-



lar, diğer taraftan bazı sermayedarlar



diye beşliğinden daha küçüktü. 39 m m .



da yabancı ülkelerde aynı ağırlık ve ayar-



çapında ve 15.80 gr. ağırlığında olup ya-



da metelik m e s k û k â t bastırarak bun-



zı ve tuğranın etrafı kurdeleli bir dü-



ları Osmanlı ülkesine sokmuşlardı. Bu



ğ ü m l e bağlı bir hilâl ve dış tarafları da



d u r u m u tesbit eden h ü k ü m e t 1249'da



çiçekli bir su ile çevrilmişti. Cedîd beşlik-



(1833) sikkenin ıslahına karar vererek



ler ve kısımları II. M a h m u d ' u n t a h t a çı-



% 44 ayarında altılık, nısf ve rubu' adıy-



İmparatorluğunda



Paralar,



İstanbul 1968, s. 2 4 2 , 2 4 6 , 2 4 8 ,



2 4 9 , 2 5 0 ; Cüneyt Ölçer, Sultan



manında



Darp



Edilen



Kataloğu,



Madenî



II. ZaPara-



II, 6 8 3 ; " B e ş l i k " , İA, II,



B



F



Mahmud



Osmanlı



İBRAHİM A R T U K



BEŞLÜ



^



Sınır boylarındaki kale ve palankalarda muhafızlık yapan, gerektiği zaman akma giderek düşmanın durumundan hükümeti haberdar eden serhad kulu süvarilerinden bir sınıfın adı (bk. SERHAD KULU).



7



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEŞŞÂR b. BÜRD B E Ş Ş Â R b. B Ü R D ( JJİ



j i j ^ i )



Ebû Muâz Beşşâr b. Bürd el-Ukaylî (ö. 167/783-84) Şiirleri örnek (şâhid) olarak kullanılan son Arap şairi. Her ne kadar şiirlerinde Sâsânî hanedanı gibi köklü bir aileden geldiğini, Bizans İmparatoru Kayser'in dayısı olduğunu ileri sürüyorsa da İran'a bağlı Tohâristan'dan olan dedesi Yercûh, Mühelleb b. Ebû Sufre tarafından esir alınmış, babası Bürd de önce Mühelleb'in karısı Hîre el-Kuşeyriyye'nin, daha sonra Basra'da Benî Ukayl kabilesinden Ümmü'zZibâ adında bir kadının kölesi olmuştur. Beşşâr, babası henüz köle iken iki gözü kör olarak dünyaya geldi ve sahibesi tarafından âzat edildi. Çocukken kulağında küpe bulunduğu için kendisine "küpeli" anlamına gelen Ebû Riâs ( ) veya Mura"as ( ^ j * ) lakabı verilmiştir. Çocukluğunu Benî Ukayl kabilesi içinde geçirip sağlam bir dil öğrenen Beşşâr, on yaşlarında şiir söylemeye başladı. Gençliğinde Basra mescidlerindeki ilim meclislerine ve Merbid'deki edebî muhitlere devam etti. Vâsıl b. Atâ ve arkadaşları ile yaptığı görüşmeler sayesinde bunlardan öğrendiği fıkıh ve kelâm kendisinin ilmî ve fikrî alandaki gelişmesine yardımcı oldu. Ahtal, Cerîr b. Atıyye ve Ferezdak gibi hicviyeleriyle ünlü şairlerin döneminde yaşadığı için onların şiirlerinden etkilendi. Körlüğünün ve bir köle ailesinden gelmiş olmanın ezikliğini telâfi etmek ve hakir görülmenin meydana getirdiği intikam duygularını tatmin etmek için kendi kabilesini dahi hicvederdi. Bu yüzden Basralılar onun hicvine konu olmaktan daima çekinmişlerdir. Ukbe b. Selîm ve Hâlid b. Bermek dışında Ukayl kabilesinden methettiği herkesi hicvedecek kadar karakter zaafı göstermiş, bu iki kişi de verdikleri caizelerle kendilerini onun hicvinden kurtarabilmişlerdir. Epiküryen bir ahlâkı benimseyen ve bunu şiirlerinde terennüm eden Beşşâr, inanç açısından çeşitli mezhepler arasında bocalayıp durmuş, şiirlerinde Zerdüşt dinine temayülünden ötürü zındıklıkla suçlanmıştır. İlk zamanlar Mu'tezile ileri gelenleriyle düşüp kalkan ve onlardan ilim tahsiline çalışan Beşşâr, Hz. Peygamber'den sonra herkesin dalâlete düştüğünü iddia ederek halkı tekfire kalkışmış ve ateşin topraktan üstün olduğu gerekçesiyle Âdem'e secde etme-



yen şeytanı savunmuştur. Bunun üzerine Vâsıl b. Atâ onun zındık olduğunu ve öldürülmesi gerektiğini söylemiş, bu yüzden iki defa Basra'dan sürülmüş, ancak hasımlarının ölümünden sonra Basra'ya dönebilmiştir. Beşşâr mevâlî*den olduğu için Emevîler devrinde kendisine önem verilmemiş, ancak Abbâsîler'den Mehdî-Billâh ve veziri Hâlid b. Bermek zamanında itibar görebilmiştir. Halife Mehdî Beşşâr'ın müstehcen şiirler yazmasına engel olmuşsa da hiciv yazmasını önleyememiştir. Bu yüzden o sunduğu kasidesine ödül vermeyen vezir Ya'küb b. Dâvüd'u, hatta aynı sebeple Halife Mehdî'yi bile hicvetti ve bu hicviyesini nahiv âlimlerinden Yûnus b. Habîb'in meclisinde okudu. Bunu öğrenen Ya'küb b. Dâvûd, evvelce Beşşâr'ın zındık olduğuna ve öldürülmesi gerektiğine inandıramadığı Mehdî'yi bu konuda ikna etti. Hadiseyi bizzat tahkik etmek için Basra'ya hareket eden halife Batîha'da vakitsiz bir ezan sesi duydu. Bunu sarhoş olduğu için Beşşâr'ın yaptığını öğrenince kendisine had* cezası verilmesini emretti. Doksan yaşındaki şair on üçüncü (bir rivayete göre yetmişinci) sopada öldü. Onu halifenin bağışlayabileceğini düşünerek vezir Ya'küb b. Dâvûd'un öldürttüğü de rivayet edilmektedir. Beşşâr'ın ölümü halkı sevindirmiş, cenazesinde sadece zenci câriyesi bulunmuştur. Beşşâr büyük bir sanatkâr olarak "muhdesûn" diye bilinen yeni bir akımın kurucusu kabul edilmektedir. Nitekim Selm el-Hâsir (ö. 186/802) ile Müslim b. Velîd (ö. 208/823) üzerindeki tesiri açıkça görülür. Câhiliye şiirinde İmruülkays, İslâmî şiirde Kutâmî, kasidenin "matla"' bölümünü en başarılı bir şekilde söyleyen şairler olarak kabul edildiği gibi Beşşâr da bu konuda muhdesûn şairlerinin en başarılısı olarak ün yapmıştır. Böylece devrinde bir akım başlatan Beşşâr, şiir sanatında Müslim b. Velîd ile Ebû Temmâm'a örnek olmuş, konuşur gibi rahat şiir söyleyen bir üslûp ile de nesirde tekâmülün zirvesine çıkan Bedîüzzaman el-Hemedânî ile Harîrî'nin yetişmelerinde etkili olmuştur. Asmaî, akıcı üslûbu sebebiyle Beşşâr'ı Nâbiga ezZübyânî ile Meymûn b. Kays el-A'şâ'ya benzetir. Beşşâr şiiri günlük ihtiyaç haline getirmeyi başarmış; her mevzua yer verdiği şiirleri, o günün insanları için bir şevk veya teselli kaynağı olmuştur. Özellikle tasvirlerinde çok başarılı olan şair halkla iç içe olduğu için onları yakından



tanımış ve hayatlarını gözü görenlerden daha iyi bir şekilde tasvir etmiştir. Beşşâr'ın, Emevî devrinin büyük hiciv şairlerinden biri olan Cerîr b. Atıyye'yi sırf şöhret kazanmak maksadıyla hicvettiği rivayet edilirse de bu rivayetin, o dönemin şairlerinden olup Beşşâr'ı hicveden Cerîr b. Münzir es-Sedûsî ile Cerîr b. Atıyye'nin karıştırılmasından ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. O herkesi hicvettiği halde hicvedilmekten korkardı. Hatta kendisini hicvetmemesi için Ebü'şŞamakmak'a yılda 200 dirhem verdiği rivayet edilir. Birinci sınıf bir sanatkâr olmasına ve şiirlerini Arapça söylemesine rağmen daima İranlılar'ı metheder, Arap ırkını küçümserdi. Tamamlayamadığı şiirlerini hiçbir anlam taşımayan kelime ve yabancı isimlerle doldurduğu için büyük dil âlimlerinden Ahfeş el-Ekber ve Sîbeveyhi tarafından eleştirilmiş, buna karşılık Beşşâr da onları hicvetmiştir. Daha sonra bu iki âlim onun hicvinden kurtulmak için kendisini şiirleriyle istişhâd* edilen son şair kabul etmişlerdir. Beşşâr'ın şair olarak Mervân b. Ebû Hafsa'dan aşağı olduğu iddiası doğru değildir. Bizzat Mervân'ın, şiirlerini Beşşâr'a tashih ettirmesi de bunu göstermektedir. Diğer taraftan Mervân tarz ve üslûp olarak eskiye bağlı kaldığı halde Beşşâr şiirdeki klasik konuları aşıp devrinin yadırgadığı yenilikler vücuda getirmiştir. Kasideleri şekilce kusursuz olup recez*leri hemen hemen kaside kadar uzundur. Halka ve münevverlere farklı dillerle hitap etmiştir. Kendisi gibi â m â olan Ebü'l-Alâ el-Maarrî'ye hiçbir yönden benzemez; zira Maarri belli bir felsefenin sahibidir, Beşşâr ise bazı karışık fikirlere saplanmış şüpheci bir şairdir. Kimsenin kendisini anlamadığı iddiasıyla İslâmiyet'i küçümsemeye kalkışmıştır. Serbest ve lâubali oluşu sebebiyle müstehcen şiirler terennüm ederek diğer şairlere oranla halkın cinsî duygularını fazlasıyla tahrik etmiştir. Câhiliye devrinde ve İslâmî dönemde en çok şiir söyleyen üç şairden biri olan -diğer ikisi Seyyid el-Himyerî (ö. 173/789) ile Ebü'l-Atâhiye'dir (ö. 211/826)- ve 1200 kaside söylediğini bizzat ifade eden Beşşâr'ın İslâm'a karşı tavrı, sefahati, zındıklıkla itham edilmesi ve herkesi hicvetmesi sebebiyle şiirlerinin ancak bir kısmı günümüze kadar gelebilmiştir. Bunların bir bölümü tabakat kitaplarıyla antolojilerde bir araya getirilmiş, çok az bir kısmı da divan halinde toplanabilmiştir. Bazı şiirleriyle divanı neşredilmiştir: 1.



8



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BETTÂNÎ



min şi cri Beşşâr. Hâlidiyyân



el-Muhtâr



diye m e ş h u r olan ve bu isimle ortak kit a p yazan Ebû Bekir M u h a m m e d b. Hâşim (ö. 380/990) ile Ebû Osman Saîd b. Hâşim (ö. 371/981) adlı iki kardeşin yaptıkları bir derleme olup Ebû Tâhir İsmâil b. A h m e d et-Tücîbrnin şerhiyle birlikte M u h a m m e d Bedreddin el-Alevî tarafın-



BETTAN!



(



j t y



)



Ebû Abdillâh Muhammed b. Câbir b. Sinân er-Rakkı el-Harrânî (ö. 317/929) İslâm astronomlarının en büyüklerinden.



dan yayımlanmıştır (Kahire 1934). 2. Dî-



vânü



Beşşâr b. Bürd. M u h a m m e d Tâhir



b. Âşûr (ö. 1973) tarafından bulunarak şerhedilen divanı M u h a m m e d Rifat Fethullah ile M u h a m m e d Şevki Emîn gözden geçirerek yeni açıklamalar ilâvesiyle üç cilt halinde yayımlamışlardır (Kahire 1369-1376/1950-1957). Asıl divanın yarısı olduğu t a h m i n edilen ve ancak "ra" kafiyesine kadar olan kısmı ihtiva eden bu üç ciltte 6628 beyitten oluşan 255 kaside mevcuttur. Bunlara bazı ilâve ve açıklamalar getiren IV. cilt M u h a m m e d Tâhir b. Âşûr ile M u h a m m e d Şevki Emîn tarafından



hazırlanarak



neşredilmiştir



(Kahire 1966). BİBLİYOGRAFYA: İbn Kuteybe, eş-Şi cr ve'ş-şu'arâs.



643-646;



Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-Eğhnî,



III, 135-250;



İ b n ü ' n - N e d î m , el-Fihrist, s. 181, 4 0 1 ; Hatîb, 7a-



rîhu



Bağdâd,



yât,



I, 2 7 1 - 2 7 4 ; İbn Kesîr, el-Bidâye,



VII, 112-118; İbn Hallikân, Vefe-



1 5 0 ; İ b n ü ' l - İ m â d , Şezerât,



X , 149-



I, 2 6 4 - 2 6 5 ; Abdül-



k â d i r el-Bağdâdî, Hizânetü'l-edeb,



III, 230-232;



Me'âhidü't-



A b d ü r r a h î m b. A h m e d el-Abbâsî,



tanşîş



(nşr. M . M u h y i d d i n A b d ü l h a m î d ) , Kahi-



re 1367 / 1 9 4 7 , 1, 289-304; Sezgin, GAS, II, 455-



Târîhu'l-edeb,



4 5 7 ; Şevki Dayf,



Corc Gureyyib, Beşşâr h â el-Hâcirî, Beşşâr



b. Bürd,



Maârif); A b d ü l v e h h â b



devâvtn,



III,



b. Bürd,



201-202;



Beyrut, ts.; Tâ-



Kahire, ts. (Dârü'l-



es-Sâbûnî,



Şu'arâ 3



ve



Beyrut 1978, s. 1 2 4 - 1 3 0 ; B u t r u s el-



B u s t â n î , Üdebâ'ul-'Arab,



Beyrut 1979, II, 36-



5 9 ; Ö m e r F e r r û h , Târîhu'l-edeb,



II, 92-96; Hü-



seyin A t v â n , Şu'arâ'



ü'd-deuleteyn:



ye ue'l-'Abbâsiyye,



Beyrut 1981, s. 2 5 4 - 2 6 2 ;



el-Emeviy-



C. Z e y d â n , Adâb,



I, 3 6 3 - 3 6 6 ; A b d ü l f e t t â h Sa-



lih Nâfi', eş-Şûre



fî şi'ri



Beşşâr



m a n 1 9 8 3 ; ZiriklI, el-A clâm H a n n â el-Fâhûrî, el-Mûcez



târîhih,



b. Bürd,



Am-



(Fethullah), II, 5 2 ;



fi'l-edebi'l-'Arabî



ve



Beyrut 1985, II, 2 8 5 - 2 9 6 ; a.mlf., Târî-



hu'l-edebi'l-'Arabî,



Beyrut, ts.



(el-Matbaatü'l-



Bûlisiyye), s. 3 6 9 - 3 8 6 ; M u s t a f a eş-Şek'a, eş-



Şi'r



ue'ş-şu'arâ'



fi'l-aşri'l-'Abbâsî,



Beyrut 1986,



s. 9 9 - 1 6 8 ; [Abdülkâdir] el-Mağribî, " B e ş ş â r b. Bürd",



MMİADm.,



IX/12



(1929), s.



705-722;



M u h s i n Gıyad, " Ş û r e t ü B e ş ş â r b . B ü r d f î Kitâb i ' l - E ğ â n î " , MMİlr., X X (1970), s. 192-218; Ham î d M u h l i f el-Heytî, " B e ş ş â r b . B ü r d d i d e n " , Mecelletü



Müced-



Âdâbi'l-Müstansıriyye,



II, Mu-



sul 1977, s. 61-72; AndrĞ R o m a n , " U n P o e m e « O u v e r t » d e B a s s â r b. B u r d " , BEO, XXV (1978), s. 1 8 5 - 1 9 6 ; Faruk Ö m e r Fevzi, " B e ş ş â r b. B ü r d ve siyâsetü



c



a ş r i h " , el-Mevrid,



XVI/1, Bağdad



1 9 8 7 , s. 75-86; J . Hell, " B e ş ş â r b. B ü r d " ,



DMİ,



III, 6 4 8 - 6 5 0 ; TA, VI, 2 4 9 ; Kasım Kufralı, "Beşşâr b. B ü r d " , İA, II, 574-576; R. Biachâre, " B a s h s h â r b . B u r d " , El 2 (İng ), I, 1080-1082.



S



İsmi Batı'da Albetanius, Albategnus veya Albategni şeklinde anılır. Aslen Sâbiî bir ailenin çocuğu olup büyük bir ihtimalle III. (IX.) yüzyılın ilk yarısında Harran civarındaki Bettan'da doğdu. Nitekim Bettânî ve Harrânî nisbeleri de bunu göstermektedir. Sadece İbnü'n-Ned î m ' i n el-Fihrist'inde rastlanan Rakkî nisbesi ise hayatının büyük kısmını geçirdiği ve ünlü rasatlarını yaptığı Fırat'ın sol sahilindeki Rakka şehrinden gelmektedir. Doğum tarihi ve çocukluğu hakkında bilgi yoktur. İlk rasatlarını 264 (877) yılında yaptığı bilinmektedir,- o tarihte yirmi yaşında olduğu kabul edilirse yaklaşık 244'te (858) d o ğ d u ğ u söylenebilir. Babasının, İbnü'n-Nedîm tarafından zikredilen m e ş h u r astronomi aletleri ustası Câbir b. Sinân el-Harrânî olması mümkündür. Bettânînin künyesi kadar astronomi aletleri icat ve imal etmedeki mahareti de bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Hayatının sonraki dönemleri hakkında bilinenler de çok sınırlıdır. İbnü'nNedîm'in el-Fihrist'i ile İbnü'l-Kıftî'nin Târîhu'l-hükemâ* adlı eserinde onun geometri, teorik ve pratik astronomi ile astrolojide önde gelen bilginlerden ve meşhur gözlemcilerden biri olduğu; güneş ve ay gözlemlerine ait tablolar verip Batlamyus'un (Ptolemaios) el-Mecisff'sindeki bilgileri tashih ederek geliştirdiği ve yeni buluşlarını açıkladığı çok önemli bir zîc yazdığı; bu kitapta beş gezegenin hareketlerini ve bunlarla ilgili astronomik hesaplan verdiği; zîcinde bahsettiği gözlemlerin bir kısmını 2 6 7 (880) ve 287 (900) yıllarında yaptığı; Ca'fer b. MuktefTnin sorularına verdiği cevaplardan anlaşıldığına göre rasat faaliyetlerinin 264'te (877) başlayıp 306'ya (918) kadar devam ettiği; ayrıca zîcindeki sabit yıldız rasatlarını 299 (911) yılında yaptığı ifade edilmektedir. Anılan kaynaklarda Rakka ahalisinden Benî Zeyyât ailesinin uğradığı bir haksızlık yüzünden onlarla birlikte Bağdat'a gittiği ve sonra 317'de (929) memleketine dönerken Halife Mu'tasım tarafından yaptırılmış olan Kasrü'l-Cis'te vefat ettiği belirtilmektedir. İbn Hallikân ise Bettânî'nin ölüm yeri için Musul civarında bir şe-



hir olan Hadr'ı göstermekte, buna karşılık araştırmacı Nallino da Hadr ( j ) kelimesinin Ciss'in ) yanlış yazılmış şekli olduğunu ileri sürmektedir. Y â k ü t el-Hamevî'nin aynı yerden Kasrü'l-Hadr adıyla bahsettiği göz önüne alındığında Nallino'nun iddiasının tutarlı olduğu görünmektedir. Bettânfnin hayatı hakkındaki bu bilgilere, Antakya'da 23 Ocak ve 2 Ağustos 901 tarihlerinde bir güneş ve bir ay tutulmasını gözlemiş olduğu da ilâve edilebilir; bu gözlemlerden kendisi zîcinde bizzat bahsetmektedir. Eserleri. 1. Kitâbü'z-Zîc. el-Câmi' fî hisâbi'n-nücûm ve mevâzı'i mesîrihe'l-mümtehan adıyla da anılır. İbnü'nNedîm'in verdiği bilgiden, b u kitabın iki nüshasının bulunduğu ve ikincisinin daha geliştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. ez-Zlcü's-Sâbi 7"î adıyla da anılan ve astronomi ilmine büyük katkıları bulunan bu eser, Bettânî'nin Doğu ve Batı'da büyük bir şöhret olmasını sağlamıştır. Kitabın orijinal adı büyük ihtimalle İbnü'n-Nedîm ve İbnü'l-Kıftî tarafından zikredildiği üzere Kilûbuz-Zic'Ğir. Çünkü VII. yüzyıldan önce "astronomi tablosu" anlamında kullanılan zîc kelimesi daha sonraları "astronomi risâlesi" anlamında kullanılır olmuş ve eski yerini aslında "küçük akarsu" mânasına gelen cedvel kelimesine bırakmıştır. Kitâbü'z-Zîc'ın mukaddimesinde, kendinden öncekilerin çalışmalarında g ö r d ü ğ ü hata ve ihtilâflar yüzünden böyle bir kit a p yazmaya ihtiyaç duyduğunu ifade eden Bettânî, bu kitabında mevcut teori ve istidlalleri yeni gözlemlere d a y a n m a k suretiyle ıslah edip geliştirdiğini belirtmektedir. Bu arada şerh, tenkit, ıslah ve ilâvelerini kaleme almadan önce elMecistî'den yaptığı b ü t ü n iktibasları da büyük bir titizlikle kaydetmiştir. Elli yedi "bahis"ten meydana gelen bu eserin ilk bahislerinde pratik tarifler verilmiş ve problemler ortaya konulmuştur. Bettânî 3. bahiste kendi trigonometrik fonksiyonlar teorisini geliştirmiş, 4. bahiste kendi gözlemlerini vermiş, 5-26. bahislerde çoğu astrolojik yorumların izahı için tertiplenmiş olan pek çok küresel astronomi problemini etraflı şekilde ve büyük bir vukufla m ü n a k a ş a etmiş, bu arada da ortografik projeksiyon prensiplerine dayanan yeni düşüncelerini açıklayıp küresel trigonometriye yeni çözümler getirmiş ve ayrıca ilim âlemine küresel trigonometrinin temel teoremlerinden olan "kosinüs teoremi" gibi çok önemli bir yenilik kazandırmıştır. Bat-



CEMAL MUHTAR



9



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BETTÂNÎ lamyus'un güneş, ay ve gezegenlerin ha-



si için de 66 yılda 1 derece değerini bul-



dar C. A. Nallino, bu eserde Bettânî'nin



reketlerine dair teorisi 27-31. bahisler-



m u ş ve tropik seneyi 365 gün 5 saat 46



asıl gayesinin astrolojide kullanılan de-



de ele alınmış, 32. bahiste çeşitli tak-



dakika 24 saniye olarak hesaplamıştır



lilleri (heylâc) m a t e m a t i k yöntemiyle te-



vimlerle bunların her birindeki tarihle-



ki bu değer de 365 g ü n 5 saat 4 8 daki-



mellendirmek olduğunu söylüyorsa da



rin diğerlerine çevrilmesi anlatılmış, 33-



ka 46 saniye olan gerçek değere çok



(bk. İA, li, 577) gerçekte onun gayesi en-



48. bahislerde tabloların kullanılışları ta-



yakındır. Bettânî'nin diğer önemli keşif



lemlerin 0°'den 36°'ye kadar değerleri-



rif edilmiş, 49-35. bahislerde astroloji-



ve başarılarından bazıları da şunlardır:



ne tekabül eden doğuş (metali') cedvel-



nin esas meseleleri ele alınmış, 56. ba-



Ayın boylamda ortalama hareketinin tes-



lerini hazırlamaktır. Dolayısıyla astrolo-



histe bir güneş saatinin, 57. bahiste ise



biti, güneş ve ayın görünür çaplarının öl-



jiden çok astronomiye dair bir eserdir.



bazı astronomi aletlerinin yapımı anla-



çülmesi ve güneşinkinin bir yıl, ayınki-



Şu hususa da işaret e t m e k gerekir ki



tılmıştır.



nin ise anomal ay zarfında değişimleri-



Bettânî'den önce Habeş el-Hâsib'in yaz-



nin bulunması, bu buluşlardan hareket-



mış olduğu zîcde bu cedvel yoktur, an-



Batlamyus kinematiğine karşı genelde açık bir tenkit tavrı t a k ı n m a m ı ş ol-



le Batlamyus'un imkânsız dediği halka



cak Bettânî'den sonra yazılan zîclerde



makla birlikte Bettânî, Batlamyus'un or-



şeklinde güneş tutulmasının



mümkün



görülmektedir. Bunun müstakil bir eser



taya koyduğu pratik sonuçlar hakkında



olduğu sonucunun çıkarılması ve ayın



olduğu dikkate alınırsa büyük bir ihti-



ciddi bir şüphenin delillerini ortaya ko-



t u t u l m a derecesinin hesabı için çok sağ-



malle cedvellerin doğuşun derece ve da-



yarak onun güneş apojesinin veya eklip-



lam bir m e t o d u n geliştirilmesi.



kikalarına göre tertip edilmiş olması ge-



tik eğiminin değişmezliği iddiası gibi ya-



Astronomi ve küresel trigonometrinin



rekir. Nitekim bugün modern astronomi-



h u t gezegen hareketlerinin ana para-



gelişmesinde çok büyük rol oynayan bu



de "râduction â l'equateur" (muaddilü'n-



metrelerinde yaptığı yanlışlıklar gibi pek



kitabın önemi yazılışından üç asır sonra



nihar) adıyla aynı türden cedveller kulla-



çok hatasını bazan açıkça, bazan da zım-



Batı'da da anlaşılmış ve eser XII. yüz-



nen düzeltmiştir. İslâm astronomları ek-



yılda Robertus Retinensis ve Plato Ti-



liptik eğiminin değişimi konusuyla hay-



bastinus tarafından Latince'ye tercüme



ret verecek kadar erken tarihlerde ilgi-



edilmiştir. İlk tercüme kaybolmuşsa da



nılmaktadır. 3. Risâle fî tahkiki akdâri'l-ittişâlât. 4. Şerhu'l-makâleti'l-erba'a İi-Baüamyûs (son üç eser için bk. GAS, VI, 187; VII, 160; A. C. Beitia, s. 41). Kaynaklarda Bettânî'ye isnat edilen daha başka eserler varsa da bunların ona ait olduğu şüphelidir.



lenmeye başlamışlardır. Bu değişimin yıl-



Plato'nun tercümesi sonradan tablola-



da 0,5 saniye mertebesinde pratik de-



rı çıkarılarak 1537'de Nürnberg'de ve



ğeri olmayan bir farkla vuku bulduğu



1645'te Bologna'da iki defa basılmıştır.



söylenirse bu bilginlerin ilmî dikkat ve



Ayrıca İspanya Kralı Alfonso el Sabio'-



hassasiyetlerinin derecesi daha iyi anla-



nun emriyle yine XII. yüzyılda Arapça as-



şılmış olur. Bettânî'nin bu konudaki ça-



lından İspanyolca'ya da tercüme edil-



Sâid el-Endelüsî, Tabakâtü'l-ümem,



lışmaları ne ilktir ne de bir istisnadır.



miştir. Bu tercümenin eksik bir nüshası



hakl, Tetimme,



Fakat onun modern formüle t a m anla-



halen Paris'te Bibliotheque de l'Arse-



mıyla uyan 23° 35' değerini bulurken ta-



nal'de m u h a f a z a edilmektedir. Arapça



lam, A n k a r a 1960, s. 96-98; S a r t o n ,



kip ettiği yolu dikkatle anlatması önem-



aslı Escurial nüshası esas alınarak C. A.



tion, 1, 6 0 2 - 6 0 3 ; Sezgin, GAS, V, 2 8 7 - 2 8 8 ; VI,



lidir. Bettânî, Kitâbü'z-Zie'in



Nallino tarafından Latince tercümesi ve



28. bah-



sinde d ö r t mevsimin uzunluklarını tes-



açıklamalarla birlikte neşredilen (Al-Bat-



bit için yaptığı gözlemleri anlatmakta-



tânı şive Albaterıii Opus Astronomicum, ad fidem Codicis Escurıalensis Arabice editum, latine uersum, adnotationıbus instructum, 1-I1I, Milano 1899-1907, Hildesheim-New York 1977) Kifâbü'z-Zîc'in İbrânîce ve Grekçe'ye tercüme edilip edilmediği belli olmamakla birlikte yahudi ve Bizanslı yazarlar üzerinde büyük etki bıraktığı anlaşılmaktadır. Çünkü kaynak göstererek veya göstermeden, lâyık old u ğ u krediyi vererek veya adını hiç anm a d a n ondan faydalanan pek çok Ortaçağ yahudi ve hıristiyan bilginin varlığı bilinmektedir. Bu etki XVII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiştir. Copernicus'un Bettânî'ye ne kadar çok şey borçlu olduğu, Tycho Brahe'nin çeşitli eserlerinde ve G. B. Ricioli'nin Yeni Almagest adlı kitabında Kitâbü'z-Zic'den ne kadar çok iktibas yaptıkları, Kepler ve Galileo'nun da Bettânî'nin gözlemleriyle yakından ilgilendikleri bilinmektedir.



dır. Bettânî bu gözlemlerden faydalanarak Hipparkhos tarafından milâttan önce 140'ta 65° 30' bulunan güneş apojesinin büyüyerek 82° 17'ya ulaştığını, aksantrisitesinin ise 2 P 2 9 ' 30'den 2 P 4 ' 45"ye d ü ş t ü ğ ü n ü tesbit etmiştir (1p yarı çapın 1/60'ıdır). Bettânî'den önce Sâbit b. Kurre de (veya Benî Mûsâ) güneş apojesini 82° 45' olarak tesbit etmiş ve Hipparkhos'un değeri ile karşılaştırıp 66 yılda 1 ° değiştiğini hesaplamış ve Batlamy u s ' u n kendi zamanında



Hipparkhos'u



tekit eden 65° 30' değerini b u l m u ş olmasının imkânsızlığını belirtmiştir. Leverrier formülü, Sâbit b. Kurre'nin değerine karşılık 82° 50' 22", Bettânî'ninkine karşılık 83° 4 5 ' 1 0 ' değerini vermektedir. Bettânî'nin güneş yörüngesinin eksantrisitesi için bulduğu 2 P 4 ' 4 5 ' değeri modern anlamda 0,017326'ya tekabül eder ve bu değer 880 senesi için bulunan 0,016771 değerine çok yakındır. Bettânî itidal noktalarının gerileme-



2. Kitâbü



fîmâ



beyne



Ma'rifeti c



erbâ i'l-lelek.



BİBLİYOGRAFYA: İ b n ü ' n - N e d î m , el-Fihrist



c



ulemâ',



( T e c e d d ü d ) , s. 3 3 8 ;



s. 3 3 ; Bey-



s. 15-16; İbnü'l-Kıftî.



s. 184-185; Suter, Die



ihbârul-



Mathematiker,



s. 45-47; Aydın Sayılı, The Obseruatory



in isIntroduc-



182-187; VII, 158-160; Ali A b d u l l a h ed-Deffa',



'ulemâ'i'l- cArab



Eseru uüri



c



ilmi'l-felek,



ue'l-müslimîn



C. A. R o n a n , The Cambridge



of the



fî tetau-



Beyrut 1401 / 1 9 8 1 , s. 43-52;



World's-Sciences,



Hlustrated Cambridge



208-211, 2 2 4 ; Ebü'l-Kâsım Kurbânı,



me-i Riyâzîdânân-ı s. 1 4 4 - 1 4 6 ; A n g e l



History 1984, s.



Zindegînâ-



Deure-i İslâmî, Tahran 1365, Cortabarria



Beitia.



"Deux



sources a r a b e s d e S. A l b e r t — L e - G r a n d ; al B i t r u j i et a l - B a t t a n i " , MIDEO,



XV (1982), s. 31-



5 2 ; C. A. Nallino. " B e t t â n î " ,



İA, II, 5 7 7 - 5 7 8 ;



a.mlf., " a l - B a t t â n ı " , El 2 (İng.), I, 1104-1105; Tİ, III, 1 8 3 - 1 9 2 ; Willy H a r t n e r , " a l - B a t t â n i " , I, 5 0 7 - 5 1 6 .



DSB,



m HIL



FERRUH



MÜFTÜOĞLU



BETTI



R



N



( ^ ) Ebü'l-Hasen Ahmed b. Alî el-Bettî (ö. 405/1015)



L



Abbasî saray çevresinde mizah ve nüktedanlığı ile ün yapan kâtip ve şair.



J



Bağdat'a bağlı büyük bir kasaba olan Bet şehrinde doğdu. Gençlik yılları ve



metâli ci'l-bürûc



yetişme tarzı hakkında geniş bilgi yok-



Her ne ka-



tur. Bağdat'ta a h b â r * ve edebiyatla bir-



10



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' likte Kur'an ve hadis tahsili yaptı ve bu



r



BETÜL



ilimlerde geniş bilgi sahibi oldu. Hâmisi Halife Kadir-Billâh'm (991-1031) hizme-



( 4* )



tine girip divanda kâtiplik, posta ve ha-



Hz. Meryem ve Hz. Fâtıma için kullanılan "iffetli ve namuslu kadın" anlamında bir sıfat (bk. FÂTIMA; MERYEM).



berleşme idareciliği gibi görevler üstlendikten sonra geniş edebî kültürü, hat sanatındaki mahareti, m e k t u p ve şiir yazmadaki kabiliyeti ile kısa z a m a n d a



H



la, gölgeliklere (İbn Mâce, "Tahâret", 21), hayvanların barınabileceği yuvalara (Ebû Dâvûd, "Tahâret", 16; Nesâî, "Tahâret", 129) bevledilmesini yasaklamıştır. Bevledecek kişi bulunduğu yere göre üzerine idrar sıçramaması için gerekli tedbirleri almalı ve kıbleye karşı d u r m a m a y a da



J



şöhrete kavuştu. Fevkalâde zeki, nükte-



dikkat etmelidir (Müslim, "Tahâret", 57; Tirmizî, "Tahâret", 6). İmam Mâlik ve Şâ-



dan ve hazırcevap olduğundan üstün bir



fiî, kapalı yerlerde bevledilmesi halinde



BEVL



mizah kabiliyetine sahipti. Yaptığı nük-



( 4*» )



telerle insanları güldürür, etkileyici üs-



kıbleye dönmenin sakıncalı J



lübuyla dargınları barıştırırdı. Mizah ve



olmadığını



söylemişlerdir. Bazı âlimler Hz. Peygamber'in uygulamasına dayanarak bir ma-



nüktedanlıktaki maharetinin yanı sıra



Arapça'da idrarın karşılığı olup dinen



mûsiki sahasında da geniş bilgi sahibi



pis maddelerden (necaset*) sayılmıştır.



hoş karşılamamışlardır. İmam Mâlik üze-



idi. Bütün muganniyeleri, söyledikleri şar-



Hz. Peygamber müslümanların bevl hu-



rine sıçratmamak şartıyla ayakta bevlet-



kıların şairlerini ve bunların



susunda hassas davranıp bunu elbise



m e d e bir m a h z u r bulunmadığını, ancak



ve vücutlarına bulaştırmamalarını em-



sıçratma söz konusu ise bunun mekruh



mânaları



hakkındaki rivayetleri bilirdi.



zeret olmadıkça ayakta



Devlet adamlarının sohbet ve eğlence



retmiş, kabir azabının daha çok idrar-



olduğunu belirtmiştir.



meclislerinde Bettî mutlaka bulunurdu.



dan s a k ı n m a m a k t a n d o ğ d u ğ u n u belirt-



BİBLİYOGRAFYA:



Bu sebeple kendisi devlet ricalinin ya-



miştir (Buhârî, "Vudû 3 ", 55, 56; Müslim,



kın ilgi ve ihsanlarına m a z h a r olmuştur.



"Taharet", 111).



Büveyhî hânedanı çevresinde de zekâsı ve nüktedanlığı ile temayüz etmişti. Nit e k i m Emîr Bahâüddevle'nin dostluk ve iltifatını. Vezir Fahrülmülk Ebû Gâlib b. Halefin de takdirini kazanıp ihsanlarına nâil olmuştu. Ebû Ali el-Hâtimî, Bett î n i n hasletlerine dair el-Muğassel



adıy-



la bir kitap yazmıştır (Ömer Ferrûh, 11, 571). Şiirleri lafız, m â n a ve sanat bakımınd a n orta seviyededir. Şiirlerini irticâlen söyler, iyi bir râvi olmasına r a ğ m e n güçlü şairleri taklit ederek şiirini düzeltme



Küçük bir çocuğa da ait olsa insan id-



bevledilmesini



B u h â r î , " V u d û 3 " , 11, 55, 56, 59, 60, 66, 68, " C i h â d " , 3 7 ; M ü s l i m , " T a h â r e t " , 57, 59, 73, 94-96, 101, 1 1 1 ; İbn M â c e , " T a h â r e t " , 13, 14, 17, 21, 25, 26, 177, "Tıb", 3 0 ; E b û Dâvûd, "Ta-



rarının necis olduğu ve temizlenmesi ge-



h â r e t " , 4, 9, 11, 16, 36, 135, 136, " H u d û d " , 3 ;



rektiği noktasında fikir birliği içinde bu-



Tirmizî, " T a h â r e t " , 5-8, 51, 53, 55, 112, 154,



lunan İslâm âlimleri, sadece anne sütü



" E t ' i m e " , 3 8 ; Nesâî, " T a h â r e t " , 16, 18, 24, 26,



ile beslenen bebeklerin idrarının nasıl



45, 129, 139, 188-190, " C e n â ' i z " , 116, "Tah-



temizleneceği konusunda farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Şâfiî ve A h m e d b.



r î m ü ' d - d e m " , 7 ; Serahsî, el-Mebsüt,



I, 5 4 - 5 5 ;



Kâsânî, Bedâ'C,



Bidâyetü'l-



müctehid,



I, 8 8 ; İbn R ü ş d ,



I, 7 0 ; İbn K u d â m e , el-Muğrıî



râs), I, 39-41, 162-165; II, 86, 88, 89, 91, 92,



âlimler bebeklerin idrarı ile kirlenen yay-



96, 9 7 ; a.mlf., el-Kafî



gı ve elbisenin kirlenen yere sadece su



Beyrut 1 4 0 2 / 1 9 8 2 , I, 8, 9, 50, 51, 86, 9 1 ; Ne-



serpmek gibi basit usullerle temizlenebileceğin! söylemişlerse de Hanefî ve



vevî, Şerhu



Müslim,



(nşr. Z ü h e y r eş-Şâvîş), III, 154,



1 9 5 ; İbn Kayyim el-Cevziyye,



kı'în,



II, 61-62; Aynî,



165, 166,



c



CJmdetul-kârî,



1 3 9 2 / 1 9 7 2 , III, 1 0 ; el-Fetâua'l-Hindiyye,



d u ğ u gibi bunların da ancak yıkanarak



Şevkânî,



da (Mart 1013) ö l d ü ğ ü söylenmekte ise



temizleneceği görüşünü benimsemişler-



Reddü'l-muhtar,



de Hatîb el-Bağdâdî onun 20 Şâban 40S



dir.



da Mu'tezilî olan Bettf nin 403 Şabanın-



(13 Şubat 1015) tarihinde vefat ettiğini belirtmektedir. Kaynaklarda Bettî'nin, muhtevaları bi-



Mâlik, Ebû Hanîfe'nin talebesi İmam Mu-



linmeyen, ancak biyografik mahiyette ol-



h a m m e d ve A h m e d b. Hanbel eti yenen



Kitâbü'l-Kadiri, Kitâbü'l- cAmîdî ve Kitâbü'l-Fahrî adlı üç eser kaleme aldığı zikredilmektedir. Fakat bu eserleri g ü n ü m ü z e kadar ulaşmamıştır.



hayvanların bevlinin temiz olduğunu söy-



BİBLİYOGRAFYA: Tenûhî,



lemişlerdir. Ancak Ebû Hanîfe ve Ebû



Bağdâd,



IV, 3 2 0 ; İb-



(bk. KAPICI).



2 5 4 - 2 7 0 ; a.mlf.,



I, 7 1 ; Ziriklî,



Mu'cemul-



d u r u m u n d a özürlü sayılırlar ve abdest



Türkmenler'de beg (bek). Doğu Türk-



IX, 2 5 1 ;



konusunda özel hükümlere tâbi olurlar



çesi'nde big, Kazaklar'da bî veya bîy şek-



(bk. ÖZÜR).



linde kullanılan bu eski Türk unvanı Os-



el-A'lâm,



H a s a n a l - B a t t ı " , El 2 Suppl. S



manlı Türkçesi'nde bey şeklini almıştır.



I, 3 1 9 ;



Hz. Peygamber, insan ve hayvan sağ-



II, 5 7 1 ; E d „ " A b u ' l -



lığı için zararlı olabilecek yerlere, mese-



İlk defa Orhun kitabelerinde ve Uygur



(İng.), s. 23.



lâ durgun suya (Buhârî, "Vudû 5 ", 68; Müs-



metinlerinde rastlanılan bu kelime, bir-



MUSTAFA KILIÇLI



lim, "Taharet", 94-96), su kaynağına, yo-



çok Doğu ve Batı kaynaklarının verdiği



I, 1 6 5 ; K e h h â l e , Mu'cemül-mü'ellifîn, Ö m e r Ferrûh, Târîhu'l-edeb,



Türkler'e ait eski bir unvan.



lar, bu halin kendilerinde sürekli olması



I, 1 2 0 ; Safedî, el-Vâfî, VII, 231-



2 3 4 ; Hediyyetü7-'ârifîn,



BEY



Mu'ce•



VII, 2 6 3 ; Y â k û t ,



I, 3 3 4 ; İbnü'l-Esîr, el-Kâmil,



a.mlf., el-Lübâb,



r



câset-i hafîfe saymışlardır.



rahatsızlıktan dolayı idrarını tutamayan-



büldân,



(bk. K E V N ) .



sunda eti yenen hayvanların bevlini ne-



eş-Şâlecî), Kahire 1 3 9 1 - 9 3 / 1 9 7 1 - 7 3 , IV, 2 5 6 ; nü'l-Cevzî, el-Muntazam,



YARAN



BEVN-KEVN



BEVVÂB



tin bozulmasına sebep teşkil eder. Bir



mü'l-üdebâIII,



I, 101-104.



Yûsuf sadece namaza engel olma konu-



Abbûd



V, 2 2 4 , 2 2 5 ; Hatîb, Târîhu



(nşr.



I, 4 6 ;



İbn ÂbidTn,



RAHMI



r



Kahire



I, 2 1 0 , 305, 3 1 8 ; Cezîrî, el-



Mezâhibü'l-erbaea,



Miktarı ne olursa olsun idrar abdes-



Nişoârü'Tmuhâdara



I, 61-62;



Hanefî ve Şâfiî fakihleri bütün hayvanların bevlini necis kabul ederken İ m a m



dukları t a h m i n edilen



üeylü'l-eutâr,



187,



İ"lâmü'l-muuak-



Mâlikî bilginleri büyüklerin idrarında ol-



yoluna gitmezdi. Fıkıhta Hanefî, itikad-



(Her-



Hanbel'in de aralarında bulunduğu bazı



11



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' bilgilere göre çeşitli Türk devletlerinde,



artmış ve emîr karşılığı beg daha çok



tir. XIX. yüzyılda İran'da Kaçarlar Dev-



gerek Müslümanlığın kabulünden önce



kullanılır olmuştur (ulus begi, tümen be-



leti'nin askerî teşkilâtında da big-zâde



gerekse m ü s l ü m a n oluşlarından sonra



gi, min begi, yüz begi ve on begi gibi).



bir unvan olarak kullanılmıştır.



unvanını taşıyan bir kısım subaylar yük-



Birtakım küçük Türk sülâlelerine men-



sek ailelere mensup oldukları için bu unvanı almışlardı.



Altay dilleriyle uğraşan ilim adamları



sup h ü k ü m d a r l a r ve prensler daha çok



beg unvanı ile begi (Moğol), bögin (Jüçen)



emîr ve beg unvanlarını kullanmışlardır.



ve beyle (Mançu) unvanları arasında ke-



Osmanlılar'm ilk hükümdarları, Anadolu



I, 2 9 7 vd.;



Doerfer,



sin bir m ü n a s e b e t b u l u n d u ğ u n u söyler-



beylikleri (meselâ Aydınoğulları'nda sü-



TMEN, II, 377-379, 389-413; R â s â n e n ,



Versuch,



s. 6 7 ; Clauson, Dictiorıary,



ler. E. Blochet'den W. Kotvvicz'e kadar



lâlenin büyük reisine "ulu beg" denilmesi



çeşitli dilcilerin b u n u n Çinliler'deki pek



gibi), Karakoyunlu ve Akkoyunlu hüküm-



unvanından alındığını iddia etmelerine



darları da hep beg unvanını taşımışlar-



lügati't-Türk,



s. 322-323; M u h a m -



m e d b. Hüseyin el-Beyhakî, Târih, Tahran 1 3 0 9 hş., I, 4 2 0 ; K. Lokotsch, Etymologisches



terbuch



der europâischen



Wörter



Wör-



orientalischerı



dır. XIV. yüzyılda



baga yani "tanrı" kelimesinden alınmış



Cengiz soyuna m e n s u p olan Timur'un



m a n n , Hofsprache



olması ihtimalini ileri sürenler de var-



bile emîr veya beg unvanını tercih ettik-



van Opstellen 1929, s. 2 2 3 ; Gy. N e m e t h , A Hon-



dır. Menşei ne olursa olsun bu unvanın



leri görülmektedir. XV. yüzyılda Timur-



önce Türkler tarafından kullanıldığı, di-



lular da aynı geleneği devam ettirmiş-



ğer Altay kavimlerinin de büyük bir ih-



lerdir. Beg kelimesi unvan olarak daima



h a n F. K ö p r ü l ü ) , İstanbul 1981, s. 46-54; a.mlf..



timalle bunu Türkler'den aldıkları söy-



ismin sonuna geldiği halde bunun yeri-



"Bey", İA, II, 5 7 9 - 5 8 1 ; K. Kadlec,



lenebilir.



ne Arapça'sı kullanıldığı zaman başa ge-



â l'etude



tirilmiş (Ali Şîr Beg gibi veya Mîr Ali Şîr),



slaues,



Kelime Göktürkler devrinde kabile vedaha büyük toplulukların başında bulunanların taşıdıkları bir unvan olup han



hatta



Dîuânü



karşılık, Sâsânî hükümdarlarına verilen



ya çeşitli kabilelerden meydana gelmiş



Celâyirliler'in,



BİBLİYOGRAFYA:



ancak birleşik özel isim olunca ismin ba-



Ursprurıg,



foglao



Heidelberg 1927, s. 2 4 ; C. Brockel-



Magyarsag



in Alttürkestan, Kialakulasa,



B u d a p e s t 1930,



s. 2 1 2 ; M. Fuad K ö p r ü l ü , Bizans



nin



Osmanlı



Müesseselerine



Comparatiue



Verzameling



MüesseseleriTesiri (nşr. Or-



de l'histoıre



Introduction des



Peuples



Paris 1933, s. 6 8 ; B. Y. Vladimirtsov,



Moğolların



İçtimaî



Teşkilâtı,



Leningrad



1934;



A. Belin, " N o t i c e sur les C h r e s t o m a t h i e s Orien-



şına getirilmiştir (Beg Tegin, Beg Timur



tales", JA, sy. 2 (1842), s. 3 8 ; E. Blochet, "Intro-



gibi).



duction a l'histoire des Mongols",



GMS,



XII



(1910), s. 9 2 ; W. Kotvvicz, " C o n t r i b r e t i o n s a u x



veya k a ğ a n unvanından daha aşağıdır.



Hint yarımadasında Türk-Moğol nes-



Kırgızlar'ın reisi Barsbay'a Göktürk hü-



linden gelenler asalet gereği isimlerinin



talia, Vilno 1920, nr. 2, s. 38-54; Ch. S a m a r a n ,



kümdarı tarafından kağan unvanının ve-



sonuna beg kelimesini eklerler. Bunun



" B a y " , El 2 (tng.), I, 1 1 1 0 - 1 1 1 1 ; L. Bazın -



rilmesi de bu görüşü doğrular. Orhun



müennesi de Hindistan-Türk sarayların-



Bovven. " B e g or B e y " , a.e., I, 1159.



kitabelerinde bu m e f h u m asiller sınıfı-



da b e g ü m olarak geçer. Bununla birlik-



nı ifade etmektedir. H ü k ü m d a r ailesine



t e beg kelimesinin kadın isimlerinde de



m e n s u p prensler bu zümreye girdikleri



kullanıldığı görülür (İlhanlı Hükümdarı 01-



gibi herhangi bir nüfuz ve yetki sahibi



caytu'nun kızı Satı Beg Han gibi).



olan memurlar da bu unvanı alırlar. Proto Bulgarlar, Uygurlar ve Hazarlar'da da



Beg unvanı Safevîler devrinde



e t u d e s a l t â u g u e s " , A. B. Collectornea



S



eski



önemini kaybetti. Safevî hükümdarları



bu unvanın mevcut olduğu bilinmekte-



"şah" unvanını kullandıklarından yalnız



dir.



kabile reisleri ve yüksek m e m u r l a r beg



ORHAN F. KÖPRÜLÜ



Tunus'ta XVII. yüzyıl başlarından 1957'ye kadar h ü k ü m süren mahallî valilerin unvanı.



J



Devletin



Tunus XVI. yüzyılda, artık iyice zayıf-



ra da bu unvan yaklaşık aynı mefhum-



layan Hafsî hânedanı zamanında İspan-



ları koruyarak devam etmiştir. Karahan-



da ü s t ü n d e olarak "han" unvanları ve-



yollar tarafından işgal edildi. Bunun üze-



lı Devleti'nin büyük memurları da bu un-



rilmeye başlandı. Beylerbeyi unvanı ge-



rine İslâm dünyasını temsil eden Osman-



vanı taşıyordu (Semerkant Hükümdarı Ali



rek Anadolu Selçukluları ve İlhanlılar-



lı Devleti 1574'te Vezir Koca Sinan Paşa



Tegin'in kethüdâsı Mahmud Beg gibi). Sel-



da, gerekse Osmanlılar'da önemini uzun



serdarlığında ve Kılıç Ali Paşa kumanda-



çuklu İmparatorluğu'nu kuran ilk Oğuz



süre korudu. XIX. yüzyılda "devlet mü-



sında bir d o n a n m a göndererek Tunus'u



reisleri de önceleri sadece beg unvanı-



teahhidi" mânasına gelen beylikçi keli-



İslâm birliğine dahil etti. Böylece Kuzey



na sahiptiler (Tuğrul Beg gibi). XI ve XII.



mesi, sadâret dairesinin büyük memu-



Afrika'nın bu bölgesi ikinci bir Endülüs



yüzyıllarda Oğuz ve Karluk kabile reisle-



riyeti olarak Osmanlı Devleti'nin yıkılışı-



olmaktan kurtarıldı. Sinan Paşa İstan-



ri de beg (Lâçin Beg, Tûtî Beg) unvanını



na kadar devam etmiştir.



bul'a dönerken Tunus'ta 4000 yeniçeri



taşıyorlardı. XI. yüzyılda Karahanlılar'da



başladılar.



H.



ileri gelenlerine ise önce "sultan" ve onun



Türkler'in İslâmiyet'i kabulünden son-



unvanını taşımaya



L



Orien-



II. Meşrutiyet'ten sonra orduda bin-



bıraktı. Her 100 yeniçerinin başında bir



lugâ-



başı ile miralay (albay) rütbesi arasında



bölükbaşı bulunuyordu. Bu bölükbaşılar



ti't-Türk, I, 297 vd.) begin küçültmeli şek-



görev yapan subaylar bey unvanı ile anı-



Tunus divanının tabii üyesi idiler. Tunus



lidir.



lırdı. Cumhuriyet devrinde 26 Kasım 1934



eyaletinin başına beylerbeyi olarak Ko-



görülen begeç unvanı da (Dîuânü



Büyük Selçuklular'dan itibaren çeşitli



tarih ve 5290 sayılı kanun gereğince çe-



ca Haydar Paşa, Tunus için sancak beyi



Türk devletlerinde beg unvanı Arapça



şitli unvanlar gibi bey unvanı da kaldı-



sayılabilecek emîrü'l-evtânlığa da Rama-



kullanılmıştır;



rılmıştır. Bununla birlikte konuşma ve



zan Bey tayin edildi. Emîrü'l-evtânm baş-



"emîrü'l-cüyûş" yerine "cüyûş begi", "emî-



yazışmalarda bey kelimesi bugün de kul-



lıca görevi taşrada asayişi s a ğ l a m a k ve



rü'l-ümerâ" yerine "beglerbegi" gibi. İl-



lanılmaktadır.



vergileri toplamaktı.



"emîr"



karşılığı



olarak



hanlılar ve Altın Orda'da k o n u ş m a dili-



Bey kelimesi Osmanlı hâkimiyetinden



Osmanlı devlet merkezinden çok uzak



nin resmî dil üzerindeki tesiri daha da



sonra çeşitli Balkan dillerine de girmiş-



olan Tunus'ta kendi başlarına kalan bö-



12



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' lükbaşıların, emirleri altındaki yeniçeri-



BİBLİYOGRAFYA:



nin bu alışveriş türlerini ilke olarak red-



lere çok sert davranmaları ve keyfî ha-



BA, MD, nr. 17, 21, 23, 24; BA, HH, nr. 22558D,



detmiş, Hz. Peygamber'in



reketleri yüzünden bir cuma g ü n ü divan



2 2 5 5 8 E , 2 7 1 4 4 , 4 8 7 6 1 ; İbn E b û Dînâr, el-Ma-



nis fî ahbâri



İfrîkıyye



ve Tûrıis, T u n u s



toplantısını basan yeniçeriler b ü t ü n bö-



s. 179-246; Hüseyin Hoca, Beşâ'iru



lükbaşıları öldürdüler (Ekim 1591). O sı-



bi-fütûhâti



rada Tunus valisi bulunan Hüseyin Paşa



Âli



c



Osmârı,



T u n u s A h m e d i y e Ktp.,



nr. 6 5 5 4 , tür.yer.; a.mlf., Zeylü



îmân



bi-fütûhâti



Âli'Osman,



Beşi"iri



ehli'l-



T u n u s 1326, s. 3



Kur'ân-ı Kerîm'de bey', teknik bir te-



1964-65, II, 2 8 ; III, 1 9 3 ; M u h a m m e d Sagîr b.



işlemleri kapsayabilen genel bir anlama



mülûki



Tûnis



ve



ehli'z-zamân



c



ahdi'Temân,



Y û s u f , el-Maşra'u'l-melekî



fî saltanati



evlâdı



ve böylece Tunus'ta idare fiilen dayıla-



Âli Türkî, Tunus Ahmediye Ktp., nr. 6557, vr. 4 -



rın eline geçti. 1610-1637 yılları arasın-



1 4 8 b ; H a m m ü d e b. A b d ü l a z î z ,



b



sahiptir. Kur'an, Mekke'deki ticarî ha-



el-Kitâbü'l-Bâşî,



yatın etkisi altında kaldığı için değil (krş.



T u n u s A h m e d i y e Ktp., nr. 6 5 5 3 , I, vr. 4 b - 5 3 b ;



El 2 |İng.|, 1, 1111), insanlığın ticarî işlem-



el-Hulâşâtü's-Sündü-



lerini genelde alışveriş simgelediği ve



Muhammed



es-Serrâc,



rü'l-evtân olan Ramazan Bey'i işlerin ba-



siyye



şına geçirdi; bu beyin 1613'te ölümü üze-



Ktp., nr. 4 9 6 8 , II, vr. 110» vd.; III, vr. 3' vd.; Mu-



rine de onun Korsika asıllı kölesi Mu-



h a m m e d es-Senûsî, Müsâmerâtuz-zarîf



fî ahbâri't-Tûnisiyye,



ni't-ta'rîf, Şimâli



Zamanla Tunus'ta n ü f u z u n u arttıran-



pıya kavuşturulmuştur.



rim ve akid olmaktan çok b ü t ü n ticarî



ahbâri



rad'ı bey yaptı.



münasebetleri sağlıklı bir zemin ve ya-



bi-



v d . ; İbn E b ü ' d - D ı y â f , İthâfü



sonra yeniçeriler "dayı" denilen liderle-



da Tunus dayısı olan Yûsuf Dayı, emî-



neticede ticarî işlemleriyle b ü t ü n borç



Tunus



da onlarla başa çıkamadı. Bu isyandan rin etrafında çeşitli gruplara ayrıldılar



1350,



ehli'l-îmân



sünnetinde



konu daha da açıklığa kavuşturulmuş ve



Tunus



Ahmediye



dünyevî kazancı t e k hedef kabul eden-



bi-hüs-



leri uyarıp onlara gerçek kazancı göster-



T u n u s 1926, s. 35-54; Aziz S a m i h ,



meyi amaçladığı için sık sık alışveriş ko-



Afrika'da



Türkler, İstanbul 1937, II, 125



vd., 150 v d . ; M u h a m m e d



Safahat



b. el-Hoca,



nusuna t e m a s etmiştir. Diğer taraftan



Tûnis (nşr. H a m m â d î es-Sâhilî — Cî-



Kur'an âhiret hayatında alışverişin söz



ve İstanbul'a armağanlar göndererek pa-



l â n î b. Yahya), Beyrut 1986, s. 57-65; İ. Hakkı



konusu olamayacağını bildirmekte (el-



şalık isteyen Murad'a 1631'de bu unvan



Uzunçarşılı, " T u n u s ' u n 1 8 8 1 ' d e F r a n s a Tara-



verildi. Yûsuf Dayı'nın 1637'de ölümün-



fından İşgaline Kadar Burada Valilik



den sonra Tunus'ta hâkimiyetin yavaş yavaş beylere geçmeye başlaması onun zamanında oldu. XVIII. yüzyıl başlarına



min târîhi



H ü s e y n î A i l e s i " , TTK Belleten,



Eden



X V I I I / 7 2 (1954),



s. 5 4 5 - 5 8 0 ; R o b e r t M a n t r a n , " L ' E v o l u t i o n d e s r e l a t i o n e n t r e l a T u n i s i e et l ' E m p i r e m a n d u X V I e a u X I X e siecle", Cahiers



mamasını istemektedir (en-Nûr 24/37).



du Tu-



Cuma ezanının okunmasıyla alışverişin



nisie, sy. 26-27, T u n u s 1959, s. 3 1 9 - 3 3 3 ; Mehm e t Maksudoğlu, "Tunus'ta H â k i m i y e t i n Da-



sinden sonra beylik 1705'ten itibaren



y ı l a r d a n B e y l e r e G e ç i ş i " , AtlİFD,



Hüseyin Bey'in soyundan gelenlerin eli-



te (el-Cum'a 62/9), Allah Teâlâ'nın, kendi



s. 173-186; R. Brunschvig, " T u n u s " , İA, X I I / 2 ,



yolunda savaşanların canlarını ve malla-



s. 76-79; Ch. S a m a r a n , "Bay", El 2 (Fr.), I, 1 1 1 4 ;



S



mesine göre beylik hakkı Hüseynî hane-



MEHMET



rını cennet karşılığında satın almış olduğ u n u bildirmekte ve müminleri bu alış-



26 Nisan 1861 tarihli Tunus kararnaMAKSUDOĞLU



verişlerinden dolayı kutlamaktadır (etTevbe 9/111). Kur'ân-ı Kerîm'de faizi de



danının en yaşlı üyesine aitti. Tunus beyF



BEY'



(^



gelenleri ve ailenin yakınları, sonra da halk için olmak üzere iki tören yapılıyordu. Aynı kararnamede beyin Tunus'un



bırakılıp namaza gidilmesini emretmek-



XV (1967),



a.mlf., " B â y " , UDMİ, IV, 1-2.



liğine geçiş sırasında önce devlet ileri



nin onları Allah'ı hatırlamaktan alıkoy-



Otto-



kadar hükümran olan Muradoğulları aile-



ne geçti.



Bakara 2 / 2 5 4 ; İbrahim 14/31), insanlar arasında çok yaygın olan bu muamele-



^



~



)



bir nevi alışveriş sayanlara cevap olarak Allah'ın alışverişi helâl, faizi ise haram kıldığı bildirilirken (el-Bakara 2/275) yi-



Mülkiyeti nakleden akidlerin en yaygın olanı, satım akdi.



^



ve bey ailesinin başkanı olduğu, kendi-



ne bey' genel anlamıyla ticarî işlemler karşılığında kullanılmıştır. Bey'in eş anlamlısı olan şirâ ile aynı kökten türeyen



sine herkesin itaat etmesi gerektiği be-



Giriş. Sözlükte "mübâdele" anlamına



lirtiliyordu. Tunus'ta para bey adına ba-



gelen bey' (çoğulu büyü'), genelde alış-



lamına uygun olarak "mübâdele" mâna-



sılırdı. Bey Tunus adliyesinin



veriş ve ticareti, İslâm hukuku



terimi



sına alınmıştır (bk. el-Bakara 2 / 1 6 , 86,



ettiği kimseleri affetme yetkisine de sa-



olarak da satım akdini ifade eder. Arap-



90, 175, 207; Âl-i İmrân 3 / 1 7 7 ; el-Mâide



hipti. Her perşembe toplanan



"mühür



ça'da bey' ile eş anlamlı olan şirâ h e m



5 / 4 4 ; et-Tevbe 9/111).



merasimi"nde h ü k ü m e t kararnameleri-



satın alma h e m de s a t m a anlamlarını



ni kendi mührüyle onaylar ve yürürlüğe



ifade etmekle birlikte satımı



koyardı.



bey'in, satın almada ise şirânın kullanı-



İslâm hukukçularının



mı yaygınlık kazanmıştır.



fından, biraz da mevcut şartların tabii



mahkûm



Beyin taşımış olduğu unvanlar onun



ifadede



iştirâ kelimeleri de genellikle lügat an-



Kur'an'ın alışverişlerde şahit bulundurmayı emreden h ü k m ü (el-Bakara 2/282), çoğunluğu



tara-



yetki ve hâkimiyetini ifade eden birta-



İslâm'ın doğuşu sırasında Mekke şeh-



sonucu olarak kesin bir emir değil de



kım ibareler ihtiva ediyordu. Resmî bel-



ri Arap yarımadasının merkezi görünü-



tavsiye (nedb) mahiyetinde anlaşılmıştır.



gelerde bey için "seyyidünâ, mevlânâ,



m ü n d e olup yoğun bir ticarî faaliyete



Kur'an'da ahde vefâ emredilirken çok



sahne teşkil ediyordu. Mekkeli Araplar



defa dünyevî akid ve sözleşmelere bağ-



arasında faizli işlemler, hür iradeyi t a m



lılığı da kapsayacak şekilde genel bir



yansıtmayan, hile ve kumarla



anlatım tarzı benimsenmiştir (el-Bakara



paşa bey, sâhibü'l-memleketi't-Tûnîsiyye..." hitapları kullanılırdı. Bu unvanlar kısmen Hafsî hânedanından, kısmen de XVIII. yüzyıldan kalmıştı. Hüseynî ailesinin hâkimiyeti 1881'de



karışık



sembolik hareketlere dayanan alışveriş-



2 / 1 7 7 ; en-Nahl 16/91; el-İsrâ



ler, büyük ölçüde risk ve aldanmanın bu-



el-Mu minün 2 3 / 8 ; el-Meâric 70/32). Ay-



17/34;



lunduğu ticarî muameleler oldukça yay-



rıca akidlere riayet edilmesi istenmiş (el-



sonra



gındı. Kur'an ticarî ilişkilerde karşılıklı



Mâide 5 / 1 ) , ölçü ve tartıda hile yapan-



sadece isimden ibaret kaldı. 1957'de ba-



rızâyı esas a l m a k ve b u n u n bulunmadı-



lar şiddetle kınanmış (el-Mutaffifîn 8 3 /



Fransızlar'ın Tunus'u işgalinden



ğımsız Tunus Cumhuriyeti'nin kurulma-



ğı işlemleri gayri meşrû saymak sure-



1-3; Hûd 11/85), aldatma, haksızlık, ya-



sıyla da beylik dönemi tarihe karıştı.



tiyle (bk. en-Nisâ 4/29) Câhiliye dönemi-



lan gibi kötü davranışlar yasaklanmış



13



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' ve böylece alışverişin dinî ve ahlâkî temelleri ortaya konulmuştur. Hz. Peygamber'in sünnetinde bey' daha açık ve hukukî bir muhteva kazanmıştır. Resûlullah, İslâm öncesi Mekke t o p l u m u n d a yaygın olan f a k a t aldanma, haksızlık ve sömürüye yol açan alışveriş türlerini t e k t e k yasaklamış, faizi belir-



t ı m akdinin r ü k n ü n ü sadece icap ve kabulden ibaret saymaları, İ m a m Şâfiî'nin, alışverişlerde i b â h a * n ı n asıl olup ancak şâri'in yasakladığı nevi ve tarzların haram olduğunu belirtmesi (el-Cİm, III, 3) bu fikri teyit eder. Kaynaklarda satım



mindedirler. Buna karşılık Hanefîler akdin şartlarını akdin yapısında ve işleyişinde oynadıkları role göre dört ayrı merhalede ele alırlar. Bunlar da akdin kuruluş (in'ikad), sıhhat, geçerlik (nefâz) ve bağlayıcılık (lüzum) şartlarıdır (bk. AKİD).



akdi konusunda yer alan şeklî ve doktriner ayrıntılar ve sınırlamalar da temel-



A) Taraflar. Hanefîler satım akdinde tarafların (satıcı ve alıcı) mevcudiyetini



leyerek alışverişi ve diğer borç münasebetlerini faizden arındırmış, satım akdi-



de akdî rızâyı zedeleyen sakatlık ve tehlikelerden tarafları korumayı hedef alır.



akdin tabii unsuru, bunların akıllı ve mümeyyiz olmasını in'ikad şartı, hukukî yet-



ni Kur'an h u k u k u n u n genel hükümleri ve amaçları istikametinde tashih ve tâdil etmiştir. Satım akdiyle ilgili hadisle-



İslâm hukukçularının ve hukuk ekollerinin satım akdini tarifleri, ayrıntıdaki



kiye (velayet) sahip olmalarını nefâz şartı, tarafların rızâlarını haleldar eden bozuklukların olmamasını ise genelde sıh-



rin önemli bir b ö l ü m ü n ü n bu nevi yasak ve düzenlemeleri konu edinmesi bu se-



farklılıklar bir yana, "malın temlik kastıyla malla değişimi" şeklindedir. Bu tanım sebebiyle satım akdi en yakın akid-



bepledir. Alışverişi İslâm ihdas etmemiş, ancak insanlığın ilk devirlerinden itibaren var olagelen bu akdi iyileştirerek olması



lerden, meselâ menfaatin temlikini konu alan ve süreli olan icâre ve âriyetten,



gereken aslî tabiatına kavuşturmuştur. Bu sebeple İslâm öncesi Mekke toplum u n u n ticarî hayatında mevcut birçok kavram, şekil ve prensibin İslâm tarafından aynen alınması ve devam ettirilmesi yadırganmamalıdır (krş. El 2 |İng.|, I, 1111). Kur'an ve Sünnet'in genel ilke ve özel hükümlerini esas alarak doğan, gelişen ve İslâmî h u k u k ekolleriyle de (mezhepler) belli bir doktriner yapı kazanan İslâm h u k u k u n d a bey' kelimesiyle borçlar h u k u k u n u n özünü teşkil eden satım akdi kastedilmiştir. Satım akdinin uzun geçmişi, yaygınlığı ve önemi bir bakıma borçlar hukukunun bu akid üzerinde yoğunlaşarak gelişmesine yol açmış, sonuçta da h e m satım akdinin muhtevası genişlemiş, hem de satım akdine ait hükümler ve çözümler zamanla borçlar huk u k u n d a genel kurallar halini almıştır. Klasik kaynaklarda satım akdinin öncelikli ve ayrıntılı olarak işlenip borçlar hukuku nazariyesinin bu akid üzerinde kurulması ve satım akdinin diğer akidler için "model akid" hüviyetini alması bu sebepledir. İslâm h u k u k u n d a satım akdi (bey"), mülkiyeti nakledici, bağlayıcı (lâzım), t a m iki taraflı (ivazlı) ve rızâî bir akid olup isimli (tipik) akidlerin en başta gelenidir. Ancak İslâm h u k u k u n u n klasik sistematiği ve satım akdinin belli şeklî şart ve neviler altında işlenmiş olması, ilk planda İslâm h u k u k u n d a "tip mecburiyeti" fikrinin hâkim olduğu izlenimini vermekteyse de gerçekte bu hukukta karşılıklı rızânın zedelenmemesi şartıyla akid ve şekil serbestisi esastır. Bu telakki tarzının en açık örneği, İslâm'ın Câhiliye topl u m u n u n şeklî ve sembolik davranışlarla yapılan alışveriş türlerini kaldırıp karşılıklı rızâyı akdin kuruluşunda t e k esas olarak benimsemesidir. Hanefîler'in sa-



bedelsiz temlik olan hibe ve vasiyetten ayrılır. Ancak hukuk ekollerinin "mal" anlayışındaki farklılığa paralel olarak satım akdinin kapsamı genişler ve daralır. Akidde yer alan karşılıkların mahiyetlerine bağlı olarak satım akdinin şu dört gruba ayrılması kapsamı hakkında da bir fikir vermektedir: Her iki bedelin de ayn* olması halinde mukâyeda (trampa), ayn karşılığı deyn* olursa m u t l a k bey', iki bedelin de deyn olması d u r u m u n d a sarf, deynin ayn karşılığı satımı halinde de selem akdinden söz edilir. Mutlak bey' dışında kalan diğer üç tür, geniş anlamda bey' kavramına dahil olup kaynakların çoğunda bey' b ö l ü m ü içerisinde veya devamında incelenmekteyse de zamanla ayrı birer akid olma hüviyeti de kazanmıştır. Unsur ve Şartlan. Satım akdinin özü, tarafların iki malın karşılıklı olarak değişimi konusundaki iradelerini hukukî bir sonuç doğuracak şekilde birleştirmeleri olduğundan akdin üç unsurundan söz edilir: Birincisi taraflar yani satıcı (bayi') ve alıcı (müşteri), ikincisi, tarafların akid konusundaki iradelerinin birleşimi d e m e k olan icap ve kabul, üçüncüsü ise akid konusu (mahallü'I-akd) olan mal (mebî') ve bedeldir (semen). Ancak Hanefîler, akidle ilgili genel nazariyelerine uygun olarak icap ve kabulü satım akdinin rüknü ( Mecelle , md. 149), diğer iki unsuru da icap ve kabulün gereği, tabii unsuru veya akdin kuruluş (in'ikad) şartı olarak görürler. Diğer h u k u k ekollerine göre her üç unsur da satım akdinin rükünleridir.



hat şartı olarak nitelendirirler. Hanefîler'in ısrarla üzerinde durdukları bu ayırım, akdin teşekkülü ve hukukî muteberliği kadar doğuracağı sonuçları ve hük ü m s ü z l ü ğ ü n ü de yakından ilgilendirmektedir. Satım akdi, kâr ve zarar ihtimali taşıyan iki taraflı bir akid olduğundan edâ (fiil) ehliyeti bulunmayan gayri mümeyyiz küçüğün, delinin, sarhoşun vb. yaptığı satım akdi geçersiz (gayri mün'akid), eksik edâ ehliyeti bulunan mümeyyiz küçüğün, sefihin vb. akdi ise velîsinin onayına bağlı olarak geçerlidir. Bu Hanefî ve Mâlikîler'in görüşü olup Şâfiî, Hanbelî ve Zâhirîler'e göre kural olarak tarafların bulûğu aranır. Taraflar edâ ehliyetini t a m olarak haiz oldukları halde hata, hile, tehdit ve zorlama (ikrah) sonucu satım akdini yapmışlarsa bu takdirde akde rızânın bozukluğu, diğer bir ifadeyle ihtiyarın bulunmasıyla birlikte gerçek rızânın bulunmayışı söz konusudur. Bu d u r u m d a akid, rızânın ihlâl derecesine ve hukuk ekollerine göre farklılık arzeden hukukî bir geçerliliğe veya hükümsüzlüğe sahiptir (bk. HATA; HİLE; İKRAH). Hanefî ve Şâfiîler'e göre belli durumlarda velî, vasî, hâkim ve elçi akdin iki tarafını şahsında toplayabilirse de akidde iki ayrı tarafın mevcudiyeti genel kuraldır. Mâlikî ve Hanbelîler bir kimsenin satımda iki tarafı birden temsil etmesini prensip olarak kabul ederler. Mülkiyet, velâyet, vekâlet ve vesâyet gibi hukukî bir sebepten ötürü yetkisi bulunmayan kimsenin (fuzûlî) yaptığı satım akdinin geçerlik ve işlerlik kazanması yetki sahibinin onayına bağlıdır (Mecel-



le, md. 378). Bu Hanefîler'in ve ana hatlarıyla Mâlikîler'in görüşü olup diğer



İslâm hukukçularının çoğunluğu akdi,



h u k u k ekolleri bu t ü r satımları genelde bâtıl sayarlar.



bu arada satım akdini kuruluş, sıhhat ve işlerlik yönlerinden bir b ü t ü n olarak



B) İcap-Kabul. Hanefîler satım akdinde icap ve kabulün mevcudiyetini akdin



telakki ettiklerinden akdin hukuken sağlıklı bir şekilde doğması için gerekli şartları aynı ö n e m derecesinde t u t m a eğili-



rüknü, birbirine uygunluğu, aynı mecliste olması gibi şartları da akdin in'ikad şartı kabul ederler.



14



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' Satım akdinin gerçekte esası karşılıklı rızâ olmakla birlikte rızâ kişinin iç dünyasıyla ilgili bir keyfiyet olduğundan objektif bir ölçü olarak bu rızâyı bildiren irade beyanı esas alınmıştır. Diğer bir ifadeyle rızânın varlığı için icap ve kabulün, yani akdî irade beyanının mevcudiyeti, sıhhati için de tarafların ehliyeti ve rızâyı bozan sebeplerin bulunmaması aranır. Hanefîler'e göre birinci şart akdin rüknü, diğerleri ise önem derecelerine göre in'ikad veya sıhhat şartlarıdır. Ancak icap ve kabul ile rızâ arasında kati bir bağ olmayıp icap ve kabul rızânın illeti değil varlığının emâre ve işareti sayılmaktadır. İcap ve kabul, ancak açık ve net olduğu ve aksi de ispatlanmadığı sürece iç iradeyi yansıtır. Bunun için de meselâ üçüncü şahsın el koyma ve saldırısını önleme maksadıyla tarafların muvazaalı olarak yaptıkları satım akdini (bey'u't-telcie) ve şaka olarak gayri ciddi irade beyanıyla yapılan satımı (bey'u'lhâzil) Hanefîler de dahil olmak üzere hukukçuların çoğunluğu, tarafların gerçek iç iradeleri olmadığı anlayışından hareketle hükümsüz saymış, Şâfiîler'in ağırlıkta olduğu bir grup ise dış şekli esas aldığından bu tür satımları genelde geçerli kabul etmiştir. Tehdit ve zorlamaya mâruz kalan kimsenin satışının farklı adlandırmalarla da olsa hukuken sakat sayılması yine rızâ eksikliği sebebiyledir. İslâm hukukçuları akidlerin, bu arada satım akdinin kuruluşunda açıklığı sağlamak, tereddüt ve ihtimali önlemek, gerek tarafların gerekse üçüncü şahısların haklarını korumak gibi gayelerle irade beyanının şekli (siga) konusunda objektif ölçüler geliştirmeye gayret etmiş ve konu üzerinde ayrıntılı olarak durmuşlardır. Kaynaklarda icap ve kabulün şekli, zaman kipi ve ifade tarzıyla ilgili olarak yer alan tartışmaların başta gelen sebeplerinden biri budur. Bir diğeri de Arapça'da cümle ve fiil kalıplarının iç iradeyi ne derece yansıttığı konusunda farklı görüşlerin mevcut olmasıdır. Satım akdi kurma iradesinin mâzi fiille ifadesinde niyetin ne olduğu araştırılmazken muzâri (şimdiki ve gelecek zaman) fiil kalıbında akid kurma kastının da önem kazanması (Mecelle, md. 169-170) bu yüzdendir. Emir sigasının durumu tartışmalı olup soru ve gelecek zaman kalıpları, niyet ne olursa olsun akid kurucu irade beyanı sayılmazlar. Söz bulunmaksızın sadece fiilî mübâdele ile satım akdinin yapılması (bey'u't-teâtî) belli bir tarihî gelişme göstererek sonunda bir kısım Şâ-



fiîler hariç İslâm hukukçularının çoğunluğu tarafından câiz görülmüştür (Mecelle, md. 175). Sonuç olarak akid için kullanılan çeşitli kelime ve ifade kalıplarının tarafların rızâsını gösterme konusunun örfî bir mesele olduğu ve bu konuda örfün dile hükmettiği belirtilmiş (Kâsânî, V, 133), böylece İslâm hukuk doktrininde tarafların maksadını objektif, açık ve kesin olarak ifadeye yarayan söz, yazı, imza, fiil gibi vasıtalarla, hatta bazan sükûtla satım akdinin kurulabilmesine imkân tanınmıştır. Satım akdinin karşılıklı rızâya dayanması şekil serbestîsine sahip olmasını da gerektirir. Bu sebeple olacaktır ki İslâm öncesi Mekke toplumunda yaygın birçok alışveriş türü, meselâ çakıl taşlarının atımı (bey'u'l-hasat), elbiseleri karşılıklı olarak atma, bırakma (bey'u'l-münâbeze), elbiselere karşılıklı olarak dokunma (bey'u'l-mülâmese) gibi sembolik fakat gerçek rızâyı zedeleyen, akdin kuruluşunda ve satılan malın seçiminde emrivâkiye yol açan, ciddi bir aldanma riski ve belirsizlik taşıyan davranış ve şekillerle yapılan satım akidleri, Hz. Peygamber'in bu konudaki çeşitli hadisleriyle yasaklanmıştır (bk. Buhârî, "Büyû c ", 62-63; Müslim, "Büyû c ", 1-2). İcap ve kabulün fiilen veya hükmen aynı mecliste olması şartı, araya tarafların rızâsını haleldar edebilen fasılaların girmesini önleme gayesine m â t u f olup günümüzdeki modern haberleşme ve yazışma vasıtalarıyla akdin kurulabilmesine engel teşkil etmez. Bilhassa ilk devir İslâm hukukçularının, meselâ ikinci bir satımın veya şartın ileri sürüldüğü, icap-kabul bütünlüğünün bozulduğu satım akidlerine karşı çıkıp akdin sadeliğini, teklik ve bütünlüğünü korumaya çalışmaları, biraz da İslâm hukuk doktrininin tarihî gelişimiyle ilgilidir (Senhûrî, III, 139-150). Bu tür engellemeler, sade bir hayat tarzının ve ticarî ilişkinin hâkim olduğu toplumlarda zayıf tarafı koruyucu bir rol de üstlenir. İcaptan sonra kabule kadar iki taraf da dönme ve kabul etmeme hakkına (rücû ve kabul muhayyerliği) sahiptir. Satım akdiyle ilgili olarak varit olan, "Taraflar birbirinden ayrılmadıkça muhayyerdirler" (Buhârî, "Büyû c ", 44; Müslim, "Büyû c ", 4346) hadisindeki "ayrılma'yı Hanefî ve Mâlikîler şifahî ayrılma, yani satımla ilgili karşılıklı konuşmayı bitirme mânasında anladıklarından kabulün beyanından sonra artık akid kesinleşmiş olur. Şâfiî ve Hanbelîler'e göre ise hadiste "bedenen ayrılma" kastedilmekte olup meclis de-



vam ettiği sürece taraflar dönme hakkına sahiptirler. C) Mebî' ve Semen. Satım akdinin konusu, tarafların mübâdele etmek istedikleri karşılıklı iki şey olup bunlar da mebî* (satılan mal) ve semen (bedel) diye adlandırılmıştır. Hanefîler akdin konusuyla daha çok satılan malı kasteder (Mecelle, md. 150), bedeli ise satım akdinin h ü k m ü veya gereği olarak görürler. Fakihlerin çoğunluğuna göre ise her ikisi de akdin konusu, aynı zamanda akdin rükünleridir. Hanefîler'e göre satılan malın mevcut, teslimi m ü m k ü n , hukuken muteber olması satım akdinin in'ikad şartı, satanın mülkiyet ve yetkisi dahilinde olması nefâz, muayyen veya bilinebilir olması, mevcut ise kabzedilmiş bulunması gibi şartlar da akdin sıhhat şartları olarak sınıflandırılır. Ancak bu ayırım her zaman açık olmadığı gibi şartların ihlâl edilmesi durumunda akidde ne gibi tesirlerin meydana geleceği konusunda görüş birliği de mevcut değildir. Satım akdi yapıldığı sırada satılan malın mevcut olmaması genelde "ma'dûmun satışı" adıyla anılır ve bu da birkaç şekilde kendini gösterir. Birincisinde satılan mal mevcut olmakla birlikte henüz gelişmesini tamamlayıp son şeklini almamıştır. Bunun örneği ziraî mahsul, meyve ve sebzelerin olgunlaşmadan önce satımıdır. Hz. Peygamber'in olgunlaşmamış (salâhı görülmemiş) meyvenin satışını yasaklayan hadisi (Buhârî, "Büyû c ", 85; Ebû Dâvûd, "Büyü'", 23) ve benzer hadisleri (bk. Şevkânî, V, 195-201) İslâm hukukçuları tarafından farklı yorumlara tâbi tutulmuş, çoğunluk meyvenin daha dalında gözükmeden satışını (Mecelle, md. 205), dalında gözüktükten sonra olgunlaşıncaya kadar dalında kalması şartıyla alım satımını câiz görmemiş, olgunlaşmamış meyvenin ise o anda toplanması şartıyla satışını câiz görmüştür. Hanefîler ve kısmen de Mâlikîler, olgunlaşmamış ziraî mahsulün ne zaman toplanacağı belirtilmeden mutlak olarak satımını câiz görerek problemi zımnî izinle veya fâsit kira akdiyle çözmeye çalışmışlardır. Bir batında ortaya çıkan ürünlerin bir kısmı olgunlaşınca tamamının satılabileceği genelde kabul edilmiş, değişik batınlarda ortaya çıkan ve bir kısmı olgunlaşmış iken bir kısmı henüz ortaya çıkmamış sebze ve meyvenin satışının cevazında ihtilâf edilmiştir. Çoğunluk bu durumda sadece olgunlaşan kısmın satılabileceğini belirtirken Mâlikîler ve bazı Hanefî hukukçular teâmül ve ihtiyaç sebebiyle bunu câiz görmüş, ileri-



15



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' de mevcut olacak malların o anda mevcut olanlara tâbi olarak akde konu teşkil etmesini kabul etmişlerdir. Mecelle de bu görüşü tercih etmiştir (md. 207). Câiz görmeyenler genelde bu tür akidlerde belirsizlik, aldanma ve beklenmedik zarar bulunabileceğinden hareket etmekte, tarafların ancak ortada mevcut malların alım satımı halinde bundan korunabileceğini belirtmektedirler. Gelecekte mevcut olacağı kesin olmakla birlikte akid anında mevcut bulunmayan bir malın satımı ise teorik ve farazi planda da kalsa ma'dümun satışı şeklinde karşılanmış ve kurala göre câiz olmaması gerektiği belirtilmiştir. Ancak selem ve istisnâ' akidlerinde olduğu gibi belli ihtiyaçlar, ileride meydana gelecek malların akde konu olmasını mümkün kılmıştır. Ma'dümun satışının bir diğer şekli ise satılan malın akid yapıldığı sırada hiç mevcut olmayıp daha sonra var olmasının veya varlığını devam ettirmesinin de şüpheli olması durumudur. İslâm hukukçularının genelde câiz görmediği bu nevi satışlardır. Bunun örneği, hadislerde yasaklanan, dişi hayvanın karnındaki yavrunun (mezâmîn), doğacak yavrunun yavrusunun (habeletü'l-habele), erkek hayvanın sulbündeki tohumun (melâkîh), bahçenin gelecek yıllardaki meyvesinin (bey'u's-sinîn) satımıdır (Buhârî, "Büyü'", 61; Müslim, "Büyû c ", 5-6; Ebû Dâvûd, "Büyû c ", 24). Burada satım akdini bâtıl kılan husus mebî'in vasıflarındaki bilinmezlik (cehalet) değil mebî'in aslı ile, meydana gelip gelmemesiyle ilgili bilinmezlik (garar) ve aldanma ihtimalidir. Satım akdinde hukukî emniyeti sağlam a k ve tarafları korumak için buna ihtiyaç vardır. Yasaklamanın temelinde bu ana fikir bulunduğu içindir ki Hanbelîler, özellikle de Takıyyüddin İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye İslâm hukuk doktrininde hâkim olan "ma'dümun satışı bâtıldır" ilke ve genellemesine karşı çıkmakta, satışın garar ve zarardan uzak olmasının ve teslim edilebilir bulunmasının esas olduğunu, hadislerdeki yasaklamanın da böyle değerlendirilmesi gerektiğini, istikbalde meydana gelmesine kesin gözüyle bakılan şeylerin önce de satılabileceğini ileri sürmektedirler. Akid konusunun m ü m k ü n olması şartı satım akdinde genelde, "satılan malın tesliminin imkân dahilinde olması" şeklinde ifade edilir (Mecelle, md. 198, 209). Mebî'in tesliminde söz konusu objektif imkânsızlık sürekli olarak, sübjektif im-



kânsızlık ise belli durumlarda satım akdinin kuruluşuna engel olur. İmkânsızlık satım akdinin yapıldığı anda mevcutsa akdin butlânından, sonradan ortaya çıkmışsa akdin infisahından söz edilir. İmkânsız gibi olma da (müteazzir) objektif imkânsız sayılmakta ve öteden beri bu nevi imkânsızlık için denizdeki balığın, kaybolmuş malın, havadaki kuşun satışı örnek olarak gösterilmektedir. Hz. Peygamber'in kabzedilmeyen malın satışını yasaklaması veya, "Yanında olmayan şeyi satma" buyurması (Buhârî, "Büyü'", 55; Müslim, "Büyû c ", 30, 32, 36, 40), genelde satılan malın gayri mevcut oluşuyla değil, teslimin imkânsız oluşuyla yorumlanır ve hadisteki yasağın konusu ve derecesi hakkında farklı görüşler ileri sürülür. Çoğunluk ise yasağın tahrîm ifade ettiğini kabul eder. Ancak Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf'a göre yasak menkul mallar, Mâlikîler'e göre gıda maddeleri, Hanbelîler'de meşhur olan görüşe göre ölçülüp tartılabilen mallar (mukadderat) için söz konusudur. Diğer hukukçular ise yasağın her nevi mal için geçerli olduğu kanaatindedirler. Bir kimsenin gerek başkasına ait bir malı kendi adına satması, gerekse gaspedilmiş malı satması da yine mebî'in tesliminde sübjektif imkânsızlık olarak değerlendirilir ve bu tür satışlar geçersiz sayılır. "Satılan malın hukukî tasarrufa uygun olması" şartı ile, bir malın satım akdine konu olmasının şâri' veya hukuk düzeni tarafından yasaklanmamış olması, kamu düzenine, teâmüle ve genel ahlâka aykırı olmaması kastedilir. Bu sebeple şarap, domuz eti müslümanlara nisbetle hukukî itibarı olmadığı için (gayri mütekavvim), necis şeyler, kan vb. de mal olmadığı için satım akdine konu olamazlar (Mecelle, md. 210-211). Hadislerde meyte* ve domuzdan dolaylı da olsa faydalanmanın, mâsiyet aletlerinin, köpeğin vb. satışının yasaklanması (Buhârî, "Büyû c ", 102-105, 112; Şevkânî, V, 160164) bu sebepledir. Ancak Ebû Hanîfe ve bir grup âlim yasağın av köpeğini içine almadığı görüşündedir. Vakıf mallarıyla mescid, yol, köprü, ırmak gibi kamu mallarının, mülkiyet altında olmayıp umumun istifadesine açık bulunan mubah malların satışı ise tahsis amaçlarına aykırı görüldüğü için câiz sayılmamıştır. Satılan malın, tarafları anlaşmazlığa ve aldanmaya sürüklemeyecek ölçüde "muayyen veya bilinebilir olması" şartı üzerinde İslâm hukukunda ayrıntılı olarak durulur. Çünkü İslâm hukukunda taraflar arasında anlaşmazlık doğduk-



tan sonra onu çözmeye uğraşmaktan ziyade başlangıçta anlaşmazlık ve aldanma sebeplerini ortadan kaldırmak esastır. Bu sebeple de mebî'in miktar, cins, nevi ve vasfının bilinmesi gerekir. Belirsizlik ve bilinmezliğin satım akdini iptal veya ifsat edebilmesi için nizaa yol açacak ölçüde (fahiş) ve tarafları aldanmaya sürükleyebilecek boyutta olması gerekir. Hanefîler bilinmezlikte olduğu gibi gararda da mebî'in aslı ile ilgili olan gararla vasıf ve miktarı ile ilgili garar arasında fark gözetirler. Bunun için de meselâ hayvanın karnındaki yavrunun satımı, balıkçının daha atmadan ağına düşecek balığı satımı bâtıl sayılırken vasıfla ilgili aldanmaların bulunması halinde akid fâsit sayılmıştır. Hadislerde belli derecede bilinmezlik ve garar unsuru taşıyan bazı alışveriş nevileri (muhâkale, münâbeze, muâveme vb.) yasaklanırken (Buhârî, "Büyü'", 82; Ebû Dâvûd, "Büyû c ", 18-19, 34) herhalde bir sebep de budur. Ancak bilhassa mislî malların ölçülüp tartılmaksızın bütün olarak tahmin ve göz kararı ile alınıp satılması (bey'u'l-cüzâf) ciddi bir bilinmezlik ve aldanma riski taşımadığından câiz görülmüştür (Mecelle, md. 217). Numune ile satış da böyledir. Malın bilinir veya tayini kabil sayılmasında örfün önemli bir rolü vardır. Bir malı görüp bilmeden mebî' veya semen olarak kabul eden tarafa bu malı gördüğünde satım akdinden vazgeçebilme hakkı (görme muhayyerliği) tanınması da akid konusunun bilinir olmasında gösterilen titizlikle izah edilebilir. Satılan mal için aranan şartların bazan satış bedeli için de arandığı olur. Ancak Hanefîler semeni satım akdinin rüknü değil de h ü k m ü veya gereği gördüklerinden semenle ilgili şartlarda satılan malda olduğu gibi titizlik göstermez ve bu şartları akdin in'ikad şartı dışında mütalaa ederler. Bununla birlikte semenin miktar, cins, nevi ve vasıf itibariyle bilinmesi, vadesinin m â l u m olması gerekir (Mecelle, md. 238, 246). Bilhassa Hanefîler satılan mal-bedel ayırımı için birtakım kıstaslar da geliştirmişlerdir. Meselâ para kural olarak semen, kıyemî mallar da mebî'dir. Mislî mallar para ile karşılaştığında mebî', kıyemî mallarla karşılaştığında semen olur. İki bedel de semen olabilecek durumda ise zimmette sabit olan semen sayılır. Mebî'in belirlemekle belirli hale geleceği ve onun teslim edilmesinin gerekeceği, semenin ise gelmeyeceği aynı cins ve miktarda başka bir paranın da ödenebileceği ifade edilirken (Mecelle, md. 204, 243) bu



16



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' farklılıklara işaret edilmek istenmiştir. Hanefîler'in bu ayırımı, meselâ şarap,



larına taalluk ettiğinden bu grup alışverişlerin hem yapılmasının haram, hem



d o m u z eti gibi hukukî itibarı olmayan malların m e b î olması halinde akdin bâ-



de hukukî yönden bâtıl olduğunda ittif a k vardır. Câhiliye döneminin yasakla-



tıl, semen olması halinde ise akdin fasit olması şeklinde kendini gösterir (Mecelle, md. 211-212). Yine mebî'-semen ayı-



nan alışveriş şekilleri böyledir. Bazan da yasak alışverişin ö z ü n ü değil de vasfını yani fer'î bir unsurunu hedef alır. O tak-



rımı, gerek kabz öncesi ve sonrasında tarafların mebî' ve semenle ilgili hak ve



dirde Hanefîler satım akdinin fesadınd a n bahsederler. Diğer hukukçular ise



sorumluluklarını, gerekse mebî' ve semenin şart ve d u r u m u n u n akde tesirini yakından ilgilendirir. Şâfiî ve Mâlikîler ise



böyle bir ayırıma gitmeksizin aslî ve fer'î unsurlara taalluk eden yasağın aynı sonucu d o ğ u r u p satım akdini gayri sahih



mebî' ve semeni eş anlamlı kabul edip satım akdinde üzerinde konuşulanı me-



kılacağında hemfikirdir. Hanefîler'in gayri mütekavvim malın satışını bâtıl sayar-



bî', karşılık gösterilen malı da semen sayarlar. Mebî' ve semenle ilgili şartları aynı ö n e m derecesinde tutmaları bu se-



ken bu malın semen olarak kararlaştırıldığı satımı veya faizli alışverişi fâsit saymaları bu sebepledir. Üçüncü bir d u r u m



bepledir.



ise yasağın, fıkıh usulündeki deyimiyle satım akdinin mücâvir vasfına, hâricî bir unsuruna taalluk etmesi hali olup bu takdirde yasağın akde tesirinin ne olacağı tartışmalıdır. Nitekim cuma ezanı vaktinde yapılan alışverişle ilgili olarak âyette (el-Currra 62/9) yer alan yasak ile pazara mal getiren üreticileri yolda karşılayarak mallarını alma, alışverişte pazarlık kızıştırmak için alıcı veya satıcı gibi gözükerek fiyatı etkileme, bir kimsenin pazarlığı devam ederken araya girme, şehirlinin köylü adına alışverişi, şarap üreticisine ü z ü m veya h u r m a s a t m a konusunda hadislerde (Buhârî, "Büyû c ", 58-59, 68-72; Müslim, "Büyû c ", 4-5; Şevkânî, V, 185-191) mevcut bulunan yasağın ve benzeri yasakların'satım akdinin özüne veya aslî unsurlarına değil de mücâvir veya hâricî vasfına taalluk ettiği ileri' sürülerek genelde bu nevi satım akidleri dinen g ü n a h ve sakıncalı, f a k a t



Sakatlık ve Hükümsüzlük. Satım akdinde aranan unsur ve şartlardan biri veya birkaçı eksikse akid, bu eksik veya kusurlu şartın önem derecesine göre değişen bir hükümsüzlük müeyyidesiyle karşı karşıyadır. Hanefî ekolü hariç diğer İslâm h u k u k ekolleri satım akdinin rükün ve şartlarındaki eksiklikleri genelde aynı işleme tâbi t u t a r a k bu durumdaki akidlerin h ü k ü m s ü z olduğunu ifade ederler. İslâm hukukçularının çoğunluğu bu konuda fâsit ve bâtıl terimlerini eş anlamlı olarak kullanır. Hanefîler ise' satım akdinin meydana gelmesi ve sonuç doğurması için gerekli şartları dört ayrı kategoride ele alır ve buna bağlı olarak gerekli şartları taşımayan akidleri de bâtıl, fâsit, mevkuf ve gayri lâzım şeklinde dörtlü bir ayırıma tâbi tutarlar (bk. AKİD). Hanefîler akidlerin, bu arada satım akdinin h ü k ü m s ü z l ü ğ ü n ü de iki dereceli olarak ele alır, kuruluş şartlarının bulun-



rinden itibaren bazı âlim ve İslâm hukukçusu tarafından doğrudan, bazılarınca ise araya üçüncü bir şahsın girmesi şartıyla hukuken geçerli sayılmıştır. Burada akidlerde objektif ölçülerin ve hâricen bilinebilen dış şeklin mi, yoksa tarafların kasıt ve niyetinin ve akdin yol açabileceği olumsuz sonuçların mı esas alınıp öncelik taşıyacağı problemi gündeme gelmektedir. Hanefî, Şâfiî ve Zâhirîler akidlerde niyetlerin bilinemeyeceğinden hareketle çok defa dış şekli esas alıp objektif ölçülerle yetinirken Mâlikî ve Hanbelî hukukçular akidlerde tarafların kastına ve akdin yol açacağı sonuçlara daha çok ağırlık verirler. Bu usul farklılığı sebebiyle alışverişlerle ilgili yasaklar z a m a n z a m a n farklı yorumlanabilmekte ve yasağın hâricî unsura veya sonuca taalluk etmesi halinde alışveriş hukuken geçerli sayılabilmektedir. Satım akdi yapılırken bir şartın ileri sürülmesi halinde bu şartlı satımın dur u m u , hadiste mevcut yasağın genel ve mutlak oluşunun da tesiriyle (Buhârî, "Büyü'", 73; Ebû Dâvûd, "Büyû c ", 55; Zeylaî, IV, 17), İslâm hukuk doktrininde ciddi tartışmalara yol açmıştır. Bu konuda Zahirîler, kısmen de Şâfiîler oldukça katı davranırken Mâlikîler, bilhassa Hanbelîİer gayet müsamahalı davranmış, naslara ve satım akdinin maksadına aykırı şartlar hariç b ü t ü n şartların geçerli olacağını ileri sürmüşlerdir. Hanefîler başlangıçta Şâfiîler gibi düşünerek yeni bir akid g ö r ü n ü m ü n d e olan veya t e k taraflı m e n f a a t sağlayan şartları akdin muktezasına aykırı kabul ederken tarihî se-



hukuken (kazaen) geçerli görülmüştür. Hadislerde altın, g ü m ü ş ve temel gıda maddelerinin vadeli olarak veya fazlalık-



yir içerisinde bu görüşlerini y u m u ş a t m ı ş



la, miktarı bilinmeyen hurmanın belirli hurmayla, dalındaki hurmanın kuru hur-



müşlerdir [Mecelle, md. 188). Alıcının baş-



mayla (müzâbene), başağındaki buğdayın kuru buğdayla (muhâkale) değişimi faiz, garar ve bilinmezlik ihtimallerine binaen



rek malı satın alırsa bu meblağın semen-



yasaklanmış (Buhârî, "Büyû c ", 82; Müslim, "Büyû c ", 42, 59; Ebû Dâvûd, "Büyû c ",



urbân, arabûn), gerek bu konuda Hz. Peyvûd, "Büyû c ", 69), gerekse bu t ü r akdin



Satım akdinin sakatlık veya hüküm-



18-19, 34; Şevkânî, V, 215-229), ancak bahçe sahipleri için belli bir oranda ağaç üzerindeki yaş hurmanın kuru hurmayla



süzlüğü fıkıh usulünü de devreye sokarak şöyle açıklanabilir: Satım akdinin bel-



değişimine (arâyâ) izin verilmiştir (Müslim, "Büyû c ", 59-86; Şevkânî, V, 225-229).



li durum ve şartlarda kısmen veya tamam e n h ü k ü m s ü z sayılması, genelde doğ-



Bu arada bir malı vadeli olarak pahalı alıp daha ucuza f a k a t peşin s a t m a şeklindeki alışveriş (îne) hadiste yasaklan-



ve benzeri yasaklamalar, temelde akid-



mış olmakla birlikte (Ebû Dâvûd, "Büyû c ", 56; Şevkânî, V, 233-235) bu yasak farklı



ve garardan uzak olması, dolayısıyla in-



yorumlanmış ve dış şekil itibariyle faizli bir işlem sayılmadığından sahâbe dev-



ve bundan kazanç sağlanmasının önlen-



maması, diğer bir ifadeyle icap-kabul ve mebî" ile ilgili şartların eksikliği halinde akdi bâtıl, akdin kuruluşunda ikinci derece önemi haiz şartların, meselâ sıhhat şartlarının eksikliğinde ise akdi fâsit olarak nitelendirirler. Bunun için de bâtıl satışın aslen ve vasfen meşrû olmadığını, fâsit satışın ise aslen meşrû olup vasfen meşrû bulunmadığını belirtirler (Mecelle, md. 109-110; bk. BUTLÂN; FESAT).



rudan veya dolaylı olarak şâri'in yasağından kaynaklanır. İslâm hukuk doktrini şâri'in hükümlerini yorumlama gayret ve iddiası taşır. Şâri'in yasakladığı alışveriş nevilerinden bir kısmında yasak doğrudan akdin özüne ve kurucu unsur-



ve sonuçta örf ve teâmülde mevcut şartlarla yapılan satım akidlerini câiz görlangıçta belli bir meblağı (kaparo) vereden sayılması, vazgeçerse satıcının mülkü olması kaydıyla yaptığı alışveriş (bey'u'lg a m b e r d e n rivayet edilen hadis (Ebû Dâhaksız kazanca ve sebepsiz iktisaba yol açması, şartlı akid olması gibi sebeplerle çoğunluk tarafından câiz görülmemiştir. Alışverişle ilgili olarak hadislerde ve İslâm hukuk doktrininde görülen bütün bu lerin gerçek rızâya dayanması, aldanma sanların haksız şekilde sömürülmesinin mesi gibi gayeler taşır.



17



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' Satım akdi esasen bağlayıcı (lâzım) bir akid olup usulüne uygun olarak kurulduğunda tarafları bağlar. Ancak akidlerle ilgili muhayyerlikler satım akdi için de söz konusu olup böyle bir muhayyerliğin bulunması halinde ilgili tarafın akdi feshetme hakkı doğar (Mecelle, md. 376). Şart muhayyerliği, belli bir süre içinde taraflardan birinin veya ikisinin birden akdi kabul etmekte veya feshetmekte muhayyer olmasını ifade eder (Mecelle, md. 300). Böyle bir şartın ileri sürülmesi, çoğunluk tarafından hem bu konudaki hadislere (Buhârî, "Büyû c ", 42-46; Müslim, "Büyû c ", 43-46), hem de ihtiyaca binaen câiz görülmüştür. Ebû Hanîfe, Züfer b. Hüzeyl ve Şâfiî muhayyerlik süresinin en çok üç g ü n olabileceğini ileri sürerken diğerleri bu süreyi tarafların anlaşmasına, t e â m ü l ve ihtiyaca göre belirlemeye taraftardır. Muhayyerlik süresi esnasında akid, ilgili taraf için bağlayıcı olmadığı gibi akdin h ü k ü m doğurması da bu hakkın düşmesine kadar askıdadır. Muhayyerlik sürenin dolması, hak sahibinin vefatı veya hakkın kullanımı ile sona erer (Mecelle, md. 305-306). Tayin muhayyerliğinde ise alıcı veya satıcı, her birinin fiyatı ayrı ayrı belirlenen iki üç maldan birini belli bir m ü d d e t içinde alma veya s a t m a hakkına sahip olm a k t a d ı r ( Mecelle , md. 316-319). Akid seçim işlemiyle birlikte bağlayıcılık kazanır. Kıyemî bir malın gıyaben yani görülüp bilinmeden satım akdinde mebî' veya semen olarak kararlaştırılması, Şâfiîler'in dışındaki hukukçulara göre câiz olup belli şartlarda ilgili tarafın malı gör ü p tanıdığında akdi kabul edip etmem e hakkı vardır (Mecelle, md. 320). Bu tür



muhayyerlik



müşahedenin,



görüp



t a n ı m a n ı n önem arzettiği mallarda gerçek rızânın korunmasına i m k â n verir. Kusur (ayıp) muhayyerliği ise satım akdine konu olan malda, malın kıymetini azaltacak ölçüde ve akid öncesi d ö n e m e ait (kadîm) bir kusurun ortaya çıkması halinde ilgili tarafa tanınan akdi feshetm e hakkıdır (Mecelle, md. 337). Mebî' veya semenin konuşulan vasıfta olmaması halinde m a ğ d u r tarafa tanınan fesih hakkı da (hıyârü'l-vasf) böyledir. Nitekim hadiste, s ü t ü sağılmayarak g ö ğ s ü n d e biriktirilmiş hayvanı (musarrât) satın ala-



belli durumlar fesih hakkını düşürür. Sa-



dir. Cumhûru fukahâya göre ise yasak



tım akdinde ilgili tarafa tanınan bu muhayyerlikler, tarafların gerçek rızâlarını koruma gayretinin tabii sonuçlarıdır (ay-



daha u m u m i olup her nevi mebî'de kabz tasarrufa gelince semen kural olarak



rıca bk. MUHAYYERLİK).



z i m m e t t e sâbit olduğundan kabz önce-



Hükmü. Satım akdinin hukukî sonucu (hüküm), satılan malın mülkiyetinin



sinde diğer alacaklarda olduğu gibi on-



alıcıya, bedelin mülkiyetinin de satıcıya geçmesidir. Ancak bunun için kabz şart olmayıp akdin yapılmış olması yeterlidir



t e de benzeri bir cevaza rastlanmakta-



(Mecelle, md. 262). Çünkü satılan malın ve bedelin karşılıklı teslim ve tesellümü (kabz), mülkiyetin intikalinin sebebi değil gereği ve sonucudur. Bu sebeple satım akdinde belli neviler hariç akidleşm e ve kabz iki ayrı safha olarak görülür. Satım akdinin h ü k m ü n ü n irade beyanına bitişik olması sebebiyle de hukukçuların çoğunluğuna göre akdin ileri bir tarihe izâfe edilerek veya şarta bağlanarak kurulması (ta'lik) câiz olmaz. Çünkü ta'likî şart satım akdinin yapı ve maksadına aykırıdır.



faize yol açmaması gerekir. Nitekim ala-



Satım akdi yapılıp da teslim-tesellüm olmadan satılan mal tabii bir âfetle helak olursa akid infisah eder. Alıcının fiiliyle helâk olursa akid devam eder ve alıcı bedeli öder. Mebî' üçüncü şahsın fiiliyle helâk olmuşsa alıcı ister akdi fesheder, isterse bedeli ödeyip bu şahıstan satılan malın tazminini ister. Maiın kabz sonrası helâki halinde ise kural olarak akid devam eder, mâlik (alıcı) t a z m i n için -varsa- sorumlulara rücû eder. Para veya mislî mal olan bedel akidden sonra artık z i m m e t t e sâbit olduğundan kabz öncesi helâki akdi etkilemez. Ancak bedelin kıyemî bir mal olup da helâk olması veya para olup da piyasadan kalkması (kesâd) halinde Ebû Hanîfe'ye göre akid infisah eder. Bu d u r u m d a alıcının satılan malı iade etmesi, yoksa kıymetini ödemesi gerekir. Ebû Yûsuf ve Muhamm e d ' e göre ise akid infisah etmez, fakat satıcı muhayyerdir; ister akdi feshedip malı geri alır, isterse semenin değerinin ödenmesini ister. Semen para olup da kıymeti (alım gücü) akid zamanına göre azalmışsa ö d e m e yapılırken bedelin akid zamanındaki kıymeti esas alınır. Bedelin kabz (ödeme) sonrasında helâkinin akdi etkilemeyeceği açıktır.



öncesi tasarruf câiz değildir. Semende



da da tasarruf câiz görülmüştür. Hadisdır (Zeylaî, IV, 33). Ancak yapılacak hukukî işlemin faizli işlem olmaması veya cağın satımına da (bey'u'd-deyn) bu sebeple birçok sınırlama getirilmiştir. Satılan mal ile bedelin gerek ayn olması halinde (mukâyeda) gerekse deyn olması d u r u m u n d a (sarf) ivazlar arasında teslim önceliği taşıyan yoktur. Fakat ayn karşılığı deyn söz konusu ise, vadeli satışlar hariç, önce semenin satıcıya, sonra da mebî'in alıcıya teslimi gerekir. Bu teslim sırası, satıcının bedeli teslim almadıkça malı vermeme hakkı (hapis hakkı) açısından önem taşır (Mecelle, md. 262, 278). Satılan malın teslim yeri, kural olarak satım akdinin yapıldığında bul u n m a k t a olduğu yerdir (Mecelle,



md.



285). Bedelin teslim külfeti alıcıya, malınki satıcıya aittir (Mecelle, md. 288-289). Ancak bu hükümler düzenleyici h u k u k kuralları olup tarafların aksine anlaşma yapmaları



mümkündür.



Satılan



malın



veya bedelin teslim alınması malı bilfiil teslim almakla olabileceği gibi anahtarın teslimi, tapuya şerh, itlâf, tasarruf gibi hukuken veya h ü k m e n kabz sayılan fiillerle de olabilir. Bâtıl bir satım akdi hukuken yok sayıldığından geçerli bir satım akdine ait hiçbir hukukî neticeyi meydana getirmez ve sıhhat kazanmaz. Ancak satım akdi bâtıl da olsa m a d d i bir vâkıa olarak belli durumlarda iade veya t a z m i n mükellefiyeti doğurabilir. Bâtıl bir satım akdinin, içerisinde alt bir akdin gerekli şartlarını ihtiva etmesi halinde sat ı m akdinin bu alt akde dönüşebilmesini veya geçerli olabilecek kısmının alınabilmesini doktrinde olumlu yanlar da vardır (bk. BUTLÂN).



karşıla-



Fâsit satım akdi Hanefîler'e göre ayrı bir statüde ele alındığından bâtıla gö-



Alıcının teslim almadan önce mebî'de



re farklı sonuçlara sahiptir. Fâsit satım



na benzer bir fesih hakkı verilmiştir (Buhârî, "Büyü'", 65; Müslim, "Büyü'", 23-28).



hukukî işlem (tasarruf) yapmasına gelince, Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf'a göre, kab-



akdi fesat sebeplerinin ortadan kaldı-



Kusurlu malı elinde bulunduran dilerse bu malı iade ederek akdi fesheder, dilerse kabul edip konuşulan bedeli öder.



zedilmeyen malın satımı ile ilgili olarak hadiste mevcut yasak (Buhârî, "Büyû c ",



değilse akdin taraflarca, bilhassa k a m u



55; Müslim, "Büyû c ", 29, 35-40) menkul mallara ait olduğundan menkul mallarda kabz öncesi alıcının tasarrufu câiz ol-



kim tarafından re'sen feshedilmesi ge-



maz, gayri menkullerde istihsânen caiz-



lı olarak teslim-tesellüm olmuşsa belli



Kusurlu malda tasarruf, bu malın zayi olması veya değişikliğe uğraması gibi



rılması ile sıhhat kazanır. Bu m ü m k ü n haklarını ilgilendirmesi halinde ise hârekir. Fâsit satım akdi kabz öncesinde mülkiyet ifade etmez. Ancak izne daya-



18



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY MESCİDİ durumlarda, özellikle mebî'in üçüncü şa-



rin hukukî çözüm (hile) ve yorumlarla



hıslara intikali veya esaslı surette de-



z a m a n z a m a n yumuşatıldığı görülmek-



ğişikliğe uğraması halinde ilgili tarafın



tedir. Ancak bunu, ticarî örfün h u k u k a



feshetme hakkı düşer ve mülkiyet ifa-



egemen olması şeklinde nitelendirmek



de eder (Mecelle, md. 372). Diğer h u k u k



yanlış olur. Ayrıca satım akdinin gerek



ekolleri, fesat ve butlân nazariyelerinin



kuruluş, işleyiş ve sonuçları, gerekse un-



tabii sonucu olarak fâsit / bâtıl akdin



sur, şart ve vasıflarıyla ilgili olarak ör-



mülkiyet ifade etmeyeceği görüşünde-



nekler ve meseleler üzerinde geliştiri-



dir (bk. FESAT).



len İslâm h u k u k k ü l t ü r ü n ü n tarihî yoru-



Mevkuf satım akdinin h ü k m ü n e ge-



ma, fer'î ve şeklî ayrıntıların da gâî yo-



lince, akid ister tarafların ehliyetindeki



r u m a tâbi tutulması, böylece bu konu-



eksiklik sebebiyle, isterse yetkisizlik ve-



da g ü n ü m ü z ü n şart ve değerlerini ay-



ya başkasının hakkından dolayı mevkuf



dınlatacak genel ilke ve çözümlerin çıka-



olsun, mebî' ve semenin mülkiyeti taraf-



rılması m ü m k ü n d ü r ve gereklidir.



lara intikal etmez. Akid henüz geçerlik



Buhârî. " B ü y ü ' " , 42-46, 55-85, 102-105, 112;



şahsın veya hak sahibinin onayını (ica-



M ü s l i m , " B ü y û c " , 1-2, 4-6, 23-30, 32, 35-40,



zet) beklemek gerekecektir (Mecelle, md.



42-46, 59-86; E b û D â v û d , " B ü y û c " , 18-19, 2324, 34, 55-56, 6 9 ; Şâfiî, el-Üm, III, 3-95; Cessâs, Ahk&mü'l-Kur'



Değişik açılardan farklı ayırım ve isim-



ân ( K a m h â v î ) , II, 189-190;



İbn H a z m , el-Muhallâ,



Kahire 1 3 8 9 / 1 9 6 9 , IX,



lendirmelere tâbi tutulabilen satım ak-



2 7 0 - 7 5 1 ; Şîrâzî, el-Mühezzeb,



di, maliyet-semen ilişkisine göre dörde



2 5 7 - 2 9 6 ; Serahsî, el-Mebsüt,



ayrılır-. Alış fiyatı (maliyet) açıklanmaksı-



2 - 1 9 9 ; Kâsânî, Bedâ'f,



Bidâyetü'l-müctehid,



Kahire 1315, I, XII, 108-219; XIII,



V, 133-310; İbn R ü ş d , Kahire 1975, II, 136-248;



zın fiyatın pazarlıkla belirlendiği alışve-



İbn K u d â m e , el-Muğnî,



rişler (bey'u'l-müsâveme), alış fiyatına bel-



4 8 0 - 5 0 6 ; Zeylaî, Naşbü'r-râye,



li m i k t a r veya oranda kâr eklenerek ya-



IV, 17, 3 3 ; Remlî, Hihâyetü'l-muhtâc,



pılan satış (bey'u'l-murâbaha), maliyetine satış (bey'u't-tevliye) ve zararına satış



1386/1967,



Kahire 1 3 8 9 / 1 9 6 9 , III, Kalküta



V, 160-235; Mecelle,



4 0 3 ; Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm,



md.



(bey'u'l-vedîa). Son üç nevi alışveriş, ma-



Kadri Paşa, Mürşidü'I-hayrân,



m d . 342-534; M. Y û s u f M û s â , el-Emvâl



yanan akidler olduğundan normal şart-



riyyetü'l- cakd



Dımaşk



1981,



ue naza•



(nşr. D â r ü ' 1 - Fikri' 1 - Arabî), Kahire



1952, s. 2 4 9 - 5 2 1 ; J . Schacht, An



to Islamic



101-



I, 2 0 9 - 6 7 0 ;



liyetin bilinmesine ve satıcıya güvene dalarda satıcı lehine, maliyet hakkında ya-



1357, Kahire



III, 3 7 2 - 4 8 6 ; IV, 3 - 1 8 1 ; Şevkânî,



Neylul-evtâr,



Introduction



Law, Oxford 1964, s. 151-154; a.mlf..



lan ve yanlış beyanda bulunması halin-



"Bay'",



de ise aleyhine birtakım hükümlere sa-



E m î n Dırîr, el-Garar



hiptir.



hire 1967, s. 3 - 4 4 3 ; Z e r k â , el-Fıkhü'l-İslâmî,



Satım akdinin V. (XI.) yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan bir nevi de "bey' bi'l-vefâ"dır. Satım ile rehin akdinin karışımı olup rehin yönü ağır basan bu akid nevinde paraya ihtiyacı olan bir kimse



El 2



(İng.), I, 1 1 1 1 - 1 1 1 3 ;



ve eşeruhû



Muhammed



fi'l-'uküd,



KaI-



II; Bilmen, Kamus,



VI, 5-130; V e h b e ez-Zühaylî,



el-Fıkhü'l-İslâmî



fî



üslûbihi'l-cedîd,



Dımaşk



1 3 9 5 / 1 9 7 5 , I, 151-523; M u h a m m e d ez-Zühaylî, el-'Uküdü'l-müsemmât,



Dımaşk



1982-83,



s. 9 - 4 9 7 ; A b d ü l k e r î m Z e y d a n , el-Medhal,



Bağ-



d a d 1 3 9 6 / 1 9 7 6 , s. 33-36, 2 8 5 - 3 9 8 ; A b d ü r r e z z â k es-Senhûrî, Meşâdirü'l-hak



fi'l-fıkhi'l-İslâ-



malını belli bir para karşılığı alıcıya sat-



mî, Beyrut, ts., III, 139-150; M u h a m m e d



m a k t a , alıcı verdiği para iade edilinceye



Zehre, el-Milkiyye



kadar m a l d a n faylanmakta, para iade



hire 1977, s. 199-465; Nezîh H a m m â d , el-Hiyâ-



edildiğinde ise malı iade etmektedir. Diğer bir ifadeyle bey' bi'l-vefâ, bir malı



ze fi'l-'uktıd Cevâd Ali,



Ebû



ue nazariyyetü'l- cakd,



fi'l-fıkhi'l-lslâmî,



el-Mufaşşal,



K a r a m a n , Mukayeseli



Dımaşk



bi'l-İSTİĞLÂL



(bk. BEY' bi'I-VEFA).



n j



L



r



L



BEY MESCİDİ İstanbul Eyüp'te XVI. yüzyılda yapılan mescid.



n j



Zal Paşa caddesinde Zal M a h m u d Paşa Camii'nin t a m karşısında bulunmaktadır. Ayvansarâyî Hüseyin Efendi'nin ifadesine göre bânisi Silâhşor Mehmed Bey olup kabri de mescidin yanındadır. Yine aynı kaynakta bu m â b e d e Sürahi Mescidi de denildiğine işaret edilmiştir. İsmâil Beyzâde Osman ve Halil Ethem ise mescidi Silâhî M e h m e d Bey Mescidi olarak kaydetmişlerdir. Mescidin hangi tarihte inşa edildiği bilinmediği gibi bânisinin şahsiyeti hakkında da bilgi yoktur. Fak a t yapı tekniği ve mimari özelliklerinden bir XVI. yüzyıl eseri olduğu anlaşılmaktadır. Bu küçük eser yapı düzeni bakımından o derecede değişik ve zariftir ki bu sebeple M i m a r Sinan'ın eseri old u ğ u ileri sürülmüştür. Fakat Sinan'ın eserlerinin listelerini veren tezkirelerde adına rastlanmaz. Zal M a h m u d Paşa Camii'nin sokak aşırı t a m karşısında ve bu büyük caminin hemen h e m e n yanında oluşu da bu küçük mâbedin ondan daha önce inşa edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bey Mescidi 1928'de çıkarılan, cami ve mescidleri tasfiyeye tâbi tutan yönetmelik gereğince "kadro dışı" bırakılarak



1978;



İslâm



Hukuku,



İstanbul



bir kimseye satmaktır (Mecelle, md. 118;



lâm



ve Kâr Haddi,



BEY'



J



s. 6 1 2 - 6 1 7 ; H a y r e d d i n



1982, II; a.mlf., " A l ı ş - V e r i ş t e V â d e F a r k ı " , is-



bk. BEY' bi'l-VEFÂ).



r



Ka-



parasını iade edince geri a l m a k şartıyla



Hukukuna



L



BEY HANI (bk. EMİR HANI).



Haliç kıyısına paralel olarak uzanan



BİBLİYOGRAFYA:



ve işlerlik (nefâz) kazanmadığından ilgili



377-378).



r



Göre Alış-Verişte



Vâde



Bey Mescidi - Eyüp / İstanbul



Farkı



İstanbul 1987, s. 13-38; Ali Şa-



fak, " İ s l â m H u k u k u n d a A l ı ş - V e r i ş t e K â r H a d -



Satım akdinin tarafların karşılıklı rızâ-



di", a.e., s. 60-111; M u h a m m e d Vefâ,



Ebrezü



ları ile ortadan kaldırılması (ikile) müm-



şuueri'l-büyû'i'l-fâside,



Hamdi



kün ise de (Mecelle, md. 190) ikilenin ye-



Döndüren, islâm



ni bir akid m i yoksa fesih mi sayılacağı tartışmalıdır.



Kâr Hadleri,



Kahire



Hukukuna



r a d â ğ î . Mebde'



rının satım akdiyle ilgili olarak ileri sür-



İşlemlerin



Göre



Alım-Satımda



Balıkesir 1 9 8 4 ; Ali M u h y i d d i n Ka-



ü'r-rızâ fi'l-'uküd,



M İ ; Y u n u s A p a y d ı n , İslâm



İslâm hukuk ekollerinin ve hukukçula-



1984;



Hükümsüzlüğü



Beyrut 1985,



Hukukunda



Hukûki



( d o k t o r a tezi, 1989),



A ü Sosyal Bilimler E n s t i t ü s ü ; A b d ü s s e m î ' Ahmed



İ m a m , Uşûlul-büyû'i'l-memnû'a,



dükleri kayıt, şart ve doktriner görüşle-



re, ts.



re tarihî seyir ve tatbikat içerisinde ve



W. J u y n b o l l , "Bey"', İA, II, 581-582.



(Dâru t-Tıbâati'l-Muhammediyye);



KahiTh.



ihtiyaçlara paralel olarak belli bir esneklik getirildiği ve başlangıçtaki hükümle-



H



ALİ



BARDAKOĞLU



19



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY MESCİDİ kapatılmış ve harap olmaya terkedilmiş-



BİBLİYOGRAFYA:



ti. Halbuki adı geçen yönetmeliğin 7. maddesinde, "Cami ve mescidlerin tas-



Ayvansarâyî, Hadtkatü'l-cevâmi',



nifinde tarihî veya mimari bir kıymeti haiz olanlar... tercihen ibka olunur" denilmesine r a ğ m e n Bey Mescidi'nin sa-



mûa-i



Ceuâmi',



milerimiz,



1, 2 8 0 ; Mec-



II, 2 ; Halil E t h e m [Eldem], Ca-



İstanbul 1932, s. 5 8 ; a.mlf., lios Mos-



qees de Stamboul



(trc. E. M a m b o u r y ) , İstanbul



1934, s. 80, rs. 3 2 (resim aynı k i t a b ı n Türkçe b a s k ı s ı n d a y o k t u r ) ; Semavi Eyice, " İ s t a n b u l ' d a



n a t değeri kadroda bırakılmasını sağlayamamıştır. Bu yüzden uzun yıllar ü s t ü



B a z ı C a m i v e M e s c i d M i n a r e l e r i , TM, X (1953),



açık bir harabe halinde kalan mescid 1970'li yıllarda t a m i r edilerek ihya olunmuştur.



Güzel



1961 yazında Bey Mescidi'ni gören R. Ekrem Koçu, onun hâlâ pek güzel olduğ u n u belirttikten sonra, "Büsbütün çök-



s. 2 5 6 , rs. 1 6 ; a.mlf., " İ s t a n b u l M i n a r e l e r i , I",



Araştırma



Akademisi



ve İncelemeleri,



Türk Sanatı



Tarihi



d i " , İsLA, V, 2701 -2703.



ı—ı Bil-



F



rini kaybederse pek yazık olur. Gelecek nesiller neslimize lânet eder" derken çok



SEMAVI EYİCE



B E Y ' bi'l-VEFÂ ( M



^



)



J



Tarafların usulüne uygun olarak yaptıkları vaadleri yerine getirmek (vefâ) zorunda bulunmaları sebebiyle bey' bi'Ivefâ (bey'u'l-vefâ) adı verilen bu alışveriş bey' bi-şarti'l-vefâ, bey'u'l-câiz, bey'u'lm u â m e l e diye de anılır. Bu t ü r alışverişe bazı Arap beldelerinde bey'u'l-emâne, bey'u'I-itâa (bey'u't-tâa) adları da verilmiştir. Bey' bi'l-vefâ, m ü s l ü m a n halkın faizsiz borç para t e m i n etmekte karşılaştığı güçlükleri faiz sayılmayacak bir usulle ortadan kaldırmak ve sermaye sahiplerinin verdikleri krediye karşılık bir tem i n a t ve bir kazanç elde etmelerini sağlamak gayesiyle V. (XI.) yüzyıl Hanefî fakihleri tarafından ortaya konmuş bir akid nevidir. Meydana gelişi ve sonuçları bakımından normal satış akdinden farklı



ve tuğla sıralar halinde yapılmıştır. Kare planlı olan minare kürsüsünün üze-



olduğu için bu akid üzerinde İslâm hu-



rindeki pabuç kısmında gövdeye geçiş üçgenlerle sağlanmıştır. Ancak bu üçgenlerden ucu yukarıda olanlar taştan,



söz konusudur. Bazı hukukçular bunu tış akdi sayarken bir kısım fakihler de



tersine olanlar tuğladandır. Kısa gövde bir çokgen biçimindedir. Dışarı taşkın



nin, ya da rehin, sahih ve fâsit satış akid-



kukçularının değişik



değerlendirmeleri



rehin, bazıları sahih, bazıları da fâsit sabey' bi'l-vefâyı sahih satış akdi ile rehi-



olmayan şerefe, ince m e r m e r çerçeveler ve aralarına yerleştirilmiş korkuluk levhalarından meydana gelmiştir. Ka-



lerinin birleşmesinden meydana gelmiş



b a r t m a şebeke süslemeli korkuluk levhalarının üstlerindeki ezan o k u m a göz-



kümlerde de bazı farklılıkların belirme-



leri, Türk ahşap iç mimarisinde çok rastlanan ocak etrafındaki k ü ç ü k nişlerin benzeri olarak taştan yontulmuştur. Bu kapalı şerefenin üstü ise yine poligon biçiminde kurşun kaplı bir külâhla örtülm ü ş t ü r . Mescidin yanında bir hazîresi olduğu gibi ayrıca etrafında ağaçlar da bulunuyordu.



lerde ve genel olarak hukukî işlemlerde ağızdan çıkan sözlere ve ifade biçimine değil o sözlerin ne maksatla söylendiğine bakılır. Dolayısıyla söz konusu akdin rehinden farkı yoktur. Bey' bi'l-vefânın bir rehin akdi sayılması d u r u m u n d a şu sonuçlar ortaya çıkar: Bu akidle alıcı (rehine alan) mala sahip olamaz. Taraflardan hiçbiri diğerinin izni olmadan akde konu olan malı üçüncü şahsa satamaz. Malın alıcı elinde telef olması halinde değeri borca m a h s u p edilir. Telef olan malın kıymeti borçtan az ise artakalan borç miktarı satıcı tara-



Bedeli iade edildiğinde geri alınmak üzere bir malın satılmasını konu edinen satış akdi. L



mülkiyetin karşı tarafa geçmesi değil alacağın teminat altına alınmasıdır. Akid-



1, İstanbul 1 9 6 3 , s.



60-61, rs. 74-76; R. E k r e m Koçu, " B e y M e s c i -



meden tez elden tamiri gerekir; Bey Mes cidi'nde Türk yapı sanatı bir şahese-



haklıdır. Gerçekten Bey Mescidi İstanbul'daki mescidlerin içinde bir şaheserdir. Önünden geçen yolun kenarında yüksekte kesme taş ve tuğla hatıllı olarak inşa edilen kare planlı mescide etrafı duvarla çevrili bir avludan geçilir. Bu avluyu caddeye bir merdivenle çıkılan kapı bağlar. Merdivenin bitişiğinde mescid duvarından ayrı olarak küçük bir minare yükselir. Mescidin yanında dikdörtgen planlı bir son cemaat yeri vardır. Bunun girişi karşısında ise kare planlı k ü ç ü k bir t ü r b e bulunmaktadır. Son cem a a t yerinden geçilen esas mescid mekânının üstü evvelce ahşap bir çatı ve tavan ile örtülü olmalıydı. Mescid ibadet mekânı, son cemaat yeri ve türbe ile minarenin yerleştirilişi bakımından Türk sanatında başka bir benzerine rastlanmayan biçimdedir. Geleneğe aykırı olarak kıble duvarı ö n ü n e yerleştirilen minare ise zarif bir görünüşe sahiptir. Caminin kendisi gibi minare de kesme t a ş



Sanatlar



adını verseler ve akdi "sattım, aldım" sözleriyle yapsalar da asıl maksatları



bir akid kabul ederler. Değerlendirmede ortaya çıkan bu dört ayrı görüş hüsine yol açmıştır. a) Ebû Hafs Ömer en-Nesefî'nin (ö. 537/1142-43) belirttiğine göre Ebü'l-Hasan Ali es-Suğdî (ö. 461/1069) ve çağdaşları kadı Ebü'l-Hasan el-Mâtüridî ile Seyyid Ebû Şücâ'»başta olmak üzere birçok fakih b u n u n bir rehin akdi olduğu görüşünü benimsemiştir. Çünkü taraflar böyle bir akde her ne kadar satış (bey')



fından alıcıya ödenir-, eğer borçtan fazla ise malın değerinden borca eşit olan kısım düşürülür. Bu d u r u m d a mal alıcının haksız bir fiili sonucu telef olmuşsa alıcı üst tarafını satıcıya öder, böyle bir d u r u m söz konusu değilse ö d e m e yapılmaz. Malın vergisi, giderleri, tamiri, zekâtı ve şüf'a hakkı satıcıya aittir. Ayrıca malın bu yolla el değiştirmesi satış değil rehin olarak kabul edildiğinden bu akid başkaları için şüf'a hakkı doğurmaz. Taraflardan biri ölünce akdi fesih hakkı vârislerine geçer. Müşteri alacağını tahsil etmedikçe vefâen satın aldığı mala satıcının diğer alacaklıları müdahale edemez. Alıcı satıcının izni olmad a n malı kullanamaz, gelirinden faydalanamaz ve tüketemez. Aksi halde tazm i n etmesi gerekir. Meselâ bey' bi'l-vefâ ile satın aldığı bahçenin meyvesini sahibinden izinsiz olarak yemiş olan veya bazı kuru dallarını yakmış bulunan bir müşterinin bunların bedellerini satıcıya ödemesi gerekir. Satıcının izniyle malı kullanması ve gelirinden istifade etmesi ise câizdir-, bu bir hibe sayılır. Ancak satıcı bu izni her an geri alabilir. Borç karşılığında verilen rehinden borç verenin faydalanması rehin akdi sırasında şart koşulursa bu bir çeşit faiz olacağından h a r a m görülmüştür. Bazı fakihler ise bunu mekruh sayarlar (İbn Âbidîn, VI, 522; Bilmen, VII, 44).. Yine rehin telakkisinin sonucu olarak alıcı söz konusu malı satıcıya (asıl sahibine) kiralayamaz (aş. bk.). Aksi halde akid bâtıl olacağından kira bedelinin ödenmesi gerekmez. Satıcı borcunu ödeyince malı geri alır. b) A h m e d b. îsâ el-Keşşî'nin (ö. 550/ 1155) rivayetine göre bazı selef âlimleri bey' bi'l-vefânın sahih bir satış akdi old u ğ u görüşündedirler. Çünkü taraflar



20



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' bi'l-VEFÂ akid- sırasında herhangi bir şart zikretmeksizin "aldım, sattım" ifadelerini kullanmaktadırlar. Niyetlerini gösteren baş-, ka bir söz söylemediklerine göre ağızlarından çıkan irade beyanına itibar etmek gerekir. Nitekim bir insan hiçbir beyanda bulunmadan bir yıl sonra boşama niyetiyle bir kadını kendine nikâhlasa bu hukuk açısından m ü t ' a * değil sahih bir nikâh akdi sayılır. Vefaen satışta borcun garantiye alınması yanında alıcının maldan faydalanması maksadı da vardır. O halde alıcının maldan faydalanmasına müsaade edip onu rehin saymak mümkün değildir. Akid sırasında "aldım, sattım" sözlerinin kullanılması halinde bunun bir rehin akdi olamayacağını belirten Kâdîhan, tarafların akid esnasında bey'i feshetme şartını ileri sürmeleri veya bunun bey' bi'l-vefâ olduğunu belirtmeleri halinde ise bey'in fâsit olacağı görüşündedir. Ancak satış akdi şartsız olarak yapıldıktan sonra taraflar vefâ şartını karşılıklı vaad şeklinde belirtirlerse bu durumda satış câiz ve vefâ şartı da bağlayıcı olur. Ebû Hanîfe'ye göre fâsit şart akid bittikten sonra akde eklenebilir (Kâdîhan, II, 165). Bey' bi'l-vefânın sahih satış akdi sayılması durumunda bundan bazı sonuçlar doğmaktadır. Alıcı satın aldığı malı kullanabilir, kiraya verebilir, meyve vb. semerelerinden faydalanabilir. Eğer bu mal taşınmaz ise alıcı malı teslim almadan önce de kira akdi yapabilir. Yılın bir bölümü geçtikten sonra satıcı parayı iade edip akdi bozacak olursa elde edilecek gelir on iki eşit parçaya bölünür ve alıcı bundan kendi payına düşene sahip olur. Bey' bi'l-vefâya konu olan malın vergisi, tamir masrafları ve diğer giderleri alıcıya aittir. Satıcı masrafları üstlenmişse bu kendi arzusuyla yaptığı bir teberru sayılır. Bedel veya mal geri verilmek suretiyle akdin bozulabileceğine dair sözleşmeden sonra eklenen şart geçerlidir. Malın değerini düşüren bir ayıp meydana gelmişse (meselâ evin harap olması) satıcı malı geri almaya zorlanamaz; çünkü geri alma işlemi aslında yeni bir satış akdidir. Mal alıcının elindeyken telef olsa taraflardan hiçbirinin diğerinde bir hakkı kalmaz. Bununla beraber bey' bi'lvefâ sahih satış akdinin bütün sonuçlarını doğurmaz. Alıcı satın aldığı diğer mallar gibi bu malı başkasına satamaz. Aksi halde asıl mal sahibinin bu satışı bozma yetkisi doğar. c) Akid sırasında fâsit bir şartın zikredilmesi durumunda akid fâsit olaca-



ğından bazı âlimler bey' bi'l-vefâyı fâsit bey' kabul etmişlerdir. Buna göre her iki taraf akdi dilediği vakit feshedebilir. Alıcı malı teslim aldıktan sonra kiraya vermişse kira bedelini alabilir, ancak satıcısına kiraya veremez. Çünkü zaten bu malı satıcısına geri vermek zorundadır. d) Bazı hukukçulara göre belirli yönleriyle önceki üç akde benzemekle birlikte bey' bi'l-vefâ onlardan ayrı müstakil bir akiddir. Diğer bir ifadeyle bazı hükümleri bakımından her üç akidle de ilgisi olan mürekkep bir akiddir. Bir görüşe göre bey' bi'l-vefâ sahih satış ve rehinden mürekkep bir akiddir. Bu durumda vefâ şartı akid esnasında zikredilmezse bu muamele alıcı hakkında sahih bir satış akdi sayılır ve müşteri aldığı maldan kendi malı gibi istifade eder. Aynı muamele satıcı hakkında ise bir rehin telakki edilir ve satıcının bedeli iade etmesi durumunda alıcı bunu kabul edip malı geri vermek mecburiyetindedir. Diğer bir görüşe göre ise bey' bi'l-vefâ sahih satış, fâsit satış ve rehinden mürekkep bir akiddir. Alıcının maldan faydalanmasına bakarak sahih satış akdi, iki tarafın fesih yetkisine sahip olmasına bakarak fâsit satış akdi ve alıcının bu malı başkasına satamamasına, telef olduğu takdirde borcun düşmesine ve malda tahribat vuku bulduğu takdirde borcun o miktar azalmasına bakarak rehin akdi hükmündedir. Bu görüşü benimseyenler bey' bi'l-vefâyı bu üç akidden mürekkep fakat rehin olma tarafı ağır basan bir akid saymışlardır. Mecelle'de bu son görüş kabul edilmiştir (md. 118). Bey' bi'l-vefânın, "bedeli iade edildiğinde geri alınmak üzere bir malın satılmasını konu edinen satış akdi" diye tanımlanması bu sonuncu telakkiye uygun düşmektedir. Buna göre maldan doğacak menfaatlerin bir kısmının yahut tamamının alıcıya ait olması şart koşulursa bu şarta uyulur. Meselâ vefâ yoluyla satılan bir bağın üzümünün satıcı ile alıcı arasında yarı yarıya paylaşılması şart koşulmuş olsa o şarta uymak gerekir. Halbuki rehinde koşulacak böyle bir şartı rehin veren her zaman değiştirebilir. Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür ki Hanefî fakihleri tarafından ortaya konulan bey' bi'l vefâ, her ne kadar birçok hükümleri bakımından rehine benzemekte ise de meşrûluğunda tereddüt bulunmayan rehinin yanı sıra, geçerliliği konusunda farklı görüşlerin ileri sürüldüğü böyle bir akid nevinin ortaya çı-



karılmasından da anlaşılacağı üzere rehinden farklıdır ve sadece borcu teminat altına almak maksadıyla kabul edilmiş değildir (Bedreddin Simâvî, 1, 247). Bu akdin getirdiği en büyük imkân, borç veren kimseye bunun karşılığında satın almış olduğu maldan istifadeyi sağlaması, rehinin aksine bu istifadenin devamlı olması ve borç alanın sonradan bundan dönememesidir. Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî hukukçular bunu menfaat sağlayan borç kapsamı içerisinde değerlendirmiş ve faiz olarak mütalaa etmişlerdir. Hanefî fakihlerin bir kısmı da bu tür bir akdi yapılış şekline göre helâl veya mekruh sayarken diğer bir kısmı kanuna karşı bir hile olarak değerlendirerek haram telakki etmişlerdir (bk. FAtz). Bey' bi'l-vefânın değişik bir türü bey' bi'l-istiğlâl ( JHi^VV ) adını almıştır. İstiğlâl sözlükte "bir şeyin kâr ve gelirini almak" mânasına gelir. Bir malı vefaen satın alan kimse bunu ya bizzat kullanma veya kiraya vererek hukukî semerelerinden faydalanma hakkına sahip olmaktadır. Kiraya vermenin en çok rastlanan türü de bizzat satıcısına kiralamaktır ki bu yolla satılan mal asıl mâlikin kullanımından hiç çıkmamış olur. Bir malın gelirinden faydalanmak için onun bizzat satıcısına kiralanması suretiyle yapılan bu tür satışına bey' bi'l-istiğlâl adı verilmiştir (Mecelle, md. 119). Bey' bi'l-vefâ için sabit olan hükümler bey' bi'l-istiğlâl için de geçerlidir. Genel olarak bey' bi'l-vefâya karşı çıkan âlimler aynı gerekçelerle bey' bi'listiğlâle de karşı çıkmakta, burada ayrıca şu gerekçeyi ilâve etmektedirler: Vefaen satılan mal kendi satıcısına kiraya verildiği takdirde kişi aslında borçlu olduğu kimsede rehin olarak bulunan ve kendi mülkiyetinde olan bir mal için kira ödemektedir ki bu hukuken mümkün değildir. İnsanların borç para bulma ihtiyacını göz önüne alarak bey' bi'lvefâyı geçerli kabul eden fakihler ise aynı gerekçe ile bey' bi'l-istiğlâli de geçerli sayarlar. Yalnız bunlara göre bu tür satışta kira akdinin malın alıcıya tesliminden sonra yapılması gerekir. Ancak bazı hukukçular, taşınmazların teslim alınmadan önce satılmasının m ü m k ü n olduğunu göz önünde bulundurarak bu tür malların teslim alınmadan önce kiralanabileceğim de kabul etmişlerdir. Bey' bi'l-istiğlâlde asıl mal sahibi vefaen satmış olduğu malını sözleşmede belirtilen kira bedeli karşılığında kullanır. Kira süresi sona erdiğinde malı kullanmaya devam ederse bu süre için ar-



21



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY' bi'l-VEFÂ tık belirlenen ücreti değil rayiç ücreti (ecr-i misil) öder. Kira süresinin bitiminden sonra ücret ödenmesinin gerekmediğini ileri süren hukukçular da vardır (bk. Bâz, s. 68). Bu şekilde vefaen satmış olduğu malı bir kira ilişkisiyle tekrar zilyetliğine alan mâlik-satıcı, onu alacaklı-müşterinin izni olmadan başkasına satamaz. BİBLİYOGRAFYA: S a h n û n , el-Müdevuene,V,



Fetâuâ,



II, 1 6 5 ; III, 2 6 2 ; B e d r e d d i n Simâvî, Câ-



mi'u'l-fuşüleyn,



Kahire 1300, I, 2 3 4 - 2 4 7 ; İbn



K u d â m e , el-Muğrıî



Mecmu



3 1 7 ; K â d î h a n , el-



(Herrâs),



IV, 4 2 6 ; Nevevî, el-



, III, 2 1 7 ; Bezzâzî, el-Fetâuâ,



4 2 3 ; el-Fetâua'l-Hindiyye, Efendi, Fetâuâ,



IV, 405-



III, 2 0 9 ; Çatalcalı Ali



İstanbul 1257, I, 1 3 1 0 ; İbn Âbi-



dîn, Reddü'l-muhtâr



(Kahire), V, 2 7 6 - 2 8 1 ; VI,



5 2 2 ; Hacı Reşid Paşa, Rûhu'l-Mecelle,



Dürerul-hükkâm,



1327, II, 20-22; Ali Haydar, I, 224-225, 6 6 3 - 6 6 7 ; S e n h û r î , VI, 9 4 ; Z e r k â , 547; Ahmed



hiyye,



İstanbul



Meşâdirü'l-hak,



el-Fıkhü'l-İslâmî,



İ, 2 0 5 ,



Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s. 15-17;



Vefâ, Ebrezü



544-



Şerhu'l-kauâ"idi'l-fık-



ez-Zerkâ,



Mahmûd



şuueri'l-büyû'l'l-fâside,



Kahire



1 4 0 4 / 1 9 8 5 , s. 6 5 ; Bilmen, Kamus 1,



VII, 4 4 ; Zü-



haylî, el-Fıkhu'l-İslâmî,



IV, 4 8 5 , 5 1 4 ;



m d . 118, 1 1 9 ; Selim R ü s t e m Bâz,



Mecelle,



Şerhu'l-Me-



celle, Beyrut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , s. 67-68.



S



F



ABDÜLAZİZ



BAYINDIR



BEYÂN



n



( o y ı )



Belâgat ilminin bir anlamı değişik yollarla ifade etmenin usul ve kaidelerinden bahseden dalı. '



L



J



Sözlükte "ortaya çıkmak, açık seçik olm a k ; açıklamak, anlaşılır hale getirmek" gibi mânalara gelen beyân kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'in üç âyetinde geçmekte olup buralarda "ilân etme" (Âl-i İmrân 3/138), "açıklama" (el-Kıyâme 75/19) ve "ifade etme" (er-Rahmân 55/4) anlamlarında kullanılmıştır. " Cr*- o y ^ " (İfadenin öylesi vardır ki büyüleyici bir etkiye sahiptir; Buhârî, "Nikâh", 47, "Tıb", 51) hadisinde ise "söz ve ifade" mânasına gelmektedir.



kolayca anlayabileceği bir ifade şekli olmakla beraber hepsinin en zayıfıdır. Sonuncusu ise hepsinden kuvvetli, ancak diğerlerine göre açıklık derecesi en az olanıdır. Beyân ilmi kişiye farklı söz ve usullerle meramını iyi ifade edebilme melekesini kazandırır. İfadelerdeki güç ve açıklık derecesi teşbih, mecaz, istiare ve kinaye ile değişir. Dolayısıyla beyan ilminin konusunu da bu edebî sanatlar ve farklı ifade yolları teşkil eder. Bu bakımdan bir anlatım aracı sayılan beyan, sözün kullanılış özelliğine göre bazı bölümlere ayrılır. Kelime gerçek anlamında kullanılıyorsa hakikattir. Gerçek anlamı dışında bir anlam ifade ediyorsa mecaz, teşbih ve istiare olur. Gerçek anlamı yanında daha etkili bir mecazi anlamda kullanılıyorsa kinaye adını alır. Beyân ilmi, bir kelimenin gerçek anlamda kullanılması demek olan hakikatle ilgilenmez. Ancak mecazın anlaşılabilmesi için hakikati a n l a m a k gerekir ve bu sebeple hakikat da beyânın konuları arasında yer alır. Meselâ bilinen hayvan kastedilerek "aslan" denirse bu kelime hakiki mânasında kullanılmış olur ve açık olup o l m a m a diye bir şey düşünülmez. Hakikat lugavî (hayvan için söylenen "aslan" gibi), şer'î ("dua" anlamındaki salâtın "namaz" anlamında kullanılması gibi), u m u m i örfî ("yerde yürüyenler" demek olan dâbbe kelimesinin "binek hayvanı" anlamında kullanılması gibi) ve hususi örfî (ilmî terimler gibi) olmak üzere dört çeşittir. Mecaz, bir kelimenin gerçek anlamından başka bir anlamda kullanılmasıdır. Ancak kelimenin başka anlamda kullanıldığını gösteren bir karine olması gerekir. Mecaz, gerçek anlam ile mecazi anlamlar arasındaki ilgiye göre mecâz-ı mürsel ve istiare olmak üzere iki kısma ayrılır. Mecâz-ı mürselde gerçek anlam ile mecazi anlam arasında cüz'îlik, küllîlik, sebebiyet ve masdariyet... gibi t a m bir ilgi bulunmakla beraber benzerlik yoktur. İstiarede iki anlam arasında benzerlik vardır.



Edebiyat terimi olarak beyân, mânayı



Teşbih, "lafızların, bir şeyin bir vasıft a diğer bir şeyle ortaklığına delâlet et-



ifadede lafzı açıklığa kavuşturmak için gereken melekeyi kazandıran, duygu ve



mesi" d e m e k olup müşebbeh, müşebbehün bih, teşbih edatı ve vech-i şebeh



düşünceleri değişik yollarla ifade e t m e usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir. Bir dilde anlatılmak istenen mânayı



olmak üzere dört unsurdan meydana gelir. Her teşbihte bu dört unsurun bir



birbirinden farklı açıklık ve nitelikte ifade eden lafızlar vardır. Meselâ bir kimsenin cesur olduğu, "o cesurdur", "o cesarette aslan gibidir", "o aslan gibidir", "o aslandır" sözleriyle anlatılabilir. Birincisi diğerlerinden daha açık ve herkesin



arada bulunması şart değildir. İki veya üçü bulunmayabilir. Müşebbeh, müşebbehün bih ve vech-i şebeh aklî, hissî (duyularla idrak olunan gül ve yanak gibi) ve vehmî (idrak olunamayan, fakat mümkün olsaydı ancak duyular yardımıyla idrak edilebilecek olan, kılıca benzetilen gulya-



bani dişi vb.) olabilir. Ayrıca müşebbeh ile m ü ş e b b e h ü n bihin bir veya daha çok olmalarına göre birtakım de tesbit edilmiştir.



hususiyetler



Kinaye ise gerçek mânasını düşünmeye engel olacak bir karine b u l u n m a m a k şartıyla bir sözü başka bir m â n a d a kullanma sanatıdır. Meselâ bir kimse hakkında kullanılan "gözü açık" sözü, hem onun g ö z ü n ü n kapalı olmadığına hem de dikkatli, fırsatlardan faydalanmayı bilir, zararın geleceği yeri sezer, kendini şartlara göre ayarlar vasıfta olduğunu ifade eder. Beyân ilminde ayrıca söz konusu ifade tarzlarından hangisinin daha belîğ olduğu üzerinde durulur ve genellikle mecazın hakikatten, istiarenin teşbihten, kinayenin de açık olarak söylemekten daha belîğ olduğu kabul edilir. Meselâ kinaye ile ifadede anlatılmak istenen şeye bir fazlalık getirilmiş olmayacağı gibi normal bir ifadede olmayan bir ispatı kuvvetlendirme özelliği vardır. Meselâ "çok misafiri var" yerine "ocağında külü çoktur" dendiği z a m a n ikinci cümle birincinin ifade ettiğinden daha fazla misafiri olduğunu göstermez; f a k a t misafirlere yemek vermek için ocağın çok yakılmasından dolayı külünün çok olacağı düşüncesinden hareketle misafirinin çokluğu anlaşılır ve böylece m â n a ayrı bir delil ile kuvvetlendirilmiş olur. Beyân ilminin gayesi, duygu ve düşünceleri yerine ve zamanına uygun bir şekilde ifade edebilmek ve edebî eserleri daha iyi anlamaktır. D ü ş ü n d ü ğ ü n ü ve dış dünyadan algıladıklarını ifade e t m e anlamında beyânın ilk insanın yaratılmasıyla başladığı söylenebilir. Duygu ve düşüncelerini en açık ve en güzel şekilde anlatma melekesine sahip tek canlı, insandır. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de, "Allah insanı yarattı, ona beyânı öğretti" (er-Rahmân 55/3-4) denilmektedir. Hatta değişik ifade yollarının daha ilk dönemlerde insana öğretilmiş olduğunu da söylemek m ü m k ü n d ü r . Nitekim Kabil bir kıskançlık sonucunda kardeşi Hâbil'i öldürünce pişmanlık ve çaresizlik içinde ne yapacağını bilmezken Allah'ın gönderdiği bir karganın yeri eşmesinden cesedin gömülebileceğini öğrenmiş, b u n u n üzerine, "Yazıklar olsun bana, şu karga kadar olup kardeşimin cesedini bile örtemedim" (el-Mâide 5/31) demiştir. Onun bu ifadesinde temsilî teşbih ve istiare özellikleri görülmektedir. Beyân kelimesini terim anlamına en yakın şekilde ilk ele alan Câhiz (ö. 255/



22



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYÂN 869), el-Beyân ve't-tebyîrı ile el-Hayevân adlı eserlerinde belâgat konularının ana hatlarını, vasıf ve şartlarını bol misallerle anlatırken beyân ilminin temel unsurlarından olan teşbih, mecaz, isti-



gattaki yerini belirleyen ve onu eserin-



nilebilir ki g ü n ü m ü z e kadar her müellifin başvurduğu bir kaynak olmuştur. İbnü'l-Mu'tez (ö. 296/908), K u d â m e b.



hu'l-'ulûm, s. 156). Hatîb el-Kazvînî ise (ö. 739/1338) et-Telhis ve onun şerhi olan el-îzâh adlı eserlerinde Sekkâkî'yi kendi tertip ve sistemi içinde hülâsa ve şerhetmiştir. Gerek et-Telhîş'in gerekse Sa'deddin et-Teftâzânî (ö. 792/1390) tarafından bu esere şerh olarak yazılan el-Mutawel ve Muhtaşarü'l-Mutavvel adlı eserlerin İslâm âleminin kültür merkezlerinde ders kitabı olarak okutulması, bu m e t o d u n yaygınlaşmasını ve yerleşmesini sağlamıştır.



Ca'fer (ö. 337/948), Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 400/1009) ve İbn Reşîk el-Kayrevânî



Hatîb el-Kazvînî'nin eserlerinden sonra belâgat ilimleri diğer birçok ilimde



(ö. 456/1064) gibi âlimler beyân ilminin konularını ve problemlerini de bedî'* ko-



olduğu gibi bir duraklama dönemine girmiştir. Bu d ö n e m d e n sonra müstakil eserler yerine şerh ve haşiye dönemi başlamıştır. Bilhassa Kazvînî'nin et-Telhîş ve el-îzâh'ı etrafında yüzlerce şerh, hâşiye ve m u h t a s a r kaleme alınmış, bunlar da çeşitli İslâm ülkelerinde ders kitabı olarak o k u t u l m u ş t u r (beyânla ilgili eserler için bk. BEDÎ').



are ve kinaye gibi terimleri de tarif ve izah eder. İbn Kuteybe de (ö. 276/889)



Te'vîlü müşkili'1-Kuı* ân adlı eserinde mecaz, istiare, kinaye ve ta'riz konularını ayrıntılı biçimde incelemiştir. Müberred'in (ö. 285/898) el-Kâmil'ine koyd u ğ u "teşbih" b ö l ü m ü (11, 922-1060), de-



nularıyla birlikte incelemişlerdir. Beyânı m e â n f d e n ayrı bir ilim olarak ilk defa ele alıp el-Fevâ'id ve'l-kalâ'id adlı eserinde tarifini veren Ebû Mansûr es-Seâlibî'dir (ö. 429/1038). Müellif diğer eserlerinde de ( el-Kinâye ve't-ta criz, el-İ'câz, Yetîmetü'd-dehr vb.) meânî ve beyân hakkında önemli tesbitlerde b u l u n m u ş ve güzel tarifler vermişse de konuları ve problemleri üzerinde durmamış, sadece bol ve orijinal örnekler vermiştir. Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078-79) Esrârü'l-belâğa adlı kitabının hemen hemen hepsini beyân ilmine hasretmiş olmakla birlikte eserine "beyân" ismini vermez; beyân, fesahat ve belâgat kelimelerini birbirine yakın anlamlarda kullanır. Hatta beyâna ait bazı meselelerin bedîin alanına girdiğini söyler (s. 371). Ebû Mansûr es-Seâlibî'den sonra beyânın müstakil bir ilim olduğunu söyleyen ikinci âlim Zemahşerî'dir (ö. 538/ 1144). Esâsü'l-belâğa adlı eseriyle (s. 7-8) el-Keşşâf adlı tefsirinde (I, 16) beyândan müstakil ilim olarak bahsetmektedir. Zemahşerî, Kur'ân-ı Kerîm'deki üslûp ve m â n a inceliklerini meânî ve beyân ilimlerini bilen kimselerin anlayabileceğini ifade ettikten sonra beyân âlimlerine atıflarda bulunur. Teşbih, istiare, mecaz ve kinayenin b ü t ü n çeşitlerine şiirlerden de örnekler vererek (el-Keşşaf, I, 190-214) işaret eder. Bu sebeple denilebilir ki beyân ilminin konuları Zemahşerî tarafından en geniş şekilde ele alınmıştır. Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1209), Cürcânî ile Zemahşerî'nin tesbitlerine dayanarak beyân ilminin b ü t ü n konularını çeşitli bölümlemelerle Nihâyetü'lîcâz adlı eserinde sistemleştirmiştir. Konuları ve tarifleri en ince ayrıntılarına kadar tesbit edilen bu ilmin bela-



BEYÂN



de ikinci kısımda ele alan Ebû Y a ' k ü b es-Sekkâkî'dir (ö. 626/1229; bk. Miftâ-



(



)



Mânadaki kapalılığı giderip ona muhatabın anlayacağı biçimde açıklık kazandırmayı veya hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyetini ifade etmek üzere kullanılan fıkıh usulü terimi. L ' J Sözlükte "açık şeçik olmak" ve "açıklamak" mânalarına gelen beyân, terim olarak da sözlük anlamı ile paralellik gösteren bir muhtevaya sahiptir. Buna göre beyân, "Mânadaki kapalılığı giderip ona m u h a t a b ı n anlayacağı biçimde açıklık kazandırmaktır". Bununla birlikt e açıklama işine mi, açıklama vasıtası-



ed-Dâlî), Beyrut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , II, 9 2 2 - 1 0 6 0 ; Se-



na mı, yoksa açıklamadan elde edilen sonuca mı beyân deneceği hususu usulcüler tarafından tartışılmıştır. Bu tartışmanın tabii uzantısı olarak usulcüler, "maksadın açıklanması"nı veya "araştırılan sonuca doğru bir biçimde ulaştıran delil"i yahut "delilden elde edilen bilgi veya sonuc"u esas alan beyân tarifleri vermişlerdir. İ m a m Şâfiî ve Hanefî usulcülerin çoğunluğu "maksadın açıklığa kavuşturulması"™ (izhâr) esas almışlardır. Abdülazîz el-Buhârî, bazı Hanefî usulcüler ve Şâfıîler'in çoğunluğu tarafından beyânın "maksadın açıklığa kavuşması" (zuhûr) şeklinde anlaşıldığını belirtmekte, f a k a t bu anlayışın sakıncalı sonuçlara yol açabileceğini savunmaktadır (Keş-



âlibf, er-Resâ'il



fü'l-esrâr,



BİBLİYOGRAFYA: Lisânul-'Arab,



" b y n " m d . ; Buhârî, " N i k â h " ,



47, "Tıb", 5 1 ; Aristo, Fennü'ş-şi'r



(trc. M e t t â



b. Y û n u s el-Kunnâ, nşr. A b d u r r a h m a n vi), Beyrut 1973, s. 9 1 ; Câhiz, el-Beyân



ytn,



I, IV; a.mlf.. Kitâbü'l-Hayeuân,



Kuteybe,



Te'uîlü



Bede-



ve't-tebI-VII; İbn



müşkili'l-Kur'ân



(nşr. Sey-



yid A h m e d Sakr), Kahire 1 3 9 3 / 1 9 7 3 , s. 103135, 2 5 6 ; M ü b e r r e d , el-Kâmil



kalâ'id,



(nşr. M . A h m e d



(Neşrü'n-nazm,



el-Kinâye



el-Fevâ'id



ue't-ta'rîz),



ue'l-



Beyrut,



111, 1 0 4 - 1 0 5 ) .



ts.;



(nşr. M . M u h y i d d i n Ab-



G ü n ü m ü z e ulaşan fıkıh usulü eserleri



d ü l h a m î d ) , Kahire 1 3 7 5 / 1 9 5 6 , I-1V; a.mlf., et-



içinde kronolojik açıdan ilk sırayı t u t a n



a.mlf., Yetîmetü'd-dehr



Tevfîk li't-telfîk (nşr. İ b r a h i m es-SSlih), D ı m a ş k 1403/1983;



belâğa



Abdülkâhir



(nşr. H . Ritter), İstanbul 1 9 5 4 ; a.mlf.,



ilü'l-i ccâz



Delâ'



Esrârü'l-



el-Cürcânî,



(nşr. M a h m u d M u h a m m e d Şâ-



er-Risâle



adlı eserinde Şâfiî beyân ko-



nusunu geniş bir biçimde ele almıştır. Şâfiî burada beyânı, temelde birleşen,



kir), Kahire 1 9 8 4 ; Z e m a h ş e r î , el-Keşşâf



(Bey-



fakat ayrıntıda farklılıklar taşıyan anlam-



rut), I, 16, 190-214; a.mlf., Esâsü'l-belâğa,



Bey-



ları topluca ifade eden bir terim (ism)



Nihâyetü'l-



rut 1965, s. 7-8; Fahreddin er-Râzî,



tcâz fî dirâyeti'l-i'câz



(nşr. Bekrî Ş e y h E m î n ) ,



Beyrut 1 9 8 5 ; S e k k â k î , Miftâhu'l-'ulüm, 1 3 5 6 / 1 9 3 7 ; H a t î b el-Kazvînî, İstanbul



lâğa,



1 3 1 2 ; a.mlf.. el-Tzâh



Kahire



oe'l-beyân



mına m u h a t a p olanlar için bir açıklama



'ulûmi'l-be-



teşkil etmesidir. Daha sonra Şâfiî beyâ-



fî



fî



ilmi'l-



(nşr. H â d î Atıyye), Beyrut



1 4 0 7 / 1 9 8 7 ; Yahya b. H a m z a el-Müeyyed, et-



Tırazü'l-mutazammin rut



1402/1982,



li-esrâri'l-belâğa, l-UI; Teftâzânî,



Bey-



grup beyândan söz ederse de ardından bunları ayrı ayrı açıkladığı sırada birin-



tetau-



ci grubu iki ayrı çeşit olarak inceler ve



Kahire 1 9 6 5 ; A b d ü l a z î z Atîk,



Târîhi'l-belâğati'l-'Arabiyye,



Beyrut,



m e d M u s t a f a el-Merâgî, Târîhu



ğa



ve't-ta'rîf



bi-ricâlihâ,



Kahire



mından tasnife tâbi tutar. Bu tasnifin özetini verirken (er-Risâle, s. 21-22) dört



el-Etual,



İstanbul 1284, 1-11; Şevki Dayf, el-Belâğa:



ve târîh,



nı, hükümlerin açıklanış keyfiyeti bakı-



el-Mutavuel,



İstanbul 1 3 0 9 ; İ s â m ü d d i n el-İsferâînî,



vür



anlamlarının ortak noktası, Allah'ın kelâ-



Telhîşü'l-Miftâh,



Kahire, ts., I-ll; Tîbî, et-Tibyân



me cânî



olarak nitelendirir. Ona göre beyânın bu



Fî



ts.; Ah-



'ulümi'l-belâ1369/1950;



böylece beyânı beş bab altında ele alır. Şâfiî'nin bu açıdan yaptığı tasnife gö-



"Ba-



re beyânın beş çeşidi şunlardır: 1. Kur'an



y a n " , El 2 (tng.), 1, 1114-1116; J . T. P. d e Bruijn,



nassı ile yapılan beyân. Farzları ve ha-



" B a y a n " , Ek., 111, 877-878.



ramları ayrıntıya girmeden m ü c m e l ola-



TA, VI, 2 6 6 - 2 6 8 ; G. E. von G r u n e b a u m ,



rak (meselâ namazın farz olduğunu, doH



NASRULLAH



HACIMÜFTÜOĞLU



muz eti yemenin haram olduğunu) bildi-



23



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYÂN ren âyetlerdeki beyân bu çeşide girdiği gibi Bakara sûresinin 196. âyetinde, "hac ile umreyi birleştiren kişinin kurban kesememesi halinde hacda üç gün ve memleketine dönünce yedi gün oruç tutması gerektiği* h ü k m ü n ü n bildirilmesinden sonra yer alan ve başka açıklamayı gerektirmeyecek ölçüde açık olan, "Bunların tamamı on gündür" ifadesi de bu çeşide örnek olarak gösterilmiştir. 2. Kur'an'm kısmen mücmel bıraktığı ve sünnet tarafından bu mücmel kısma açıklık getirilen durumlardaki beyân. Abdestin farzlarını, cünüplük halinde gusledilmesi emrini, vasiyetin meşrû olduğu hükm ü n ü ihtiva eden âyetler ve buralarda kapalı kalan noktaları açıklığa kavuşturan Hz. Peygamber'in sünnetleri bu çeşit beyânın örnekleri arasında yer almaktadır. 3. Kur'an'm mücmel hükümlerinin Hz. Peygamber'in sünnetiyle açıklığa kavuşturulması şeklindeki beyân. Meselâ Allah'ın Kur'an'da farz kıldığı namazın rek'atlarını ve vakitlerini, zekâtın miktarını, hac ve umrenin nasıl yerine getirileceğini peygamberi vasıtasıyla açıklaması bu çeşidin başlıca örnekleridir. 4. Kur'an nassı ile belirlenmeyip Hz. Peygamber'in sünnetiyle teşri' kılınan hükümlere ait beyân. Şâfiî bu çeşit beyân için gerek eserinin baştaki özet kısmında, gerekse müstakil olarak ele aldığı kısımda müşahhas örnek vermemiş, Hz. Peygamber'e itaati emreden Kur'an âyetlerine işaretle, Resülullah'ın beyânının Allah'ın kitabındakini beyândan ibaret olduğunu vurgulamaya yönelmiştir (Muhammed Edîb Salih, diğer çeşitlerde bol örneklerle karşılaşmanın etkisiyle olmalı ki. Şafiî'nin çeşitlerin her birini örneklerle izah ettiğini söylemektedir, Tefsîrü'rınuşûş, I, 28). 5. Allah'ın ictihad yoluyla araştırılmasını emrettiği hususlara ait beyân. Meselâ kıbleye yönelmeyi (el-Bakara 2/150), ihramlı iken bilerek avlanan kişinin öldürdüğüne denk bir hayvan kurban etmesini (el-Mâide 5/95) emreden âyetlerde kıblenin ve öldürülen hayvanın denkliğinin araştırılması içtihada bırakılmıştır. Şâfıî'nin verdiği beyân tarifi ile tasnifi ve zikrettiği bazı örnekler Cessâs tarafından tutarsız bulunmuş ve sert bir dille tenkit edilmiştir (bk. el-Fuşûl fi'l-uşül, II, 10-19). Şafiî'nin er-Risâle'sinde,



hükümlerin



Allah tarafından açıklanış keyfiyeti bakımından yapılan ve yukarıda özeti verilen geniş açıklamalar bulunmasına kar-



şılık, beyânın gayesi ve ifa ettiği görev açışından beyânın çeşitlerine dair terimlere rastlanmamaktadır. Her ne kadar M. Edîb Sâlih, tümevarım metodunun ve usul terimleriyle ilgili geniş, incelemelerin beyân bahislerine de uzanması ile Şâfiî'nin er-iîisüie'sinden sonra usulcülerin bu açıdan beyânı takrir, tefsir, tağyîr ve tebdîl gibi kısımlara ayırdıklarını ifade ediyorsa da (Tefsîrü'n-nuşûs, I, 29), bu hususta mütekellimîn (Şâfiiyye) metoduna göre kaleme alınmış usul eserleri ile fukaha (Hanefiyye) metoduna göre yazılmış usul eserlerini ayrı ayrı ele almak gerekir. Mütekellimîn metoduna göre yazılmış usul eserlerinde beyân konusu, genellikle lafız bahislerinin "mücmel" İle ilgili kısmında bir alt başlık olarak ele alınmakta ve daha çok beyânın ona duyulan ihtiyaç anından sonraya bırakılıp bırakılamayacağı, beyânın açıklanan söz ile aynı güçte bir delil vasıtasıyla yapılmasının (mütevâtirin mütevâtir delil ile açıklanması gibi) şart olup olmadığı meseleleri tartışılmaktadır. Fukaha metoduna göre telif edilen fıkıh usulü eserlerinde ise beyân, gayesi ve ifa ettiği görev açısından beş kısma ayrılarak incelenmektedir. 1. Beyân-ı Takrîr. "Mecaz" veya "husus" ihtimallerine açık olan sözü bu ihtimalleri bertaraf ederek güçlendiren açıklama demektir. Meselâ "kanatlarıyla uçan hiçbir kuş yoktur ki..." (el-En am 6/38) âyetinde, "kanatlarıyla uçan" şeklindeki açıklama "kuş"un mecazi mânada anlaşılmasını engellediğinden, bir beyân-ı takrirdir. Yine, "Bütün melekler hep birlikte secde ettiler" (Hicr 15/30) âyetinde "bütün" şeklindeki açıklama, u m u m ifade eden "melekler" lafzının tahsis yani "bir kısım melekler" diye anlaşılması imkânını ortadan kaldırdığı için bir beyân-ı takrirdir. Beyân-ı takrîr beyân dereceleri arasında en açık olanıdır. Hemen bütün klasik ve çağdaş eserlerde, naslardaki beyân-ı takrîr için yukarıda zikredilen ve ahkâm âyetlerinden olmayan iki âyetin örnek olarak gösterilmesi dikkat çekmektedir. Şâfiî'nin er-Risâle 'sinde yer alan beyân keyfiyetiyle ilgili beş çeşidi "Beyânın Mertebeleri" başlığı altında özet olarak verirken, Şevkânrnin, "te'vile kapalı olan celî (açık) nas" diye tarif ettiği ve bazıları tarafından "beyân-ı takrîr" ismiyle anıldığını söylediği "beyân-ı te'kid'i fukaha metodundaki beyân-ı takrîr ile



eşit saymak m ü m k ü n görünmemektedir. Zira Şâfiî'nin ayırımının birinci nevinde gerek sünnetteki açıklamalar ile "müfesser" hale getirilmiş mücmel hükümler, gerekse Kur'an'm ek. açıklamaları (ziyâde fi't-tebyîn) ile t a m a m e n vuzuha kavuşturulmuş mânalar kastedilmektedir. Diğer taraftan Şevkânrnin örnek olarak zikrettiği ve Şâfiî'nin ayırımını incelerken işaret ettiğimiz Bakara sûresi 196. âyetinin, husus veya mecaz ihtimalini önleyen bir beyân nevi için örnek sayılamayacağı açıktır. 2. Beyân-ı Tağyîr. Sözün başından (sadr ı kelâm) anlaşılan mânayı değiştirecek şekilde ve yine o söze bitişik olarak yapılan açıklamaya denir. Tahsis, istisna, bedel, sıfat, gaye ve şart hep beyân-ı tağyîr kabilindendir. Meselâ, "Allah alışverişi helâl kıldı" şeklinde başlayan sözü, daha sonraki, "Ribâyı ise haram kıldı" (el-Bakara 2/275) beyânı ile tahsis edilmiş ve ribâ özelliği taşıyan alışverişlerin sözün başından anlaşılan hükme dahil olmadığı belirtilmiştir. 3. Beyân-ı Tefsîr. Mücmel, müşkil ve hafî gibi kapalılık taşıyan bir sözü açıklamaktır. Meselâ Kur'an'da geçen "salât" (namaz) ve "sıyâm" (oruç) gibi mücmel lafızlar ile neyin kastedildiğine dair Hz. Peygamber'in fiilî veya sözlü açıklamaları, mücmel için yapılmış beyân-ı tefsîre örnek teşkil eder. Kapalılık derecesi itibariyle müşkil diye anılan lafızlar ise genellikle müşterek yani birden fazla vaz' ile birden fazla mânayı ifade etmek üzere konmuş lafızlardır. Meselâ, "Boşanmış kadınlar kendi başlarına (evlenmeden) üç kur' süresince beklerler" (elBakara 2/228) âyetindeki "kur"' kelimesi Arap dilinde hem âdet hem temizlik süresini belirtmek üzere konulmuş bir lafızdır. İşte müctehidlerin âyette bu mânalardan hangisinin kastedildiğini açıklamaları bir beyân-ı tefsirdir. Diğer taraftan yapısı itibariyle kapalı olmadığı halde uygulamada kapsamının belirlenebilmesi dış unsurlardan faydalanmayı gerektiren hafî lafızların, meselâ Kur'an'daki "sârik" (hırsızlık yapan kimse) kelimesinin "tarrâr" (yankesici) ve "nebbâş'ı (kefen soyucu) ifade edip etmediğinin açıklanması da beyân-ı tefsîr nevine girer. Görüldüğü üzere beyân-ı tefsîr, gerek -mücmel lafızda olduğu gibi- şâri' tarafından, gerekse -hafî ve müşkil lafızlarda olduğu gibi- müctehid tarafından gerçekleştirilen açıklamayı kapsamaktadır. Âmmın tahsisi Hanefîler tarafından be-



24



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



el-BEYÂN yân-ı tağyîr olarak nitelendirilmekle be-



usulcülerin çoğunluğu tarafından beyân-ı



raber Şâfiîler'e göre bu bir beyân-ı tef-



zarûret içinde mütalaa edilmiştir. Diğer



sirdir. Zira birincilere göre â m lafız kat'î,



beş çeşit beyân ise yukarıda sözü edi-



diğerlerine göre zannfdir.



len Pezdevî'nin taksimine aynen uymak-



4. Beyân-ı Zarûret. Açıklanmaya muh-



olmasına ve beyân konusunu



kımından



bir



açıklamalarını inceden inceye tenkit ede-



yolla izahına beyân-ı zarûret adı verilir.



cek ölçüde geniş ele almasına rağmen



Bu nevi açıklama dört yoldan biri ile ger-



Cessâs'ın beyân şekillerini yerleşik te-



sayılamayacak



rimlerle ifade etmeyişi dikkat çekicidir.



lenmiş) h ü k m ü n d e olan m e s k û t ü n anh



Ayrıca bu şekillerin bazısında muhteva



(söylenmemiş husus) gelir. Meselâ, "Ölen



farklılığı da tesbit edilebilmektedir (bk.



kişinin çocuğu yoksa ve ona anası ile ba-



el-Fuşûl fi'l- usûl, 11, 22).



L



F



J



n



el-BEYÂN • (oy»)



Kâdî Ebû Bekir el-Bâkıllânî'nin



bası mirasçı olmuşsa anasına üçte bir



Beyân-ı zarûret dışındaki beyân çe-



hisse düşer" (en-Nisâ 4/11) âyetinde, ço-



şitlerinde " t p ilmi" ve "fıkıh ilmi" terkip-



cuğu olmayan bir kimseye yalnız ana ve



lerinde olduğu gibi bir cinsin kendi ne-



babasının mirasçı olması halinde baba-



vilerinden birine izâfe edilmesi söz ko-



ya ne kadar miras düşeceği m e s k û t ü n



nusudur. Beyân-ı zarûret terkibi ise bir



anhtir. Fakat bu marituk hükmündedir,



şeyin sebebine izâfe edilmesi kabilinden-



rak anlaşılmaktadır.



Bâbîliğin kurucusu Mirza Ali Muhammed'in (ö. 1266/1850) Bâbîler'ce kutsal sayılan eseri (bk. BAHÂILIK). '



Şâfirnin



çekleşir. Bunların başında, m a n t u k (söy-



çünkü bunun üçte iki olduğu zaruri ola-



(oyı)



tadır. Şâşî'den sonra gelen bir müellif



taç bir hususun, esasen dil kuralları baaçıklama



el-BEYÂN



dir.



(ö. 403/1013) mûcize konusunu ayrıntılı bir şekilde ele aldığı eseri. L



J



beyne'l-mu



Beyân genelde sözle olmakla birlikte



c



Tam adı Kitâbü'1-Beyân C



ani'l-iark



cizât ve'l-kerâmât



yel ve'l-kehâne



ve's-sihr



ve'l-hi-



ve'n-nâren-



usulcülerin çoğunluğuna göre fiil hatta



cât olup genellikle BâkıllânFnin eserleri



s ü k û t ile de olabilir. Bu yönü ile beyân



arasında sayılan Fi'l-mu ccizât



ya t a m a m e n kaldırılması demektir. Bu



"tefsir" den ayrılır. Zira tefsir bir mâna-



cimli eserden günümüze intikal etmiş bir



nevi beyâna "nesih" adı verilir.



ya açık olarak delâlet eden lafızla olur.



bölüm olarak kabul edilir (bk. BÂKILLÂNÎ).



Diğer taraftan beyân "te'vil"den de kap-



Müellifin yaşlılık döneminde kaleme al-



samlıdır. Çünkü te'vil ilk anda kendisiy-



dığı sanılan Uşûlü'l-îıkhve



le neyin kastedildiği anlaşılmayan söz



yânât



s. Beyân-ı Tebdîl. Sonraki bir beyân ile önceki beyânın hükümlerinin kısmen ve-



Bu beşli ayırım Ebü'l-Usr el-Pezdevî ve onu takip eden Hanefî usulcülerin çoğunluğuna göredir. Debûsî ise beyân-ı takrîr, tağyîr, tefsîr ve tebdîl şeklinde dörtlü bir ayırım yapmış, istisnayı beyân-ı tağyîr ve şarta ta'liki beyân-ı tebdîl olarak nitelendirmiştir. Serahsî bu ayırımı benimsemekle beraber beyân-ı zarûreti ekleyerek onu beşli hale getirmiştir. Şu



adlı ha-



Uşûlü'd-di-



gibi bazı eserlerini bu kitabında



hakkındaki açıklamayı ifade eder (Mu.F,



anmış olmasından (s. 40, 61 ) hareketle



VIII, 219-220). Nesih dışındaki beyân ne-



bu eserinin de onun ileri yaşlarının bir



vileri, nasların açıklanmasının yanı sıra



ürünü olduğunu söylemek m ü m k ü n d ü r .



kişilerin irade beyânlarının yorumlanma-



Kendisinin el-Beyân'm



sı hakkında da söz konusu olur.



de yıllardan beri benzeri konularda te-



Beyânın ihtiyaç vaktinden sonraya te-



giriş bölümün-



liflerde bulunduğunu belirtmesi de bu görüşü desteklemektedir.



halde Debûsî ve Serahsî'nin ayırımlarında



hirinin câiz olup olmadığı hususu, beyâ-



yer alan beyân-ı tağyîr ve beyân-ı tebdîl,



nın konusu olan mükellefiyete göre ay-



Pezdevî ve çoğunluğun ayırımındaki be-



rı ayrı ele alınmış ve farklı görüşler ileri



melen el-Beyân'da



yân-ı tağyîri karşılamaktadır (M. Edîb Sâ-



sürülmüştür (bk. Mu.F, VIII, 223-224; be-



lere (bk. s. 56) dayanarak, Bâkıllânî'nin



lih'in eserinde ise bu hususla ilgili cümle-



yanla ilgili olarak ayrıca bk. AMEL; İRADE



mûcize ve keramet konusuna dair böy-



de "beyân-ı tağyîri karşılamaktadır" de-



BEYÂNı).



le müstakil bir eser kaleme almasında



neceği yerde "beyân-ı tebdili karşılamaktadır" şeklinde yer alan yazım hatası, kitabın yeni baskılarında da düzeltilmediğinden okuyucuyu yanıltabilmektedir, bk. Tef-



sîrü'n-nuşûş, 3. baskı, 1984, 1, 31). Nesihe gelince, Debûsî ve Serahsî'ye göre burada bir h ü k m ü n İzhârı değil kaldırılması söz konusu olduğundan nesih bir beyân değildir. Bu yüzden -işaret edildiği üzere- onlara göre beyân-ı tebdîl nesihi değil h ü k m ü n şarta bağlanmasını ifade eder (Abdülazîz el-Buhârî, III, 106). G ü n ü m ü z e ulaşan Hanefî usul eserlerinin ilki sayılabilecek olan Ebû Ali eşŞâşî'nin (ö. 344/955) el-Usûl'ünüe



be-



yân şekilleri yedi çeşit olarak incelenmiştir. Bu esere hâşiye yazan Kenkûhî'nin belirttiği Üzere ( ümdetul-havâşî, s, 246), bunlardan beyân-ı hâl ve beyân-ı atf.



yer alan bazı ifade-



Hallâc-ı Mansûr'da görülen bazı şaşırtıcı



BIBLIYOGRAFYA: Şâfiî, er-Risâle, s. 21 vd.; Ebû Ali eş-Şâşî, elCIşûl, Beyrut 1 4 0 2 / 1 9 8 2 , s. 245-268; Cessâs. el-Fuşûl fi'l-uşûl (nşr. Uceyl Câsim Neşmî), Küveyt 1405/1985, II, 6-74; Pezdevî, Kenzul-uşül, III, 104-163; Gazzâlî, el-Müstaşfâ, I, 364-383; Fahreddin er-Râzî, el-Mahşûl, I, 259-337; Âmidî, el-İhkâm, III, 22-47; Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr, III, 104-163; Bihârî, Müsellemussübût (Bahrülulûm el-Leknevî, Fevâtihu'r-raham û t içinde), Bulak 1324, II, 42-53; Şevkânî, İrşâdü'l-fuhûl, s. 172-175; Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, Ankara 1948, s. 3839, 44-46, 51-53, 59-67; Sava Paşa, İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd, Ankara 1956, II, 149-153; M u h a m m e d Feyzü'l-Hasan el-Kenkûhî, cUmdetü'l-haoâşt (Ebû Ali eş-Şâşî, el-UşûI içinde), Beyrut 1 4 0 2 / 1 9 8 2 , s. 246270; M. Edîb Sâlih, Tefsîrü'n-nuşûş fi'l-fıkhi'lİslâmî, Beyrut 1 4 0 4 / 1 9 8 4 , I, 23-49; Bilmen, Kamus?, I, 95-98; Mu.F, VIII, 219-224. H



Her ne kadar L. Massignon, muhte-



İBRAHIM K Â F İ



DÖNMEZ



hallerin etkili olduğunu söylüyorsa da (bk. L. Massignon'dan naklen el-Beyân, nâşirin mukaddimesi, s. 13) Bâkillânî



el-Beyân'm



mukaddimesinde bu eserinin telif sebeplerini açıklarken böyle bir hususa yer vermemektedir. Müellifin burada verdiği bilgiye göre Mağribli bir Eş'arî grup kendisini ziyaret ederek yörenin ilmine ve takvâsına saygı duyulan ünlü Eş'arî bilgini İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî'nin (ö. 386/996) kerameti inkâr ettiğini nakletmişler, kendisi de onlara, Kayrevânî'nin sahip olduğu ilmî otorite ve takvâ gereği böyle bir inkârda bulunamayacağını, b u n u n ya keramet olarak kabul edilmemesi gereken bir olayla yahut da keram e t izhar edecek d u r u m d a olmayan kişilerin iddialarının çürütülmesiyle ilgili



25



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



el-BEYÂN el-Kerâmât



bir şahıs tarafından gerçekleştirilmesi-



bir beyan olabileceğini söylemiştir. Uzun



eserleri arasında saydıkları



süreden beri mûcize ve keramet konu-



adlı kitabın (bk. Kâdî İyâz, 11, 601; Yûsuf



larında c u m h u r ' a muhalif görüşler ile-



Ibish, IV/3, s. 228) el-Beyân'm



ri sürenlere çeşitli eserlerinde cevap ver-



bu bölümlerinden biri olduğu düşünüle-



ları tarafından mûcize konusunda telif



mekte olduğunu ve bu hususta proble-



bilir.



edilip günümüze kadar ulaşabilen ilk eser



mi bulunanların şimdiye kadar yazdık-



el-Beyân'm



eksik olan



nin imkânsızlığı ortaya konmaktadır.



el-Beyân,



başlangıç dönemi kelâmcı-



birinci babında (s. 8-36)



olması, mûcizeye farklı bir t a n ı m ve yo-



larıyla yetineceklerini zannettiğini kay-



genel olarak mûcizenin tarifi, mahiyeti,



r u m getirmiş bulunması, benzeri diğer



deden Bâkillânî, kendisine intikal eden



özellik ve nitelikleri ele alınmaktadır. İkin-



olaylarla mukayesesini yapıp farklarını



bu vahim iddia karşısında fikrini değiş-



ci babda (s. 37-49) peygamberlerin mû-



ortaya koymuş olması bakımından önem-



tirerek mûcizeye ve diğer olağan üstü



cize göstermelerini gerekli kılan husus-



li bir kelâm kaynağıdır.



olayları herkesin anlayabileceği bir şe-



ların ve genel olarak mûcizenin özellik-



kilde ele alan, sağlam delillere dayalı



leri konu edilmiştir. Müellife göre Al-



m u h t a s a r bir eser yazılması gerektiği-



lah'ın elçisi olduğunu söyleyen bir kişi-



ne kanaat getirerek b u n u gerçekleştir-



nin bu beyanının doğruluğunu ispat et-



m e k için de el-Beyân'\ kaleme aldığını



mesi, beşeriyetin de sahte peygamber-



belirtmektedir.



vazife



le hak peygamberi ayırt edebilmesi an-



ve davetlerinin doğruluğunu, onların Al-



cak nübüvvet iddiasında bulunan kişiden



lah tarafından görevlendirilmiş seçkin



mûcize zuhur etmesine bağlıdır. Üçün-



şahsiyetler olduklarını ispat eden mû-



cü bab (s. 50-92) mûcizenin imkânını is-



cizenin gerçek mahiyetini ortaya koya-



patlamaya ve bu olayın diğer olağan üs-



Peygamberlerin



cak kapsamlı bir esere duyulan ihtiyaca



t ü olaylarla mukayesesine ayrılmış bir



bu şekilde dikkat çeken Bâkillânî, bu ko-



bölüm izlenimi vermektedir. Bu bölüm-



nunun iyi bir şekilde anlatılabilmesi için



de müellif, h a r i k u l a d e * kavramının an-



öncelikle mûcizenin, benzeri olağan üs-



laşılmasını s a ğ l a m a k amacıyla tabiatta



el-Beyân'm



g ü n ü m ü z e kadar ulaşa-



bilen t e k yazma nüshası, Tübingen Üniversitesi Kütüphanesi'nde (nr. M a IV 93) bulunan muhtemelen hicrî VI. yüzyıla ait nüshadır (Weisweiller, II, 53-54; Fuat Sezgin bu yazmanın 695 tarihli olduğunu kaydetmektedir. Bk. GAS, I, 609). Eser, söz konusu yazma nüsha esas alınarak Richard McCarthy tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1958, 3 6 + 1 8 1 + 27 sayfa). Nâşir eserin baş tarafında yazma nüshanın tanıtımını yaptıktan sonra eserin Bâkıllânîye nisbeti ve telif tarihi hakkındaki kanaatleriyle neşir sırasında uygu-



t ü olaylardan farklı olan yönlerinin açık-



devamlı surette gözlenen ve sürekli tek-



lanmasını gerekli görmektedir. Selef ule-



rarlanışmdan ötürü genelleştirilen "âdet"



mâsının nübüvveti ispat konusunda mû-



(tabiat kanunu) kavramını ele almakta,



kitabın tahlilî bir özetini yapmıştır (bu



cizeye atfettikleri ö n e m ve değeri, bu



b u n u n zorunluluk ifade etmediğini, Al-



özet "Analytical Summary" başlığı altın-



konuda öncelikle bilinmesi gereken nok-



lah tarafından her an değiştirilebilece-



da kitabın İngilizce giriş kısmında da bu-



talarla reddedilmesi icap eden görüşleri



ğini anlatmaktadır (bk. HARK). Yine bu



lunmaktadır). Ayrıca metnin sonuna ek-



t a m anlamıyla ortaya koymadan mese-



bölümde sihir, kehanet, şa'beze gibi olay-



lediği notlar kısmında şahıs, kitap ve



lenin a n l a ş ı l m a y a c a ğ ı n ı belirten müel-



ların mahiyeti üzerinde de duran Bâkil-



mezhep adlarıyla bazı terimler ve Kur'an



lif, İslâm düşünce tarihi boyunca bu ko-



lânî bu t ü r olayları başlıca iki kısma ayır-



âyetleri hakkında açıklayıcı ve tamam-



nuda farklı görüş sergileyen fırkaların



mıştır. Birinci gruba, çeşitli aletler kul-



layıcı bilgiler vermiş, bu konularla ilgili



iddialarının ancak bu yolla çürütülebile-



lanmak suretiyle bir hadiseyi olduğunun



olarak İslâmî kaynaklardan da bol mik-



ceğini savunmaktadır.



dışında gösterme işlemleri dahil



t a r d a alıntılarda b u l u n m u ş t u r (s. 109-



olup



ladığı m e t o d u anlatmış, daha sonra da



Bu m u k a d d i m e d e n sonra dört bab ve



bunlar bir çeşit göz bağcılık, tahyîl ve al-



136). Neşrin sonuna konulan çeşitli fih-



el-Beyân'm



datmacadan ibarettir. Bâkillânî, naslarda



rist, kelime ve kavram



incelenmesinden, neşre esas olan yaz-



söz konusu edilen sihri de ikinci grupta



eserden kolay bir şekilde faydalanmayı



m a n ı n eksik olduğu anlaşılmaktadır. Zi-



m ü t a l a a eder; Kur'ân-ı Kerîm'de Hârût



sağlamaktadır.



ra kitaba konulan ana başlık, bu eserde



ve M â r û t adlı iki meleğin anıldığı âyeti



mûcize yanında keramet, hiyel, kehanet,



(el-Bakara 2/102) delil getirerek bu t ü r



sihir ve nârecât (nîrencât, nîrenciyyât: tıl-



sihrin bir gerçeğinin b u l u n d u ğ u n u sa-



McCarthy), Beyrut 1958, naşirin mukaddimesi,



bunların fasıllarından oluşan



indeksleri



de



BIBLIYOGRAFYA: Kitabü'l-Beyân



Bâkillânî,



(nşr.



Richard



J.



sım, büyülü tuzak) konularının da işlene-



vunur. Sihrin t a m a m ı n ı n bir hayal ve al-



s. 11-36; Kâdî İyâz, Tertîbü'l-medârik,



ceğini göstermektedir. Ancak eserin ya-



d a t m a c a d a n ibaret olduğunu, bir ger-



Brockelmann, GAL Suppl., 1, 349; Sezgin, GAS,



yımlanmış



keramete



çekliğinin bulunmadığını iddia edenle-



1, 609; Max Weisweiller,



doğrudan t e m a s edilmemekte, bu terim



rin bu t ü r bir ayırıma dikkat etmedikle-



olan nüshasında



eserin bazı sayfalarında (meselâ bk. s. 3,



rine ve böylece de naslarda belirtilen



4, 5, 7, 48) dolaylı olarak geçmektedir.



hususlara ters düştüklerine dikkat çe-



Tübingen:



Verzeichnis



11, 601;



Universitâtsbibliothek der arabischen



Hand-



scriften, Leipzig 1930, II, 53-54; Selâhaddin elMüneccid, "Kitâbü'l-Beyân



=



ani'l-fark beyne'l-



k e r â m â t ve'l-mu'cizât", MMMA (Kahire), IV/2



Neşredilen metnin son sayfasında da (s.



ken Bâkillânî, Resûlullah'a karşı yapıldı-



(1958), s. 351-353; Manuel Alonso Alonso, "Lib-



108), "Bundan sonra şeytanların varlığı-



ğı rivayet edilen çeşitli sihir hadiselerini



ros Y Revistas", Andalus, XXIV/1, Madrid 1959,



na dair deliller ve kehanetin mahiyeti



de naklederek bu g ö r ü ş ü n ü güçlendir-



s. 243-245; R. J. McCarthy, "al-Bâqillâni's no-



ile kâhinlere ait haberler kısmı başlaya-



meye çalışır.



caktır" ifadesi yer aldığı halde sözü edi-



Eserin son b ö l ü m ü n d e (s. 93-108) mû-



len konu işlenmeden metnin sona erme-



cizenin sihir ve benzeri olaylarla farklı



si, eserin kehanet ve keramet bölümle-



tarafları açıklanmakta, bu t ü r olayları



rinin eksik olduğunu açıkça ortaya koy-



sırf mûcizeyle karıştırabileceği kaygı-



maktadır. Bu d u r u m d a Kâdî İyâz ve ba-



sıyla inkâr edenlerin görüşleri eleştiril-



zı çağdaş araştırmacıların Bâkıllânî'nin



mekte ve mûcizenin peygamber olmayan



tion of A p o l o g e t i c Miracle", StLidia



et-Orientalia,



Biblica



III (Analecta Biblica, 12), 1959, s.



247-256; a.mlf., "Bâkıllâm", El 2 (tng.), I, 958; R. Paret, "Miracle aıı Magic", İsi., XXXV (1960), s. 151-153; Yusuf Ibish, "Life a n d W o r k s of al-Bâqıllânî", IS, N/3



(1965), s. 228, 229, 235;



Şerafeddin Gölcük, "Bâkillânî", DİA, IV, 531-



26



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



S



İLYAS ÇELEBİ



BEYÂN-ı MENÂZİL-İ SEFER-İ IRÂKEYN F



BEYÂN-ı MENÂZİL-i SEFER-İ IRÂKEYN (



^



n



J j ^ * uW )



Matrakçı Nasuh'un, Kanûnî Sultan Süleyman'ın 1533-1536 yılları arasında çıktığı ilk îran seferine dair minyatürlü eseri.



^



Tam adı Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultan Süleyman Han olan eser, aslında Matrakçı Nasuh'un Kanûnî dönemine dair tarihinin (Süleymannâme, TSMK, Revan, nr. 1286) 1533-1536 yılları arasındaki ilk İran seferini konu edinen bölümüdür. Bununla birlikte Matrakçı Nasuh eserinde, Irâkeyn Seferi sırasında konaklayıp göçülen menzillerin resimlerini yapmak, bu resimlerin uygun yerlerine menzillerin adlarını yazmak suretiyle eserini gerçekten bir "menzilnâme" haline getirmiştir. Eserin adında geçen "iki Irak"tan birisi İrâk-ı Arab, diğeri irâk-ı Acem'dir. Ancak bu ismin esere bizzat müellif tarafından verildiği şüphelidir. Çünkü eserin gerçek adının, içinde bulunan manzum ifadeler arasında (vr. 12b) Mecmû-ı Menâzil şeklinde geçtiği görülmekte, hatta aynı yerde kısaca Menâzil de denilmektedir. Bir yol üzerinde konaklayacak yerleri ve bu yerler arasındaki uzaklıkları bildiren eserler genellikle menzilnâme adıyla anılır. Bu gibi eserlerde konaklar arasındaki uzaklıklar umumiyetle saat hesabıyla verildiği halde müellif bunları belirtmemektedir. Fakat Kanûnî'nin 1548'deki ikinci İran seferinin menzillerini veren ve tek nüshası Almanya'da Marburg Devlet Kütüphanesi'nde bulunan bir başka eserinde İstanbul-Tebriz arasındaki menzillerin birbirlerine uzaklıklarını mil



olarak belirtmektedir. Matrakçı Nasuh'un bu ikinci eseri, Beyân-ı Menâzil'm resimleri üzerindeki okunması güç bazı menzil adlarının doğru bir şekilde tesbitinde de büyük ölçüde yardımcı olmaktadır. Eser Irâkeyn Seferi'nin sebepleri ve ordunun hareketiyle başlamakta, Doğu Anadolu ve Tebriz'e kadar uzanan bölgede bulunan ve o sırada zaptedilmiş olan yerlerin adlarını topluca vermektedir. Müellif bundan sonra "ekâlîm-i seb'a" adıyla "yedi iklim bölgesi"nden ve bu bölgelerin her birinde bulunan beldelerden bahsetmekte, ardından Ebû Reyhân el-BîrûnFden naklen sözü edilen yedi iklim bölgesine giren ülke ve beldelerin adlarını vermektedir. Daha sonra da sırasıyla ve bölge bölge başlıca menzilleri isim ve resimleriyle göstermektedir. Dinlenme amacıyla fazlaca kalınan büyük konaklar esas alınarak yapılmış bu düzenlemede bölümlerin her birinin başında küçük bir giriş bulunmakta, bundan sonra menzillerin resimleri yer almakta, resimlerin alt, üst veya ortalarında da bu yerlerin adlarının kaydedildiği görülmektedir.



Beyân-ı Menâzil-i Seier-ı Irâkeyn'de bulunan menzil resimlerinin, sembolik olmaktan çok genellikle ait oldukları şehir, kasaba, köy ve diğer konak yerlerini oldukça doğru ve asıllarına uygun bir şekilde göstermesi ayrıca önemlidir. Bu menzillerin adları Feridun Bey'in Münşeâtü's-selâtîn adlı eserinde de bulunmaktadır. Ancak Matrakçı Nasuh'un kendi fırçasından çıkmış olan menzil resimlerinin padişah için özel şekilde hazırlanmış olması eserin değerini daha da arttırmaktadır. Eser, Anadolu'dan geçerek İran'a giden yollar hakkında verdiği bilgiler ve ihtiva ettiği kroki tarzın-



Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn'öe Kasrışîrin ve irâk-ı Arab menzillerini gösteren minyatürlü iki sayfa (İÜ Ktp., TY, nr. 5 9 6 4 , vr. 4 2 " - 4 3 ' )



Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn'deki Hille şehrinin bir bölümünü gösteren minyatürlü sayfa (İÜ Ktp., TY, nr. 5 9 6 4 vr. 6 8 ' )



daki haritalarla coğrafî bakımdan da çok önemlidir. Müellif bu eserinde şehirler, kasabalar, kaleler, köyler, harabeler, durak yerleri, hanlar, derbentler, dağlar, geçitler, önemli akarsular, köprüler, çöller, stepler ve bahçelerin adlarını ve stilize haldeki resimlerini vermiş, bunların hangi bölgede bulunduğuna işaret etmiş, hatta bitki örtüsünü ve hayvanları bile resmetmiştir. Böylece eser bir coğrafya atlası olarak XVI. yüzyıl başlarında Anadolu, Batı İran ve Irak'ın şehir tiplerini, şehirlerdeki büyük binaları, şehirlerin etrafındaki tesisleri tanıttığı gibi yol üzerinde ve şehirleri çevreleyen orman ve bahçelerde bulunan ağaç türleri ve av hayvanları hakkında da açık bilgiler vermektedir.



Mecmû-ı Menâzil'm büyük şehirlere ait resimlerinin birer şehir planı olarak ayrıca önemi vardır. Gerçekten başta Galata olmak üzere eserde mevcut İstanbul, Diyarbakır, Tebriz, Sultâniye ve Bağdat gibi şehirlerin resimleri, mimarlık tarihçilerinin ilgisini çekecek kadar değerli malzemeyi ihtiva etmektedir. Bu resimler arasında gözleme dayananlar çoğunluktadır. Matrakçı Nasuh'un bu eseri Yakındoğu şehirciliği bakımından birinci elden kaynak niteliğindedir. Zira ihtiva ettiği minyatürler ve bu minyatürlerde kullanılan renklerin ihtişamı, dağ sıralarının



27



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYÂN-l MENÂZİL-İ SEFER-İ IRÂKEYN anlamlı görünüşleri,, bu dağlarda görülen jeolojik girinti ve çıkıntılar içine resmedilmiş hayvanların güzelliği, bunları yapan sanatkârın ne kadar hünerli ve duygulu bir insan olduğunu ortaya koymaktadır. Gerçekten müellif gözlemlerini resmetmekteki kabiliyetini bir minyatürcü olarak m ü k e m m e l bir şekilde ortaya koymuş, özellikle çizdiği şehir resimleriyle önemli bir şehir analizcisi old u ğ u n u göstermiştir. Bu resimler ait oldukları zamanın şartlarını da ortaya koyan yegâne belgeler niteliğindedir. Meselâ İstanbul minyatüründe büyük ve küçük unsurların sıralanışı, bu şehrin XVI. yüzyıldaki g ö r ü n ü m ü n ü aslına uygun bir şekilde aksettirmektedir. Kayseri'deki kale bölgesi Matrakçı'nın gösterdiği gibi XVI. yüzyılda şehrin çekirdeği durum u n d a idi. Surların gerisinde ise yeni gelişmelerin başladığı görülmektedir.



Beyân-ı Menâzil'den anlaşıldığına göre, Kanunînin bu ilk İran seferi sırasında konup göçülmüş olan b ü t ü n m e s k û n yerlerin % 15'inin şehir, % 30'unun kasaba, geri kalan kısmının da köy statüs ü n d e olduğu, yerleşim merkezlerinin



Beyân-ı



Menâzil-i



Sefer-i Irâkeyn'ln



ilk sayfası



genellikle, yarlara ve dağlara sırtını ver-



raylar, h a m a m l a r ve pazarlar da açıkça tesbit edilebilmektedir. Beyân-ı Menâzil'in bazı eksiklik ve yanlışlıkları, Yavuz Sultan Selim'in İran ve Mısır seferlerinin menzillerini ihtiva eden Haydar Çelebi Ruznâmesi, Kanûnî'nin bu seferinin bir rûznâmesini ihtiva eden Feridun Bey'in Münşeâtü's-selâtîn'i, Âlî'nin Nusretnâme'si, IV. Murad'ın Revan (1635) ve B a ğ d a t (1637) seferlerinin rûznâmeleri, M e h m e d Edib'in Menâsikü'lHac adlı eseriyle Kâtib Çelebi'nin Cihannümâ'sı, Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'si ve Hamdullah MüstevfTnin Nüzhetü'l-kulûb'u ile karşılaştırılarak tamamlanabilir. Böylece o devrin Anadolu, Batı İran ve Irak'ın topografik yapısı hakkında m ü k e m m e l bir kaynak elde edilebilir. Tek nüshası İstanbul Üniversitesi Küt ü p h a n e s i n d e (TY, nr. 5964) bulunan Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn, Matrakçı Nasuh'un hayatını ve eserlerini ihtiva eden Türkçe ve İngilizce uzunca bir giriş ile tenkitli metin ve tıpkıbasım halinde Hüseyin G. Yurdaydın tarafından rasında Beyân-ı Menâzil'de geçen menzil adları, çeşitli kaynak ve araştırmalarda bulunan menzil adlarıyla karşılaştırılmış, böylece bunların m ü m k ü n olduğunca doğru olarak tesbitine çalışılmıştır.



Nasûhü's-Silâhî



-



J



ı



•



•



•



- -



[Nasûh-i



Beyân-ı



Matrakî],



>•' • • a » '



m-



*



Leipzig



nach



1924-26, I-II,



tür.yer.; a.mlf., " M u h t e l i f D e v i r l e r d e



1534-1536, A c c o r d i n g to N a s ü h



Imago



.'..---y



Mundi,



j



„O



1.



C , .s'./.



.



^



, V



k-C.



^



-» rs



_ . - -i



Nasuh,



Anado-



JJİ-



JjJ*



J-



Na1/1-2



Hüseyin 1963,



Minya-



za b. A m m â r e ' d e n g u l ü v * fikirlerini öğrendi. Nevbahtî'ye göre M u h t a r es-Sekafî'nin Kûfe'deki isyanında büyük rol oynadı (Fıraku'ş-Şfa,



s. 49). İmâmetin



M u h a m m e d b. Hanefiyye'den sonra oğlu Ebû Hâşim'e, ondan da kendisine intikal ettiğini ileri sürdü. Bazı âyetleri indî yorumlara tâbi t u t a r a k ortaya koyduğu antropomorfist fikirlerini yaymaya çalıştı. Ebü'l-Ferec el-İsfahânî Beyân'ın Ca'fer es-Sâdık adına ortaya çıktığını söylüyorsa da bu çoğunluğun görüşüne uymamaktadır. M u h a m m e d el-Bâkır'ın ölüm ü üzerine bu zümreden ayrılan Mugıre b. Saîd Beyân b. Sem'ân'ın grubuna katıldı. Halkı kendi bâtıl inançlarına davet e t m e k üzere k ü ç ü k bir grupla Kûre, Irak Valisi Hâlid b. Abdullah el-Kas-



Beyân, Allah'ın mahiyeti hakkında ilk defa fikir yürüten ve b u n u sisteminin önemli bir unsuru sayan aşırı bir fırka



hın varlığını iddia etmiş, bunlardan ilkinin diğerinden daha büyük



olduğunu



(1964), s. 229-233 ; H a m i t Sadi Selen, " X V I . Asır-



Allah'ın insanlar gibi organları bulundu-



da Yapılmış A n a d o l u Atlası; N a s u h



Silâhî'-



II, İstanbul 1943,



ğunu ve, "O'nun vechinden (zâtından) baş-



s. 8 1 3 - 8 1 7 ; A l b e r t Gabriel, " L e s E t a p e s d ' u n e



ka her şey helâk olacaktr" ( e l - K a s a s 2 8 /



d a n s les d e u x I r a k d ' a p r e s



un



IX, Pa-



ris 1928, s. 3 2 8 - 3 4 5 ; W a l t e r B. Denny, " A Six-



88) âyetine dayanarak y ü z ü n ü n dışındaki b ü t ü n cüzlerinin yok olacağını iddia



t e e n t h - C e n t u r y A r c h i t e c t u r a l P l a n of istan-



etmiş; ulûhiyyetten bir cüzün Hz. Ali'ye



b u l " , Ars



hulûl ettiğini, onun bu sayede gaybı bil-



Orientalis,



VIII, W a s h i n g t o n 1970, s.



of M a t r a k i M a n u s c r i p t " , JHES, — - i .



şı M u h a m m e d b. Hanefiyye'nin imâmetini savunan İbn Karîb'in talebesi Ham-



söylemiştir. Nurdan ibaret kabul ettiği



49-63; N o r m a l J . J o h n s t o n , " T h e U r b a n W o r l d -l^'La'^ o



den olan ve M u h a m m e d el-Bâkır'a kar-



lideridir. Bir rivayete göre o, biri cennet-



M a n u s c r i t T u r c d u X V I e siecle", Syria,



• ---•



tiyle uğraşırdı. G u l â t ' ı n ileri gelenlerin-



XXV1II/110



Campagne



-



yet edilen Beyân Kûfe'de s a m a n ticare-



te, biri de dünyada olmak üzere iki ilâ-



Ankara



t ü r l ü İ k i Y e n i Eseri", TTK Belleten,



n i n M e n â z i l ' i " , TTK Bildiriler,



.'ii'.:



rî I. asrın sonları ile II. asrın başlarında yaşayan ve aslen Yemenli olduğu riva-



al-Matrâkî",



tür.yer.; a.mlf., " M a t r a k ç ı N a s u h ' u n



ş



Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Hic-



Süleyman



XIII (1956), s. 53-55;



G. Y u r d a y d ı n , Matrakçı



Z



Bazı kaynaklarda adı tahrife uğramış olarak Benân b. İsmâil şeklinde geçer.



başka rivayetler de vardır.



Quellen,



First P e r s i a n C a m p a i g n of S u l t a n



-



*



J



öldürüldüler. Beyân'ın ö l ü m ü hakkında



Wegenetz



(1927), s. 9 6 - 1 0 8 ; a.mlf., " T h e I t i n e r a r y of t h e »—



L



Aşırı Şîa gruplarından Beyâniyye'nin kurucusu.



Fr. Taeschner. Das Anatolische



Sultan



z a r a n V a z i y e t i " (trc. H a m i t Sadi), DEFM,



_



(ö. 119/737)



rî'nin emriyle yakalandılar ve yakılarak



Irâkeyn-i



l u ' n u n Y o l l a n ve C i h a n M ü n a k a l â t ı n a



_



Beyân b. Sem'ân et-Temîmî



Han (nşr. H ü s e y i n G. Y u r d a y d ı n ) , A n k a r a 1 9 7 6 ;



Sefer-i



Osmanischen



'



üW )



Süleyman



Menâzil-i




Ulı_jS,l. a'Lj )



Zeydiyye âlimlerinden M u h a m m e d b. Hasan ed-Deylemî'nin (ö. 711/1311 [?]) Bâtıniyye'nin tenkidine dair eseri. ^ Aslen Deylemli olan Muhammed b. Hasan'ın Yemen'e giderek San'a'ya yerleştiği ve ilmî faaliyetlerini burada yürütt ü ğ ü bilinmektedir. 711 (1311) veya 707 (1308) yılında memleketine dönerken Vâdîmur denilen yerde vefat etmiştir. Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmadığı gibi kelâmla ilgili görüşleri de bilinme-



mine'l-mevânici 1mürdiye, es-Şırâtü'l-müstakim ve Kâc vâ'idü akâ'idi Âli Muhammed adlarını taşıyan üç eser yazmıştır. Sonuncu kitapta ehl-i beytin faziletleri, Zeydiyye'nin ashap hakkındaki olumlu tutumları, İmâmiyye'nin bu konuya dair görüşlerinin dinî ve ilmî temellerden yoksun bulunduğu, Bâtıniyye'nin İslâmiyet'i içten yıkmaya çalışan gayri İslâmî bir mezhep olduğu gibi konulara yer verilir. mektedir. el-Mişkât



Beyânü



mezhebi'l-Bâtmiyye,



Deyle-



mî'nin 1307'de t a m a m l a d ı ğ ı kaydedilen



Kavâ'idü "akâ^idi Âli Muhammed adlı kitabın üçüncü "fenn"inin beşinci faslından ibarettir. Müellif, Bâtıniyye'yi red maksadıyla yazdığı bu b ö l ü m ü n , Hamîd b. A h m e d el-Mahallî'nin (ö. 653/ 1255) el - liüsâmü'l - bettâr li-mezhebi! - Karâmitati'l-küffâr adlı kitabının hulâsası olduğunu belirtmektedir (s. 102). İslâm beldelerinde pek çok seyahate çıktığını, fırkalar konusundaki bilgisini bu seyahatleri sırasında yakından görerek ve ayrıca okuyarak elde ettiğini ifade eden müellif, Bâtıniyye'yi red ve tenkit ederken bizzat onların yazdığı eserlere ve bu



33



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYÂNÜ MEZHEBİ'l-BÂTINİYYE konuda u z m a n olan iki Zeydî âlimi İbn



lı anlayış, imamlara ilâhî vasıflar izâfe



tinden (Al-i İmrân 3 / 104, 114) yola çıkıl-



Mâlik ile Şerîf Yûsuf el-Hüseynî'nin yaz-



edilmesi, kıyamet hakkındaki inançlar,



dığı belirtilerek Meşrutiyet'in getirdiği



dıklarına dayandığını da kaydeder.



insanları yıldızların idare etmesi gibi hu-



hürriyet havası içinde, "İffet ü istika-



DeylemT eserinin başında Bâtıniyye'yi



suslar yer alır.



met, hamiyyet, hemcinsine muavenet,



Deylemî her ne kadar Bağdâdî'nin el-



ve fikirlerini özet olarak anlattıktan son-



sûret-i meşrûada hürriyet, ciddiyât ile



ve Gazzâlî'nin Fe-



ülfet, zulm ü istibdâda nefret, u l û m ve



adlı eserlerinden fay-



f ü n û n a m u h a b b e t gibi hissiyyât-ı fâzı-



Beyânü



layı t a ' m î m e m e d â r olacak neşriyat ile



ra tafsilâta geçer. Birinci kısımda Bâtı-



Fark



niyye'nin kurucularının İslâm'a kin bes-



dâ^ihu'l-Bâbniyye



beyne'l-firak



leyen dinsizler, felsefeciler, Mecûsîler ve



dalandığını



yahudiler olduğunu, bunların etrafa dâ-



mezhebi!-Bâtıniyye'nin



zikretmiyorsa



da



muhtevası bu



millet-i necîbe-i Osmâniyye'nin seviyye-i



îler (misyonerler) göndererek düşüncele-



iki kitapla karşılaştırıldığında araların-



fikriyyelerini yükseltmeye çalışacak ve



rini yaydıklarını, en önemli dâîlerin ta-



da büyük bir benzerlik olduğu ortaya



bilhassa dîn-i İslâm'ın mâni-i terakkî ol-



savvuf perdesine bürünen Meymûn el-



çıkmaktadır ki bu d u r u m



Deylemî'nin



ması gibi zunûn u tekavvülâtın butlânını



Kaddâh ile oğlu Abdullah olduğunu be-



adı geçen eserlerden istifade etmiş ol-



bihavlihî teâlâ isbat edecektir" sözleriy-



lirtir. Müellife göre İslâm düşmanlığını,



d u ğ u kanaatini vermektedir (bk. Bağda-



le gazetenin tutacağı yol belirtilmiştir.



Ali ve evlâdını istismar ederek gizleyen



dî, s. 297, 303; Gazzâlî, s. 11, 21-32).



Bâtınîler maksatlı kimseleri, cahil sûfî-



Gazetenin muhtevasını daha çok dinî,



Bilinen tek yazma nüshası Yemen eski



edebî, siyasî ve fennî konular oluştur-



leri, her şeyi m u b a h saymaya meyilli ve



meliki İ m a m Yahyâ'nın



kütüphanesin-



muş, bu konular için "makâlât-ı dîniy-



dünyalık t e m i n e t m e k isteyen kişileri



de bulunan eser, 1938 yılında R. Stroth-



ye, ictimâiyye ve târîhiyye", "kısm-ı ede-



çevrelerinde toplamışlardır.



mann'ın tashihi ile Alman Müsteşrikleri



bî" ve "müteferrikât" bölümleri teşkil



Cemiyeti tarafından orta boy 140 sayfa



edilmiştir. B ü t ü n yazılarda ilmî bakışın



İkinci kısımda Bâtıniyye fırkalarının, sayısı on beşe ulaşan çeşitli isimlerinden bahsedilmektedir. Bunlar Bâtıniyye, Kaİbâhiyye,



Melâhide, Zenâdıka, Mezdekiyye, Bâbekiyye, Hürremiyye, M u h a m m i r e ve Hurremdîniyye'dir.



B a ğ d a d î , el-Fark ( A b d ü l h a m î d ) , s. 2 9 7 , 3 0 3 ; Gazzâlî, Fedâ^ihu'l-Bâtmiyye



lerini kabul ettirmek için uyguladıkları



(nşr. A b d u r r a h m a n



Bedevî), Kahire 1 3 8 3 / 1 9 6 4 , s. 11, 21-32; Muh a m m e d b. Zübâre, Mülhaku'l-Bedri't-tâli kânî, eI-Bedrü't-tâli c



Bâtınıyye



c



(Şev-



içinde), II, 1 9 4 ; Brockel-



len cevaplara, gazete ile yazışan kişiler-



d i m e s i , s. v-t; Ziriklî, el-A clâm 86-87; el-Kâmûsul-İslâmr,



(Fethullah), VI,



II, 422-423. S



MUSTAFA



F



BEYÂNÜLHAK



(



~



)



min (maddenin) yaratılmamış olduğuna , si altında bulunduklarına



inandıklarını,



zılarında âyet ve hadis yer aldığından her sayının ön sayfasına, "Ekseri maka-



II. Meşrutiyet'ten sonra yayımlanan dinî, edebî, siyasî ve fennî muhtevalı haftalık gazete.



lâta âyet-i kerîme ve ehâdîs-i nebeviyye dercedilmiş bulunduğu nazar-ı i'tibara alınarak riayetsizlikte bulunulmaması rica olunur" uyarısı konulmuştur.



"tâlî" diye iki ilâh kabul ettiklerini, âleve insanların yıldızların tesir ve idare-



Dinî konularla siyasî meselelerin bir arada y ü r ü t ü l d ü ğ ü gazetenin çoğu ya-



bul edildiğini, bu şekilde dinsiz ve İbâ-



lerini ele alan müellif, onların "sâbık" ve



le açık haberleşmelere ve bazı hatırlatmalara yer verilmiştir.



ÖZ



ve sayıları dokuza ulaşan bu metotların



Dördüncü kısımda Bâtınîler'in akide-



m ü de büyük bir yer t u t m a k t a d ı r . "Müteferrikât" başlığı altında ise halkın dinî konulardaki şikâyetlerine, bunlara veri-



di aralarında belli bir sistemle sıralanan



hî yapıldığını ifade eder.



şiirlerden meydana gelen edebiyat bölü-



Mezhebü'l-



II, 2 4 1 ; Deylemî,



metotlar (hileler) sıralanır. Müellif, ken-



sonuncusunda adayın t a m bir Bâtınî ka-



le yanında genellikle İslâmî muhtevalı



(nşr. R. S t r o t h m a n n ) , n â ş i r i n m u k a d -



m a n n , GAL Suppi.,



Üçüncü kısımda Bâtınîler'in, mezhep-



yıda dinî, tarihî ve sosyal konulu maka-



BİBLİYOGRAFYA :



râmita, Karmatiyye, İsmâiliyye, Mübârekiyye, Seb'iyye, Ta'lîmiyye,



esas alındığı belirtilen gazetede çok sa-



olarak İstanbul'da bastırılmıştır.



istanbul'da 9 R a m a z a n 1326 - 24 Zil-



Gazetenin b ü t ü n sayılarında Meşruti-



kade 1330 (5 Ekim 1908-4 Kasım 1912)



yet övülmüş, İttihat ve Terakki Cemiye-



tarihleri arasında 182 sayı yayımlanmış-



ti'ne olan bağlılık vurgulanmıştır.



imamlara tanrılık izâfe ettiklerini, nü-



tır. Cem'iyyet-i İlmiyye-i



İslâmiyye'nin



Hürriyet ve İtilâf Fırkası 'nın kuruluş



büvveti, mûcizeyi ve öldükten sonra di-



yayın organı olarak imtiyaz sahipliğini,



beyannamesinin 21 Kasım 1911'de hü-



rilmeyi inkâr ettiklerini belirtir.



Ayan Meclisi reisliği de yapmış olan Şeh-



k ü m e t e sunulması gazetede "Hürriyet



rî Ahmed (Râmiz) Efendi (sy. 1-43), İstan-



ve İtilâf Fırkası" başlığıyla duyurulmuş,



Beşinci kısım Bâtınîler'in te'vil görüşüne ayrılmıştır. Burada onların ibadet-



bul m e b u s u Nasuhefendizâde Mustafa



Meşrutiyetin varlığıyla gerçekten ihti-



leri b ü t ü n İslâm âlimleri tarafından an-



Asım (sy. 44-182); başyazarlığını Hürri-



yaç duyulan şeylerden birinin böyle bir



laşılanın t a m a m e n dışında kalan mâna-



yet ve İtilâf Fırkası liderlerinden Ayan



fırkanın kurulması, diğerinin ise hürri-



lara yorumladıkları, haramları



mubah



azalığı ve şeyhülislâmlık görevlerinde de



yet içinde birlik ve beraberlik olduğu be-



saydıkları ifade edilir ve Bâtınîler'in âyet



bulunan Tokat m e b u s u Mustafa Sabri



lirtilmiştir. Bundan dolayı fırkanın ku-



ve hadis te'villerinden örnekler verilir,



Efendi yapmıştır. Mesul m ü d ü r l ü ğ ü n d e



ruluşu takdirle karşılanmış ve başarılı



ayrıca



ise M e h m e d Fatin (sy. 1-25), Mimarzâde



olması dileğinde bulunulmuştur (sy. 137).



Bâtınîler'deki



hurûfîliğe



temas



edilir. Müellif eserinin altıncı ve son kısmında Bâtınîler'i çeşitli inançlarından dola-



M e h m e d Ali (sy. 26-43) ve Kilisli Mual-



Beyânülhakk'm



lim M e h m e d Münir (sy. 44-182) bulun-



ri'nin Hürriyet ve İtilâf Fırkası kurucu-



muşlardır.



ları arasında yer alması, Cem'iyyet-i İl-



başyazarı Mustafa Sab-



yı tekfir eder. Bu inançlar arasında iki



Gazetenin birinci sayısındaki "Beyânül-



miyye-i İslâmiyye'nin politika yaptığı id-



tanrı sistemi, âlemin ezelî oluşu, pey-



hakk'ın Mesleği" başlıklı yazıda, "emir



dialarına yol açmış, buna karşı Ermenek-



gamberler ve melekler hakkındaki fark-



bi'l-ma'rûf ve nehiy ani'l-münker" âye-



li M. Saffet, "îzâh-ı Hak ve Hakikat" baş-



34



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEY ATLI, Yahya Kemal lıKlı bir yazıda hiçbir siyasî fırka ile ilgileri bulunmadığını açıklamıştır (sy. 139). Gazetenin sonraki sayılarında da zaman za-



mı ve daha çok medrese talebelerinden



Gazetenin müderris, muallim, din ada-



m a n bu t ü r açıklamalara yer verilmiştir.



başlıca yazarları şunlardır: Abdülahad



(bk. BİAT).



meydana gelen yazı kadrosunda yer alan Dâvud, Abdullah Âtıf [Tüzüner], A h m e d



Bursa ve Kütahya'da bazı medreselerin yıkılıp satıldığı veya yerlerine dükkânlar yapıldığı şeklindeki bir haber Beyârıülhak'ta "şeriatsızlık" yerine "kanunsuzluk" olarak izah edilmiş ve bundan dolayı da gazete 144. sayıdan sonra iki hafta süreyle kapatılmıştır. Yedinci cildin sonunda (sy. 182) sekizinci cilde başlanacağı belirtilmekle beraber gazetenin yayımına m u h t e m e l e n Balkan Harbi yüzünden son verilmiştir. Beyânülhak, 3'ten 34'e kadar olan sayılarında yirmi dört, 1 ve 2. sayılar da dahil olmak üzere 35. sayıdan itibaren on altı sayfa olarak çıkmıştır. İlk dört sayıda sayfalar kendi içinde, diğer sayılarda ise genel sayfa numarasıyla numaralanmıştır. Gazetenin t a m a m ı 3192 sayfa, 182 sayı ve her biri yirmi altışar sayıdan oluşan yedi cilttir. Her cildin sonuna fihrist konulmuştur. Beyânülhak, ilk sayısı İstanbul'da Pangaltı Mekteb-i Harbiyye Matbaası'nda, son sayısı Tevsî-i Tıbâat Matbaası'nda olmak üzere on iki ayrı m a t b a a d a basılmıştır.



n j



(bk. BAYATI).



A h m e d Şirânî, A h m e d Fâik, Hâfız Câfer, Hayret [Adanalı], Hüseyin Hâzım, İbn Hâ-



J



BEYATİ



Tâhir, Ali Zeki, Ali Tayyar, Ayıntablı Edib,



zım Ferid, İbnülemin Ahmed Tevfik [İnal],



1



BEY'AT



r



n



BEYATLI, Y a h y a K e m a l



İbnülemin M a h m u d Kemal [İnal], Kilisli



(1884-1958)



M e h m e d Münir, Küçük Hamdi [Elmalılı],



j



Türk şairi ve nesir yazarı.



Kemâleddin Harpütî, Mehmed Tâhir [Bursalı], Mehmed Atıf, Mustafa Faki, M. Saffet, Mustafa Asım, Mehmed Zeki, Meh-



2 Aralık 1884'te o zaman Osmanlı top-



m e d Sâdık, M e h m e d Hulüsi, M e h m e d



rakları içinde bulunan Üsküp'te doğdu.



Vehbi [Konyalı], Mustafa Nuri, M e h m e d



Bir m ü d d e t burada belediye reisliği de



Esad, Mehmed Arif, Mustafa Sabri, Meh-



yapan adliye m e m u r u Nişli İbrâhim Nâ-



m e d Fatin [Gökmen], Osman Nuri, Ömer



ci Bey ile Leskofçalı İsmâil Paşazâde Di-



Hayri, Ömer Nasuhi [Bilmen], Suudülmev-



lâver Bey'in kızı Nakıye Hanım'ın oğlu



levî, Şevket Gavsi, Şükri, Bandırmalı Şe-



olup asıl adı A h m e d Âgâh'tır. Aile şece-



refeddin [Yaltkaya] ve Tâhirülmevlevî [Tâ-



resi hem anne h e m de baba tarafından



hir Olgun],



III. Mustafa devri Rumeli sancak beylerinden Şehsüvar Paşa'ya dayanır. Şairin



BİBLİYOGRAFYA : Beyânülhak koleksiyonu; Türkiye Maarif Tarihi, s. 292-294; Hasan Duman, Katalog, s. 45; "Beyanülhak", TA, VI, 270; Ziya Bakırcıoğlu, "Beyanü'l-Hak", TDEA. i, 412-413. S



E K R E M BEKTAŞ



daha sonra alacağı Beyatlı soyadı da şehsüvar lakabının Türkçe'sidir ve onun hâtırasını taşır. Yahya Kemal ilk tahsiline Üsküp'teki Yeni Mektep'te başladı (1889), bir müddet sonra oldukça modern bir eğitim veren Mekteb-i Edeb'e girdi (1892). Üsk ü p İdâdîsi'nde başladığı orta öğrenimine (1895) ailece Selânik'e taşındıklarından Selânik İdâdîsi'nde devam etti (1897). O yıl annesinin ö l ü m ü ve babasının yeniden evlenmesi üzerine Üsküp'e döndüler. Ailedeki huzursuzluk yüzünden Yahya Kemal yatılı olarak Selânik İdâdîsi'ne gitmek zorunda kaldı, f a k a t hastalandığından yeniden Üsküp'e d ö n d ü (1900). Üvey annesiyle babası arasındaki



ge-



çimsizlik had safhaya varmış olduğundan idâdîyi t a m a m l a m a k üzere Yahya Kemal'i j j J J ) jü



•



İstanbul'a



gönderdiler



(Nisan



1902). Yıl ortası olduğu için arzu ettiği



İ



ı s > ' / V J ' J j)j\ J» < t s - t " « « i i J



Galata Sarayı Sultânîsi'ne giremedi, Robert Kolej'e kayıt için de bir sonraki yılı beklemek gerekiyordu. Bu sebeple bir müddet c pSlJlj



^dULy âJ-l»



< £jr-l



j J l 3 jjf-



boşta



kalması



devrin



siyasî



akımlarına kapılmasına kâfi geldi. Bir



^ >



fırsatını bularak, neslinin birçok gen-



^JJUR ısj-'--* • ( I J ısıı> J^- • JL^Î-L JJJ



ci gibi Paris'e kaçtı (Temmuz (903). Bir



Ij jrf «4^1-C.l — . JAI l_i3t j 1 fi-c.1 j v * ^ffl •iilîj^j b! Üİ£ fSjsiiJij «J-3 j , > jÇİ J.\c İUijjij Ut '.t-,. u>J J'j'^J j..^- J j i •s**-s? J*!S^ ^JL y fj.



m ü d d e t tahsilden uzak. Jön Türkler ara-



.



F



ÜJ.J



İİJ-JJ;^



«. JE



J ı >



. J I J J > .



J A



RF'/UJ; {LLJ IÜ ARFJ



. jijfj 1 Jati



ı ^.Jj.



lîjülu



^l^orJ



'jjj^y^



C—(iUJt^-UİJ-J.!jitj,} JAJCJ



sında yaşadı. Sonra Fransızca'sını iler-



aJŞJ j * I? I j j J j i —C^l-Jiıjljlilîj»



« o,- jjt



letmek için Meaux Koleji'nde okudu. Birkaç yıl, hemen pek çok Türk'ün okudu-



• s.



ğu Ecole Libre des Sciences Politiques'e



—



devam etti. Siyasî ve edebî çevrelere gir-



. j^j*



Beyânülhakk'\r\ ilk sayısının ic kapağı



di, devrin bir kısım yazar ve politikacılarını tanıdı, hareketli bir hayat yaşa-



35



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYATLI, Yahya Kemal sili için geldiği İstanbul'dan Paris'e gidinceye kadar boş geçirdiği bir buçuk yıl içinde Servet-i Fünûn'un genç şairlerini ve Cenab Şahabeddin'i tanımıştır. îrtikâ (1902) ve Malûmat dergilerinde (1903) Agâh Kemal imzasıyla şiirleri çıkmış, bu arada çeşitli edebiyat ve mûsiki meclislerine de devam etmiştir.



Yahya Kemal Beyatlı



di. İki ay kadar da Londra'da bulundu (1906). Fırsat buldukça Fransa'nın ve diğer Avrupa ülkelerinin birçok şehrini gezdi. Herhangi bir diploma sahibi olmadan, fakat zengin bir sanat ve tarih kültürüyle İstanbul'a döndü (1912). Dârüşşafaka Mektebi'nde (1913), Medresetü'I-Vâizîn'de (1914), Heybeliada Bahriye Mektebi'nde (1916), Dârülfünun Edebiyat Şubesi'nde (1916-1919) tarih, medeniyet tarihi. Garp edebiyatı ve Türk edebiyatı dersleri verdi. Tedavi için bir süre Sofya'da bulundu (1921). Lozan barış müzakerelerine müşavir delege olarak katıldı (1922). Yurda dönüşünde Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne II. dönem Urfa mebusu olarak girdi (1923-1927). Bu arada Türkiye Suriye sınır tesbit komisyonunda önemli çalışmalar yaptı (1925). Varşova (1926), Madrid (1929) ve Lizbon'da (1931) orta elçi sıfatıyla çalıştı. 1933'te memlekete döndü, Yozgat mebusu olarak yeniden Büyük Millet Meclisi'ne girdi (1933), Tekirdağ (1935) ve İstanbul (1942) mebusluğu da yaptı. Yeni kurulmuş olan Pakistan Devleti nezdinde ilk büyükelçimiz oldu (1947). 1949'da emekliye ayrılarak yurda döndü. Sık sık sağlığı bozulan Yahya Kemal bu tarihten sonra tedavi için birkaç defa Paris'e gitti, fakat t a m iyileşemedi. Son aylarında yattığı Cerrahpaşa Hastahanesi'nde 1 Kasım 1958'de öldü. Mezarı Rumelihisarı Kabristanı'ndadır.



Yahya Kemal'in gerek sanat ve edebiyat gerekse tarih görüşlerinin teşekkülünde Paris'te geçirdiği dokuz yılın büyük rolü olmuştur. Bir taraftan o yıllarda şöhretleri devam eden Fransız romantiklerini okuyor, bir taraftan da realist romancıların eserlerini takip ediyor, sembolist ve parnasyen şairleri tanıyordu. Şiirine bir kültür temeli bulmak için Fransızlar'ın yaptıklarını araştırıyor, onların millî tarih görüşlerinin edebiyatlarına nasıl kaynak teşkil ettiğine dikkat ediyordu. Devrin meşhur tarihçileri Albert Sorel ile Camille Julien'in yazılarını ve derslerini takip ediyor, evlerindeki sohbetlere katılıyordu. Çeşitli istikametlerde genişleyen kültürü ona edebiyatta da tarih anlayışında da yeni ufuklar açtı. O güne kadar beğenip taklit ettiği Servet-i Fünûn şiirinden giderek uzaklaştı. Esasen bir süreden beri yenileşme ve sadeleşme yolunda olan Türkçe ile bir şiir dili kurmak istiyordu. Bu dil milletimizin duygularını ifadeye ulaşacak halis bir dil olacaktı. Fransızlar klasik metinlerden hareket edip yeni Fransız şiirine ulaşmışlardı. Öyleyse biz de divan şiirini günümüzde ihya etmenin, ondan pürüzsüz, saf mısralar elde etmenin yollarını aramalıydık. Bunların yanında tarih anlayışı için de bir çıkış yolu aradı. Asırlardır hüküm süren Osmanlı fikri karşısında şimdi Turan düşüncesi uyanıyordu. Türk millî tarihinin temeli ne olacaktı? Tarihçi Camille



Julien'in bir sözü ona yeni bir ufuk açtı: "Fransa toprağı bin yılda Fransız milletini yarattı". Bu cümle Yahya Kemal'in tarih felsefesinin formülü oldu ve bunu Türk tarihine uyguladı. Böylece Ziya Gökalp'in daha çok ırkî değerlere dayanan görüşü yerine millî tarih kavramını nihaî vatan edinilen topraklar üzerinde başlatmış oldu. Bugünkü Türk milleti ile Anadolu toprağı arasında bir medeniyetin yoğrulmuş olduğuna inanıyor, Türklerin Anadolu'ya geldikten sonra ortaya koydukları yeni medeniyeti ve bu medeniyeti meydana getiren unsurları tanımak gerektiğini kabul ediyordu. Bu duygularla Türkiye'ye dönen Yahya Kemal, şiirde Türk klasik devrinin sesiyle örnekler vermeye başladı. Eski Şiirin Rüzgânyle kitabındaki şiirlerinin büyük bir kısmı bu yılların arayışıdır. Bir taraftan da Peyâm-ı Edebi (1919), İleri (1919-1921), Tevhid-i Efkâr (1920-1921), Payitaht (1921) Yarın (1921-1922), gazetelerinde tarih ve edebiyata dair görüşlerini makaleler halinde yayımlıyordu. Bundan bir müddet sonra Anadolu'da başlayan Millî Mücadele hareketlerini de aynı gazetelerde ve Dergâh (1921) mecmuasında çıkan yazılarıyla destekledi. Sonraki yıllarda önceki makaleleri Edebiyata Dâir, ikinciler ise Eğil Dağlar kitapları içinde yer almıştır. Büyük Millet Meclisi üyeliği ile elçilik yıllarını daha çok çevresindekilerle tarih ve edebiyat üzerine sohbetler, konferanslar ve bazı şiirlerini neşretmekle geçirmiştir. Yahya Kemal'in şiir ve nesirlerini son yıllarına kadar kitap halinde neşretmek gibi bir düşüncesinin olmadığı anlaşılmakta ve bütün yakınlarının hâtıraları bu bilgiyi doğrulamaktadır. Ölümünden sonra talebesi ve yakın dostu Nihad Sâmi Banarlı'nın himmetiyle ku-



Yahya Kemal Dârülfünun Edebiyat Fakültesi'nde talebeleriyle ve Varşova'da elçi iken (19241



Yahya Kemal, yetişmesinde Üsküp'ün, oradaki Yeni Mekteb'in ve Mekteb-i Edeb'in, bilhassa annesinin rolü olduğunu hâtıralarında belirtir. Edebiyata ve özellikle şiire karşı ilgisinin de Üsküp İdâdîsi'nde başladığını söyler. Bu yıllarda Recâizâde Ekrem'i, Abdülhak Hâmid'i, Muallim Nâci'yi ve Ziyâ Paşa'yı okuduğu gibi eski divanları da elinden düşürmediğini, hatta Esrar mahlasıyla şiirler yazdığını anlatır. "Hâtıra" adlı ilk şiiri de yine bu yıllarda İstanbul'da çıkan Terakki gazetesinde yayımlanmıştır. İdâdî tah-



•



F



L



M



M



B



P



36



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYATLI, Yahya Kemal rulan Yahya Kemal Enstitüsü bütün şiir-



leri" adlı şiirleri tamamen bu duyguların



lerini, nesir yazılarını, hâtıralarını ve mek-



tezahürüdür.



tuplarını on üç kitap halinde yayımla-



getirmek istemiştir.



Yahya Kemal'in siyasî fikirlerinin gelişmesi ve dinî hayat ve inanç karşısındaki davranışı Türk aydınının son asırda geçirdiği ruh ve fikir macerasının bir parçasını aksettirir. Ondaki İslâmî duyguların kaynağı, çok ileri yaşlarda bile bir dâüssıla gibi kendisini saran Üsküp hâtıraları içindedir. Bu hâtıralarda bilhassa çocuk yaşlarında babasının izleri hemen yok gibidir. Buna karşılık "ümmî" fakat görgülü bir kadın olan annesi Nakıye Hanım, gelenekten gelen bilgilerle ve bir kadın hassasiyetiyle onda ilk dinî duyguları uyandırır. Henüz mektebe başlamamış olan çocuğuna, "Oğlum, dünyada iki insanı sev... Peygamber Efendimizi, bir de Sultan Murad Efendimizi sev!" diyen bu rikkatli anne, böylece bu iki büyük isim etrafında ilk dinî ve millî terbiyeyi veriyordu (Sultan Murad'dan maksadının hem Murâd-ı Hüdâvendigâr, hem II. Murad olduğunu Yahya Kemal ilâve eder). Şair Leskofçalı Galib Bey'in yeğeni olan Nakıye Hanım oğluna bildiği ilâhileri öğretir, onu müslüman Osmanlı geleneğiyle büyütmek ister. Böylece çocuk Ahmed Agâh, Üsküp'ün camileri, türbeleri, evliya kabirleri arasında, dinî hayatla millî ve mahallî örf ve geleneğin birbirine karıştığı "uhrevî bir âlemde", Yûnus ilâhilerinin, Muhammediye']er'm okunduğu bir evde "sofuluğa mütemayil olmayan" bir müslüman dünyasının lezzetini alır. Hatta bir ara, biraz da çocukça bir aşk duygusu ve şiir hevesinin birbirine karıştığı bir atmosferde, Üsküp'teki Rufâî Tekkesi'ne devam eder. Şairin bu yıllarına ait duygularını en güzel biçimde "Kaybolan Şehir" adlı şiiri dile getirmektedir.



Gerek şiirlerinin gerekse nesirlerinin muhtevasında temel fikir, Türk milletini vücuda getiren kıymetlerin, bin yıllık bir zaman içinde (çünkü millî tarihimizin başlangıcı olarak 107 i'i yani Malazgirt Zaferi'ni kabul ediyordu) vatan toprağında kan, ter ve gözyaşı ile yoğrulmasından doğuşudur. Bu kıymetler sanatımız (mimari, tezhip, hat, musiki, şiir), tevekkül anlayışı, merhameti ve âlicenaplığıyla hayat felsefemiz, cihangirlikle beraber fethedilen yerlerde bir ümran tesis etme idealimizdir. Bu bakımdan kadın ve aşk temasının ağırlığını hissettirdiği şiirlerinde bile bu tema çok defa estetikle, millî sanatımızla ve diğer millî değerlerimizle iç içe görünür. "Fenerbahçe", "Mihriyâr", "Bir Tepeden", "İstanbul'un O Yer-



Yahya Kemal'in hâtıralarından, gerek Selânik'te gerekse İstanbul'da siyasî meselelere ilgisi arttıkça dinî hatta millî duygularının zayıfladığı sezilir. Selânik'te, üzerinde kısmen vatan sevgisi, fakat daha çok komitacılık ve isyan duygulan uyandıran Mizancı Murad, Nâmık Kemal gibi şahsiyetlere ve eserlerine hayranlık duyar-, yurda girişi yasaklanmış kitap, risâle ve dergileri merakla okur. İstanbul'a gelince Batı medeniyeti, özellikle Fransa hakkında işittikleri onu süratle kendi milletinden ve memleketinden soğutur. Memleketi zindan, Avrupa'yı nurlu bir cihan gibi görür, Doğulu'nun ahlâkından nefret eder. "Paris hayalimin üzerinde bir yıldız gibi parlıyordu" diyen genç adam daha İstanbul'da iken dine



mıştır. Bu on üç kitabın onu Banarlı'nın sağlığında, geri kalan üç tanesi de ölümünden sonra çıkmıştır. Banarlı'nın ifadesine göre, Yahya Kemal'in şiir kitapları ölmeden önce kendi tavsiyeleri ve tertip şekli hakkındaki arzuları dikkate alınarak ve kendisinin koyduğu isimler altında yayımlanmıştır. Buna göre eski ve klasik divan tarzında olanlar Eski Şi-



irin Rüzgârıyle, Hayyâm'dan tercümeleri de dahil olmak üzere bütün rubâîieri Rubâiler, yeni tarz şiirleri de Kendi Gök Kubbemiz adı altında toplanmış bulunmaktadır. Yahya Kemal'in şiir görüşü dil mükemmeliyetiyle mûsikiye dayanır. Ona göre şiir alelâde cümlelerden değil nağmeden meydana gelir. Bu yüzden gözle veya zihnî bir okumadan çok sesle okunmaya muhtaçtır. Mısra bir n a ğ m e olmalıdır, bunun için de kelimelerin kulakla seçilmesi ve mısradaki yerlerinin bulunması gerekir. Bu düşünce, şairi kelime seçiminde ve mısra



kompozisyonunda



birçoklarında aşırı telakki edilmiş bir titizliğe sürüklemiştir. Gerek bu titizliği gerekse şiirlerini sağlığında kitap haline getirmekten kaçınması, hatta çok defa bizzat dergilerde bile neşrine tâlip olmaması, onların gözle okunması değil dinlenmesi



ve söylenmesi



isteğinden



doğmuş olmalıdır. Türk şiirinin neo-klasizminin hemen yegâne örnekleri olarak kabul edilen eski tarz şiirlerinde ise Yahya Kemal, divan şiirinin mazmunlarından ve belâgatından ziyade eskinin yaşama zevki ile rindlik felsefesini dile



karşı şiddetli bir tepki duyduğunu, bunun Paris'te daha da arttığını, hatta orada kilise aleyhindeki sosyalist Fransız gençleriyle birtakım sokak mitinglerine katıldığını yine hâtıralarında yazar. Paris'te öğrenciliğinin de pek iyi olmadığı ilk yıllarda Jön Türkler'e ve İttihatçılar'a karışır, onların kahve ve lokallerdeki toplantılarına devam eder. Birbirinden çok farklı sebeplerle vatandan uzakta yaşayan bir yığın Osmanlı arasında, Hoca Kadri Efendi gibi dindar fakat Yahya Kemal'in dostluk etmekten pek de zevk alamayacağı tiplerin karşısında, zıt bir aşırılığın temsilcisi Abdullah Cevdet gibi ateistler, Doktor Nâzım gibi daha dengeli şahsiyetler de vardı. Yahya Kemal'in bunlardan kopuşu Paris'teki hayatının üçüncü yılından itibaren başlar. Bu, hayat hikâyesinde söz konusu olan, Fransız millî tarih felsefesine ilgi duyması hadisesidir. Bu arayışları onda kaybettiği dinî duygularının yerini millî tarihimiz ve değerlerimizle doldurma gayretini doğurur. II. Meşrutiyetin ilânından birkaç yıl sonra geldiği İstanbul'da, her biri memleketin içinde bulunduğu sıkıntılı durumdan kurtulmak için birer hasta reçetesi gibi sunulan ideolojilerle karşılaştı. Yine bir kısım Fransız fikir ve sanat adamlarının etkisiyle tasavvur ettiği vatan toprağı nazariyesi onu bir müddet Yakup Kadri ile beraber bir "Nev-Yunânîlik" fantezisine şevketti. Nasıl vaktiyle İran kültür ve medeniyeti çerçevesinde idiysek şimdi de Akdeniz havzası içinde bir Greko-Romen medeniyeti ortak kültürümüzün kaynağını teşkil edebilirdi. "Bergama Heykeltıraşları" ve "Sicilya Kızları" adlı şiirleriyle "Bir Kitâb-ı Esâtîr", "Tiyatro" ve "Çamlar Altında Musâhabe" serisinden bazı makaleleri bu yılların mahsulüdür. Yahya Kemal'de kısa süren bu bocalama, Balkan ve 1. Dünya savaşlarının acı gerçeğiyle sona erer. "Yol Düşüncesi" şiiri de Akdeniz medeniyeti hülyasından vatan gerçeğine dönüşün ifadesidir. Bu devrede tarih ve medeniyet tarihi hocalığı vesilesiyle Selçuk ve Osmanlı tarihlerine eğilen şair, birçok millî değer gibi dinî duyguyu da yeniden kazanır. 1921-1922 yıllarında yazdığı "Topkapı Sarayında", "Ezan ve Kur'an", "Ezansız Semtler", "Bir Rüyada Gördüğümüz Eyüb" yazıları, milletimizin Müslümanlığa bağlılığını tarih, örf, mimari, mûsiki ve benzeri bin yıllık bir kültür birikiminin perspektifinden gösterir. Şiirleri arasında da, en çok emek ve önem verdiği



37



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYATLI, Yahya Kemal "Süleymaniye'de Bayram Sabahı" başta olmak üzere, "Itrî", "Ziyaret", "Atik Vâlide'den İnen Sokakta", "Koca Mustâpaşa", "Ufuklar", "O Taraf", "Selimnâme" ve "Ezân-ı Muhammedi" Yahya Kemal'in dinî duygularını derin ve samimi bir şekilde aksettirir. Eserleri. Sağlığında şiir ve yazıları dergi ve gazetelerde dağınık halde kalmış olan Yahya Kemal'in eserlerinin kitap haline gelişi, ölümünden sonra İstanbul'da kurulan Yahya Kemal Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmiştir. "Yahya Kemal Külliyatı" adını taşıyan seri on üç kitabı ihtiva etmektedir: 1. Kendi Gök Kubbemiz (1961). Yahya Kemal'in sade Türkçe'yle söylediği, hem yapı hem şekil bakımından yeni tarz şiirlerini bir araya getiren eseridir. Kitaptaki şiirler "Kendi Gök Kubbemiz", "Yol Düşüncesi" ve "Vuslat" başlıkları altında üç grupta toplanmıştır. Birinci gruptaki şiirlerde daha çok Türk milletinin tarih içinde iman gücüyle Anadolu ve Rumeli topraklarında yaptığı fetihler ve ortaya koyduğu güzellikler üzerinde durulur. İkinci grupta rindlik, ölüm ve sonsuzluk gibi temaların işlendiği şiirler, üçüncü grupta ise daha çok aşk şiirleri yer alır. Yahya Kemal aynı zamanda bir tefekkür şairi olduğu için bu bölümlerin herhangi birinde yer alan birçok şiir diğer bölümlere de girebilecek özellikler taşımaktadır. Onun aşk temasını işleyen şiirlerinde aynı zamanda yoğun bir şekilde vatan ve düşünce unsurları, fikrî muhtevalı şiirlerinde aşk unsurları, vatan şiirlerinde ise diğer bütün unsurları bir arada görmek mümkündür. 2. Eski Şiirin Rüzgârıyle* (1962). Divan şiirini XX. yüzyılda da yaşatma düşüncesiyle hem şekil hem yapı hem de muhteva bakımından t a m a m e n klasik tarzda yazılan şiirlerin toplandığı kitaptır. Bu şiirler "Selimnâme", "Gazeller", "Şarkılar", "İthaf" ve "Kıt'alar-Beyitler" başlıkları altında beş bölümden meydana gelir. Tarihin eski ve ihtişamlı devirlerine ait olayları kendi çağlarının diliyle söylemek Yahya Kemal'in önem verdiği bir husus olduğundan bu kitaptaki şiirlerin tamamı eski devrin diliyle yazılmıştır. 3 ve 4. Rubâîler ve Hayycım Rubailerini Türkçe Söyleyiş (iki kitap bir arada 1963). Klasik edebiyatta rubâî, genellikle büyük manzumelerde ifade edilebilecek birtakım duygu ve düşünceleri dört mısraya sığdırabilme başarısının ifadesi olmuştur. Yahya Kemal de bu kitapta toplanan rubâîleriyle klasik şiirde ayrı bir yeri olan rubâîye Türkçe'de yeni



Zs?



-s?



XVIII, 163170; a.mlf., Tezkiretüi-huffâz, III, 1132-1135; Sübkî, Tabakât, IV, 8-16; İsnevî, Tabakâtü'şŞâfi'-iyye, I, 198-200; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire, V, 77-78; Keşfü'z-zunûn, I, 9, 53, 261, 400, 574, 721, 760; II,' 1007, 1047, 1391, 1393, 1455, 1581-1582, 1621, 1726, 1739, 1836, 1957, 2051; Abdülazîz ed-Dihlevî, Bustânü'l-muhaddişîn, s. 101-104; Serkîs, Mu'cem, I, 620-621'; Brockelmann, GAL, I, 446447; Suppi, 1, 618-619; a.mlf., GAL (Ar.), VI, 231; a.mlf., "Beyhakî", İA, II, 582; a.mlf., "elBeyhakı", DMİ, IV, 429-430; Kettânî. er-Risâletü'l-müstetrafe, s. 33-34; Kays Âl-i Kays, e/îrâniyyûn, I I / 2 , s. 513-523; M. Şerefeddin, "Selçuklular D e v r i n d e M e z â h i b " , TM, I (1925), s. 104-105; J. Robson, "al-Bayhakı", El 2 (Fr.), I, 1164; a.mlf. - İdâre, "el-Beyhakî", ÜDMİ, V, 317-318. r—| INIOL M . Y A Ş A R



KANDEMİR



ca peygamberlerin gösterdikleri muci-



illeri dahil olmak üzere her şeyi kendi



zeler Allah'ın varlığına ilişkin delillerdir



hür iradesiyle yarattığı belirtilmektedir.



(el-İ'tikâd, s. 12-13, 15).



Allah kullarından dilediğini dalâlete, di-



Allah Teâlâ'ya muhtelif naslarda hay, alîm, kadîr, mürîd, mütekellim, semî',



lâlete sevkederken adaletten ayrılmaz,



basîr, halik, râzık gibi isimlerin nisbet



küfrü de çok defa farkedilemeyen çeşit-



edilmesi zâtıyla birlikte sıfatlarının da



li hikmetlere bağlı olarak yaratır (Kitâ-



bulunduğunu gösterir. Eğer



sıfatları bu-



2. Nübüvvet. Geçmiş peygamberlerin



bi isimlerinin bulunması gerekirdi. Hal-



M u h a m m e d ' i n nübüvveti de gösterdi-



buki bunlardan



sıfatını



ği mûcizelerle ispat edilir. Bunların en



başka kudret



anlatan kadir, kahir, muktedir-, ilim sıfa-



önemlisi Kur'ân-ı Kerîm'dir. Kur'an'm ta-



tına işaret eden alîm, habîr, hakîm, hâ-



şıdığı en önemli beşer üstü özellik (i'câz)



fız, muhsî; fiilî sıfatlarını haber veren hâ-



din, felsefe, ahlâk, astronomi, fen ilim-



lik, râzık, bedi', bâri', muhyî, m ü m î t ve



leri gibi ihtisas gerektiren birçok konu-



yaratıklara benzemediğini bildiren ahad,



ya dair bilgiler ihtiva etmesine rağmen



müteâlî, azîz, meçîd, karîb, muhît gibi



ü m m î bir insanın elinde ortaya çıkması



isimleri de vardır. Ayrıca naslarda ilim,



ve bu veciz kitaptan ilham alınarak cilt-



kudret ve irade müstakil birer sıfat ola-



ler dolusu eserlerin yazılması noktala-



rak da zâtına nisbet edilmektedir. Zâtî



rında toplanır ( Delâ'ilü'n-nübüvve, I, 17-



ve fiilî kısımlarına ayrılan ilâhî sıfatların



18; el-İ ctikâd, s. 146-148). Peygamberler



ilk grubuna girenler kadîm, ikinci gru-



ölümlerinden sonra bile Allah katında



bunda yer alanlar ise hâdistir. İlâhî sı-



diridirler. Son peygamber Hz. Muham-



fatlardan hayat, ilim, irade, kudret, ke-



med'le



lâm gibi zâtî sıfatlarla yaratma, rızık ver-



inanmak farzdır; zira Kur'ân-ı Kerim'de



me, öldürme, diriltme gibi fiilî sıfatları



onların bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr edenler kâfir olarak nitelendirilmiş-



ki bunlar sadece nakil yoluyla bilinir. Me-



kında kullanıldıkları anlamlarda Allah'a



lara yorumlar getiren kitaplar yazmış



atfedilemeyeceğine de hükmeder. Tevâ-



Şu'abul-



tür derecesindeki naslarla sabit olmayıp



îmân gibi akaidin bütün meselelerini ko-



sadece âhad haberlerle rivayet edilen



el-Esmâ*



kef, yemîn, suret, esâbî' gibi zâtî-habe-



ve'l-kader,



rî sıfatlarla ityân, mecî' gibi sübûtu ke-



Delâ^ilü'n-rıübüv-



sin bulunan fiilî-haberi sıfatların te'vil



ve gibi bir veya birkaç konuyu inceledi-



edilmesi gerekir. Allah zâtıyla yaratıkla-



el-Ba ş



Kitâbul-Kazâ



ve'n-nüşûr,



ği eserleri de vardır. Devrinin ünlü ke-



rın içinde mevcut olmamakla ve bir me-



lâmcılarından biri olan İbn Fûrek'in ders-



kânda bulunmamakla birlikte belli nite-



lerine devam ederek diğer ilimlerin yanı



liklere sahip m a d d î bir nesne olan arşa



sıra akaid alanında da kendisini yetiştir-



istivâ (ulüv) etmiştir. Fakat bu istivânın



miştir. Beyhaki itikadî meseleleri bir ta-



gerçek mânasını Allah'a havale etmeli-



raftan nakillerle delillendirirken



diğer



peygamberlere



tir (en-Nisâ 4/150-151).



akaide dair hadisleri ihtiva eden ve bun-



c



bütün



likte bir kısım zâtî ve fiilî sıfatlar vardır



dan olup keyfiyetlerinin bilinmesi imkân-



ve's-sıfât,



birlikte



aklen ispat etmek m ü m k ü n olmakla bir-



sızdır. Fakat akıl onların yaratıklar hak-



3



vr. 62 a , 65"),



nübüvvetleri mûcize ile bilindiği gibi Hz.



konularla yakından ilgilenmiş, özellikle



nu edinen eserlerinin yanında



ve'l-kader,



ni ifade eden kadîm, evvel, âhir, hak gi-



Akaide Dair Görüşleri. Beyhakî itikadî



ve



büi-Kazâ 0



lunmasaydı sadece zâtının mevcudiyeti-



selâ yed, vech, ayn zâtî-haberi sıfatlar-



Sünnî bir âlimdir. el-l ctikâd



lediğini hidayete sevkeder. Ne var ki da-



dir. Allah'a nisbet edilen isimler (esmâ-i



3. Âhiret Halleri. Kabir azabı veya nimeti, ruhun cesede ait bir parçaya iade edilmesiyle gerçekleşmiş olabilir. Bu aklen imkânsız değildir. Ölen kişinin ruhunu teslim ediş tarzı ile öldüğü yer kabir azabı görüp görmeyeceğine işaret eder. Âhirette yaratıkların hesaba çekilmesi tek tek değil toplu olarak gerçekleşecektir; amellerin tartılması bu hesaba çekilme işleminden ayrı bir safhadır. Amellerin tartılması naslarda belirtildiği üzere (vezin) zahirî anlamıyla vuku bulacaktır. İyilikleri ağır gelenler azap görmeden cennete gireceklerdir. Cennette müminlerin amellerine göre girecekleri dört ayrı bölüm vardır. Cennet göklerin üst ü n d e ve arşın altındadır.



taraftan aklî istidlallere de başvurmuş



hüsnâ) nasların



sabittir,



4. İman-Günah ve Mükellefiyet. İmanın



ve böylece Selefî-Eş'arî bir çizgi takip



ancak âlimlerin ittifakla lâyık gördüğü



kalp ile tasdik ve dil ile ikrardan oluşan



belirlemesiyle



etmiştir. O bu metodun Şîa, Mutezile ve



isimlerin de O'na atfedilmesi mümkün-



iki unsuru vardır. Bir engel bulunmadık-



Müşebbihe gruplarının etkilerini asgari-



dür. Beyhakî, Kur'an'da bazı sûrelerin



ça kalbindeki tasdiki diliyle ifade etme-



ye indireceğini d ü ş ü n m ü ş t ü r . Beyhakî'-



baş taraflarında yer alan "hurûf-ı mu-



yen kimse m ü m i n sayılmaz. İman ilâhî



nin başlıca akaid konularına dair görüş-



kattaa"nın ilâhî isimlerin remizleri oldu-



buyruklara itaat etmekle çoğalıp isyan



lerini şöylece özetlemek m ü m k ü n d ü r ;



ğunu öne sürmüştür.



etmekle azalmasına rağmen hiç bir gü-



61



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYHAKÎ,Muhammedb. Hüseyin Emîrek de Nîşâbur hatipliği yapmıştır,



nah sahibini imandan m a h r u m



bırak-



sürmüşse de bu görüş pek isabetli gö-



maz. Zira Allah'a eş koşmayan



bütün



rünmemektedir. Çünkü Selefıyye'nin ön-



Beyhakî tahsiline Beyhak'ta başladı; da-



müminler kurtuluşa eren zümreden sa-



de gelen temsilcilerinden Ahmed b. Han-



ha sonra ailesiyle birlikte Şeştemed'e



yılmışlardır (el-Enam 6/82). Günahkâr



bel'in bile bazı haberî sıfatları te'vil et-



gitti ve on dört yaşına kadar orada kal-



müminler hakkında verilecek en isabet-



tiği bilinmektedir.



dı. Otuz yıl süren öğrencilik hayatında



li h ü k ü m onların imanlarının kemal derecesinde bulunmadığıdır. İman ile İslâm aynı anlama gelir. Naslarda birinin diğerinin yerinde kullanılmış olması (ezZâriyât 51/35) bunu gösterir. Kâfirler de iman mükellefiyetinden başka İslâmî emir ve yasaklara da m u h a t a p olup bunlara uymadıklarından dolayı ayrıca sorumlu tutulacaklardır. Çocuklara dünyada babalarının inançlarına göre muamele edilir, âhiretteki durumlarına gelince bu husustaki h ü k m ü Allah'a havale e t m e k gerekir. Bu akaid telakkilerinin incelenmesinden anlaşılacağı üzere Beyhaki



bütün



ilâhî sıfatları zâtî ve fiilî kısımlarına ayırmış, bunlardan bazı haberî sıfatların te'-



devrin en meşhur bilginlerinden Kur'an,



BIBLIYOGRAFYA : Beyhakî, el-Esmâ' ve'ş-şifât, s. 11, 137-138, 151-152, 161, 234, 364, 376-377, 384, 387, 394-397, 446, 497, 502, 506, 534, 540, 552; a.mlf.. el-i ctikad calâ mezhebi's-Selef, Beyrut 1404/1984, s. 12-15, 31-32, 38, 40, 55-57, 67, 73-74, 88, 89, 95, 127, 143, 146-148, 173; a.mlf., Şu cabü'l-îmân, Beyrut 1410/1989, 1, 38, 43, 44, 50, 60, 121-122, 145, 205, 245246, 253, 256-258, 263, 330, 348-349, 354; a.mlf., Kitâbü'l-Kazâ 1 ve'l-kader, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1498, vr. 2», 12". 13a, 40 b , 62 a , 65 a ; a.mlf., Delâ^Hü'n-nübüvve Inşr. Abdurrahman Osman), Kahire 1389/1969, 1, 17-18, 23, 31; a.mlf., e / B a ' ş ve'n-nüşûr, Beyrut 1 4 0 8 / 1 9 8 8 , s. 64, 86, 87; Ahmed b. Atıyye el-Gâmidî, el-Beyhakl ve mevkıfühû mine'lilâhiyyât, Medine 1402/1983, s. 58, 85-86, 87-89, 95-107, 118, 124, 127, 131, 134-135, 139, 273. |—ı İSİ



vil edilmemesi gerektiğini kabul ederek



Y U S U F ŞEVKİ



YAVUZ



tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, mantık, felsefe, edebiyat, lügat, astronomi, matem a t i k ve cebir okudu. 1123'te babasını, ertesi yıl da hocası



Mecmdu'l-emşâl



müellifi Meydânî'yi kaybedince, dört yıldan beri filoloji ve ilâhiyat tahsil etmekte olduğu Nîşâbur'dan ayrılıp Merv'e gitti (1125). Orada Tâcülkudât Ebû Sa'd Yahyâ b. Abdülmelik'ten fıkıh, kelâm ve münazara ilmini öğrendi. 1127'de Merv'deki öğrenciliğine son verip Nîşâbur'a döndü. Burada Rey ve Dihistan Valisi Şehâbeddin M u h a m m e d b. Mes'ûd'un kızıyla evlendi. 1132'de Beyhak kadılığına tayin edildi ise de ilimle meşgul olmayı her şeyin ü s t ü n d e t u t t u ğ u için bu görevden ayrılarak yaklaşık dört ay sonra Rey'e



Selefiyye'ye uymuş, bazılarının te'vilini



geri döndü. Burada altı yıl boyunca ma-



ise zaruri görmek ve bir kısım zâtî sıfat-



t e m a t i k ve felsefî ilimlerle uğraştı. Ma-



ların akılla bilinebileceğini belirtmek suretiyle de kelâmcıların görüşüne katılmıştır. Arşa istivâ konusunda Ebû Hanîfe, Ahmed b. Hanbel ve Buhârî gibi âlimlerle aynı görüşü paylaşmış, fiilî sıfatların hâdis olduğunu söyleyerek Eş'ariy-



F



BEYHAKÎ, Ali b. Zeyd ( u^te



11



- H j Oi J**



n



tematik ve astroloji sahasında büyük bir



)



ilerleme kaydetti. 1136'da felsefî çalış-



Ebü'l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhaki (ö. 565/1169) Âlim, tarihçi ve edip.



Kutbüddin



M u h a m m e d el-Mervezî'nin gözetiminde 1142'ye kadar çalıştı. 1143'ten 1154'e kadar Nîşâbur'da kaldı. Cuma günleri şehrin Cuma Camii'nde, pazartesi ve çar-



ye'nin yanında yer almış, Kur'an'm ihtiva ettiği ilimlere işaret edip bunu ken-



malar için gittiği Serahs'ta



Beyhak'ın Sebzevâr kasabasında doğ-



ş a m b a günleri de diğer iki camide vaaz veriyordu. 1153'te Oğuzlar'm Horasan'ı



dine göre en önemli i'câz noktası olarak



du (27 Şaban 4 9 3 / 7 Temmuz 1100). Do-



g ö r m ü ş t ü r . İmanın iki unsuru bulundu-



ğ u m tarihinin M u c c e m u 1 - üdebâ 3



istilâ edip Nîşâbur'da ileri gelen simala-



(XIII, 220) kendi eseri



rı öldürdükleri ve halkın mallarını yağ-



ğ u n u benimseyerek bazı Mâtürîdî âlimlerin görüşlerine katılmış; iman ile İslâm'ın aynı anlama geldiğini savunarak yine Mâtürîdiyye'ye iştirak etmiştir. İlâhî sıfatları ispat ederken esmâ-i hüsnâdan hareket etmiş ve kendine has bir açıklama yaparak bir taraftan ilâhî isimlerin tevkîfî olduğunu kabul ederken diğer taraftan



naslarda



bulunmamakla



birlikte yetkinlik ifade eden bazı isimleri Allah'a nisbet etmekte sakınca görmemiştir. Beyhakî'nin itikadî görüşleri üzerinde İbn Fûrek ve Halîmî gibi kelâmcıların yanında Ebû Süleyman el-Hattâbî gibi ha-



da Meşâribü't-tecârib'den naklen 499 (1105-1106) olarak gösterilmesi müstensih hatası olmalıdır. Çünkü bu tarih doğru kabul edildiği takdirde Ömer Hayyâm ile g ö r ü ş t ü ğ ü n d e (507/1113-14) yedi sekiz yaşlarında olması gerekir. Ancak bu yaştaki bir çocuğ u n Ömer Hayyâm'ın m e ş h u r şairlerin divanlarından seçilmiş beyitlerle ilgili sorularını cevaplandırması m ü m k ü n değildir. Ayrıca müellif Selçuklu vezirlerinden Fahrülmülk'ün öldürüldüğü olayı (500/ 1106-1107) gayet iyi hatırladığını söyler ki bir iki yaşlarındaki bir çocuğun böyle bir olayı hatırlaması imkânsızdır.



malayıp şehri ateşe verdikleri sırada orada bulunan Beyhakî'nin bu kargaşadan nasıl kurtulduğu bilinmemektedir. 1169'da Beyhak'ta vefat etti. Halkının çoğu aşırı Şiî olan bir çevrede yetişmesine rağm e n Sünnî ve Hanefî bir aileden geldiği ve Sünnî hocalardan ders g ö r d ü ğ ü için Sünnî itikada sahip olmuştur. Şiir ve edebiyata büyük ilgi duymuş, m e ş h u r şairlerin divanlarını ezberlemiştir. Eserleri. Beyhakî'nin Arapça ve Farsça olarak kaleme aldığı seksene yakın eserin çoğu dinî ilimlere dairdir. Tarih, edebiyat, biyografi, darbımesel, ensâb*, tıp,



disçilerin de önemli tesiri olduğu söyle-



Beyhakî, Fundukîler diye tanınan eski



felsefe, astroloji vb. dallarda yazdığı eser-



nebilir. Eserlerinde sözü edilen âlimler-



bir kadı ailesinden geldiği için İbn Fun-



lerin yanı sıra Arap şiirine dair üç anto-



den yaptığı bol iktibaslar da bunu teyit



duk adıyla meşhur olmuştur. Nesebi, as-



lojisi ve bir divanı bulunmaktadır (bazı



edici mahiyettedir. Ulûhiyyetle ilgili gö-



hâb-ı kirâmdan



rüşlerini el-Beyhaki



bilinen Huzeyme b. Sâbit'e ulaşır. Dede-



XIII, 229-240). Başlıca eserleri şunlardır;



lerinden İ m a m el-Hâkim Ebû Süleyman



1. Tetimmetü Şıvâni'l-hikme* ( Târıhu hükemâ'i 1-İslâm). IV. (X.) yüzyıl hakîmlerinden Ebû Süleyman M u h a m m e d b. Tâhir es-Sicistânî'nin özellikle Yunan filozoflarının hal tercümelerini ihtiva eden



ve mevkıfühû mine']-ilâhiyyât adlı araştırmasında inceleyen A h m e d b. Atıyye el-Gâmidî, bazı haberî sıfatları te'vil etmesini gerekçe göstererek Beyhakinin haberî sıfatlar noktasında Selefî sayılamayacağını ileri



"Züşşehâdeteyn"



diye



Funduk, Gazneli M a h m u d tarafından Nîşâbur kadısı tayin edilmiş, onun oğlu Ebû Ali el-Hüseyin Nîşâbur kadı nâibi olmuş, torunu



Şeyhülislâm



Muhammed



şiirleri için bk. Yâküt, Mu'cemü'l-üdebâ \



62



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYHAKÎ, Muhammed b. Hüseyin Sıvânü'l-hikme



adlı eserine zeyil olarak



yazılmıştır. Eser Huneyn b. İshak'tan başlayarak müellifin zamanına kadar astronomi, felsefe, m a t e m a t i k , fizik sahasında yetişmiş 111 bilginin biyografilerini içine alır. Arapça olan eser, bu XIV. yüzyılda Nâsırüddin b. Umdetülmüik el-Yezdî tarafından Dürretü'l-ahbâr



tü'l-envâr



ve lenfa-



adıyla Farsça'ya tercüme edil-



miş, bu tercümeyi Arapça metniyle birlikte M u h a m m e d Şefi' 1935'te Lahor'da



Târihu



ve M u h a m m e d Kürd Ali 1946'da



hükemâ'i'l-İslâm



adıyla Dımaşk'ta neş-



retmişlerdir. Ömer Hayyâm hakkında ilk derli toplu bilgi bu eserde verilmiştir. 2.



Târih-i Beyhak*.



cemü'l-üdeba,, XIII, 226I. 6. Gurretü'l-emşâl ve dürretü'l - akvâl (öurerü'l-emşâl ve dürerü'l-akvâl). Müellif iki cilt olan bu eserde atasözlerini alfabetik olarak sıralamış, her birinin söyleniş sebebini ve mânasını açıklamıştır. Eserlerinin listesini bizzat sayarken yine bu konuda dört ciltlik M e c â m i c u ' l - e m ş â l ve bedâ'i cu'l-akvâl adlı bir kitap daha yazdığını söylemekte ve bu arada yetmiş üç kitabının adını vermektedir (Yâküt, Mu ccemü'l-üdebâ', XIII, 225-228). 7. Ezâhîrur-riyâzi'l-meri ca ve tefsîru elfâzi'l-muhâvere ve'ş-şeri ca. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 2589).



1167'de tamamladığı



bu Farsça eserinde Beyhak'ın fethi, coğ-



Beyhakî'nin



kaynaklarda



adı



geçen



dinî eserlerinden bazıları da şunlardır:



nedanlar, Beyhaklı meşhur aileler, ba-



Es'iletul-Kur'ân



zı vezir, seyyid, edip, şair, filozof, tabip



zü'l-Kur'ân,



ve âlimlerle Beyhak'ta meydana gelen



hâde,



ma ca'l-ecvibe, el-İfâde



el - Muhtasar



fî



l ccâ-



kelimeti'ş-şe-



( ı*2^11 O t - 0 i



ı



)



Ebü'1-Fazl Muhammed b. Hüseyn el-Beyhakî (ö. 470/1077)



Târîh-i Beyhaki adlı eseriyle tanınan Gazneliler devri tarihçisi ve devlet adamı. L



J Horasan'da b u g ü n Sebzevâr denilen



Beyhak bölgesinin Hârisâbâd



köyünde



doğdu. 402'de (1011-12) on altı. Zilhicce 450'de (Şubat 1059) altmış beş yaşında olduğunu



söylediğine göre



385



lü'l-fıkh,



tedir. Beyhakî'nin g ü n ü m ü z e kadar ulaş-



İfâde fî işbâti'l-haşr



mayan bazı kaynaklardan da faydalan-



kî ca fî münkiri



Karâ'inü



sonra



Nîşâbur'a



köyde gitti.



Burada çok iyi bir öğrenim g ö r d ü ğ ü anlaşılan Beyhaki daha sonra gittiği Gaz-



elel-Ve-



rak alındı (1021) ve divan başkanı Ebû Nasr-ı Mişkân'ın yardımcılığına getiril-



ş-şeri*a.



di. Bu sırada yirmi altı-yirmi yedi yaşın-



BİBLİYOGRAFYA : Yakut,



tamamladıktan



ne sarayında Dîvânü'r-resâil'e kâtip ola-



âyâtil-Kur^ân, ve'l-i câde,



malıdır. Babası ve ailesi hakkında bilgi yoktur. İlk öğrenimini d o ğ d u ğ u



Uşû-



mine'l-ferâ'iz,



önemli hadiseler hakkında bilgi vermek-



dırmaktadır. Kitap ilk defa A. Behmen-



-



BEYHAKİ, Muhammed b. Hüseyin



(995) veya 386 (996) yılında d o ğ m u ş ol-



rafî özellikleri, şehirde h ü k ü m süren ha-



mış olması esere ayrı bir değer kazan-



r



1



Mu cemü'l-üdebâ



'



XIII,



219-240;



da bulunuyordu. Her b a k ı m d a n takdir



yâr tarafından Tahran'da (1317 hş./1938),



a.mlf., Mu'-cemü'l-büldân,



daha sonra da Seyyid Kelîmullah Hüsey-



el-Kâmil,



Vefeyât,



Nasr-ı Mişkân'ın hizmetinde on dokuz



nî tarafından Haydarâbâd'da (1968) ya-



III, 3 8 7 ; Zehebî, A c l â m ü ' n - n ü b e l â * XX, 585-



yıl çalıştı. Komşu devletlere yazılan bir-



yımlanmıştır. 3. M e ş d r i b u t - t e c â r i b fi't-



târih



(Meşâribü't-tecârib ve ğavâribü'l-ğa-



râ'ib). G ü n ü m ü z e kadar gelmeyen dört



Târihu'l-Ye-



ciltlik bir eser olup Utbî'nin



mîrtî adlı kitabına zeyil olarak yazılmıştır. 410-560 (1019-1165) yıllarına ait olay-



587;



I, 175;



İbnü'l-Eslr,



XI, 181, 3 8 0 ; İbn Hallikân,



Keşfü'z-zunûn,



I, 289, 609, 634,



747,



8 2 1 ; II, 1200, 1361, 1438, 1514, 1686, 1895,



ettiği ve kendisini taklide çalıştığı Ebû



çok resmî m e k t u p onun kaleminden çık-



2007, 2011, 2050; Brovvne, A Hand-list, s. 255;



mıştır. 1034'te Sultan M e s u d ' u n Gür-



Brockelmann, GAL, 1, 3 9 5 ; Suppi,



I, 557-558;



gân ve Mâzenderan seferine katıldı. Ebû



I, 3, 36, 53, 65, 66, 74, 83,



Nasr-ı Mişkân'ın ö l ü m ü üzerine yerine



92,' 97, 107, 123, 125, 154, 180, 192, 232,



Beyhakı'den daha yaşlı ve tecrübeli olan



fzâhu'l-meknûn,



250, 300, 326, 363, 406, 462, 466, 548, 566, 5 9 9 ; II, 60, 83, 98, 115, 144, 184, 222, 303,



Ebû Sehl-i Zevzenî getirildi (1039). Huy-



ları ihtiva eden bu Arapça İran tarihi İb-



398, 430, 450, 469, 487, 503, 552, 563, 714;



nü'l-Esîr, Aiâeddin Atâ Melik Cüveynî,



Hediyyetü'!- c arifin, I, 699-700; M. Şemseddin



nî ile anlaşamayan Beyhaki görevinden



Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî gibi ta-



[Günaltay], İslâmda



ayrılmak istediyse de Sultan Mesud ka-



rihçiler ve Y â k ü t el - Hamevî tarafından



Târih



ve Müverrihler,



is-



tanbul 1339-42, s. 121 ; Storey, Persian Litera-



türe, I, 353-354, 1105, 1295-1296, 1350; Mu-



suz ve liyakatsiz bir idareci olan Zevze-



bul etmedi. Kısa bir z a m a n sonra Sul-



kaynak olarak kullanılmıştır (İbnu l-Esîr,



hammed



Künûzü'l-ecdâd,



Dımaşk



tan Mesud'la birlikte Dandanakan Sa-



XI, 380). 4. Cevâmi cu'l-ahkâm



1 4 0 4 / 1 9 8 4 , s. 286-292; Barthold.



Türkistan,



vaşı'na (23 Mayıs 1040) katıldı ve Gaz-



mi cu



ahkâmi'n-nücûm).



(Cevâ-



Astrolojiye dair



olan bu üç ciltlik Farsça eser 252 kitaptan derlenmiş olup on b ö l ü m d e n mey-



Kürd



Ali,



s. 4 2 ; M u h a m m e d Shafî, "The A u t h o r of t h e oldest b i o g r a p h i c a l



n o t i c e of U m a r



Khay-



y â m a n d the notice i n question", IC. VI (1932),



neli ordusunun yenilgisi ile biten bu savaşta bir ara Merv civarında esir düş-



s. 587-600; Q. S. Kalîmullah Husainf, "Life a n d



mekten güçlükle kurtulabildi. Bu savaş-



dana gelmiştir. Müellif halkın ve hüküm-



W o r k s of Z a h î r u ' d - D i n al-Bayhaki the A u t h o r



tan sonra Sultan Mesud tarafından müş-



darların yıldızlardan elde edilen bilgile-



of t h e T â r i k h - ı B a y h a q " , a.e., XXVIII/ 1 11954),



rîf* liğe tayin edildiği ve savaşta ihanet



re inandıklarını, ancak bunun şeriata ay-



s. 297-318; a.mlf., " C o n t r i b u t i o n of Z a h î r u ' d -



edenleri sorgulamakla görevlendirildiği



kırı olduğunu açıkça söylemektedir. He-



D i n a l - B a y h a q î to A r a b i c a n d Persian Literatüre", a.e., XXXIV/1 (1960), s. 49-55, sy. II,



rivayet edilirse de, bunu ihtiyatla kar-



nüz yayımlanmamış olan eserin yazma



83-86;



unbekannte



şılamak gerekir. Zira tarihinde Sultan



nüshalarından



Üniver-



S p r i c h w ö r t e r s a m m l u n g des A b ü ' l - H a s a n al-



Mesud'un kendisini böyle bir göreve ta-



bulunmaktadır



B a i h a q î " , İsi, XXXIX (1964), s. 226-232; Mir-



yin ettiğine dair herhangi bir kayıt yok-



biri Cambridge



sitesi Kütüphanesi'nde



(bk. Browne, s. 255). 5. Vişâhu



ti'l-kaşr.



Dümye-



Ebü'l-Kâsım el-Bâharzî'nin bir



şuarâ tezkiresi olan Dümyetü'l-kasr z



uşretü



ehli'l-'asr



adlı



ve



eserine zeyil



olarak yazılmıştır. Beyhakî daha sonra bu esere Dürretü'l-Vişâh



adıyla



Rudolf



Sellheim,



"Eine



za M u h a m m e d Han Kazvînî. "Târîh-i B e y h a k " (trc. Mürsel Öztürk), TTK Belleten, sy. 199 (1987),



sonra Ebû Sehl-i Zevzenî ile daha kaç



El 2



yıl çalıştığı ve Abdürreşîd'e (1049-1052)



11, 584-586; D. M. Dunlop, " a l - B a y h a k i " ,



(İng ), I, 1131-1132; a.mlf., "el-Beyhaki", ÜDMİ, V, 318-320;



H. Halm,



"Bayhaqi,



Zahir



al-



D i n " , Elr., III, 895-896.



S



gelinceye kadarki Gazneli sultanlarının ona nasıl davrandıkları bilinmemektedir. Abdürreşîd'in t a h t a çıkışından



ikinci



bir zeyil daha kaleme almıştır (Yâküt, Mu-



tur. Sultan Mesud'un ö l ü m ü n d e n (1041)



s. 407-416; M. Fuad Köprülü, " B e y h a k î " , İA,



ABDÜI.KERİM



OZ.AYDIN



hemen



sonra Dîvânü'r-resâil başkanlığına tayin



63



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYHAKÎ, Muhammed b. Hüseyin edileli. Ancak çok geçmeden saray entrikalarına adı karıştığından muhaliflerinin de kışkırtmasıyla tutuklandı, bütün servetine el kondu ve hapsedildi. Bir müddet sonra Tuğrul Berâr adlı bir köle isyan ederek Sultan Abdürreşîd'i öldürdü (1053). Kısa bir süre sonra Tuğrul'un da öldürülmesiyle Gazneli tahtına Ferruhzâd (1053-1059) geçti. Böylece Beyhakî de kurtulmuş oldu. Beyhakî eserinde Ferruhzâd devrinde görev alıp almadığına dair bilgi vermemekle birlikte Ebü'l-Hasan el-Beyhakî onun Ferruhzâd'a kâtiplik yaptığını ve ölümünden sonra saraydan ayrılarak zamanını eser yazmakla geçirdiğini söyler (Târih [Hüseynî], s. 303). Ahbârü 'd - devleti 's - Selçûkiyye'de (s. 19-20) ise Ferruhzâd devrinde Tirmiz Kalesi'nde kûtvâl* olduğu ve Gazneliler'le Selçuklular arasındaki anlaşmazlıklara son vermek üzere hazırlanan antlaşma metnini de onun kaleme aldığı kaydedilmektedir. Eserleri. 1. Târîh-i Beyhaki*. Beyhakî'ye büyük şöhret sağlayan ve otuz cilt olduğu rivayet edilen bu büyük eserden günümüze sadece 421-432 (1030-1041) yılları arasındaki olayları anlatan bölüm kalmıştır. Sultan Mahmud'un ölümünden başlayıp Sultan Mesud'un Dandanakan yenilgisinden sonra Hindistan'a iltica ettiği yıla kadar gelen bu bölüm birkaç defa basılmıştır (Calcutta 1862; Tahran 1305/1887-1888, 1319 hş./1940, 1319-1332 hş./1940-1953, 1324 hş./ 1945; Meşhed 1350 hş./ 1971, 1355 hş./1976; Tahran 1358 hş./1980). Altı ve yedinci ciltlerden ibaret olan bu bölümün dışında ayrıca beşinci ve onuncu cildin bazı parçaları da zamanımıza kadar gelmiştir. İbn Funduk eserin çeşitli ciltlerine değişik kütüphanelerde rastladığını fakat takım halinde hiçbir yerde görmediğini ifade etmektedir. 2. Zinetü'l-küttâb. İnşâ sanatına dair bir eser olup günümüze kadar gelmemiştir. Târih-i Beyhak müellifi İbn Funduk'un (Ebü'l-Hasan-ı Beyhaki) ifadesine göre bu eserin devrinde bir benzeri yoktu. 3. Makâmût-ı Mahmûdî. Bugün mevcut olmayan bu eseri müellif tarihinde zikreder. Makâmât-ı Ebû Naşr-ı "Mişkân olarak da bilinen eserde Beyhakî, Dîvânü'r-resâil'de görevli iken üstadı Ebû Nasr-ı Mişkân'dan Gazneliler ve Sultan Mahmud hakkında duyduklarını anlatır. Bu eserden daha sonra yaşayan tarihçilerden özellikle Avfî Cevâmi zu'l-hikâyât'mĞBL ve Seyfeddin b. Nizâm Akllî Âşârü'l-vüzerâ5 adlı eserinde faydalanmıştır.



BİBLİYOGRAFYA : Muhammed



b.



Hüseyin



(nşr. Ali E k b e r Feyyâz), M e ş h e d 1 1 ; Beyhakî,



Tarih



Târih.



el-Beyhakî,



1 3 5 0 hş., s.



(Behmenyâr), s. 11,



175-



1 7 8 ; a.mlf., Târih (Hüseynî), s. 303-307; a.mlf.,



Tetimme,



Ceuâmi'u'l-hikâ•



i, 179-183; Avfî,



yât ue levâmi'u'r-riuâyât



(nşr. E m î r B â n u Mu-



M u z â h i r Musaffâ), 111/2, s. 5 4 8 ; Ah-



saffa -



bârü'd-deuleti's-Selçûkiyye Rieu, Catalogue,



(Lugal), s. 19-20;



Sebk-iŞinâ-



1, 1 5 8 v d . ; B a h a r ,



sî, Tahran 1337 hş., 11, 62-95, 1 1 4 ; Storey, Persian Literatüre, Gumşûde-i



I, 2 5 2 - 2 5 4 ; Saîd-i Nefîsî, Âşâr-ı



Ebü'l-Fazl-ı



Beyhaki,



hş.; a.mlf., Der Pîrâmûn-i ran



1342



hş.; Safâ,



T a h r a n 1315



Târîh-i Beyhaki,



Edebiyyât,



Tah-



11, 8 9 0 - 8 9 2 ;



Rypka, HIL, s. 4 4 2 ; M u j t a b a Minovi, " T h e Persian



Historian



Middle



Bayhakı",



Historians



East (ed. B. Lewis -



of



the



P. M . Holt), Lon-



d o n 1964, s. 138-140; M. Ali İ s l â m î N o d û ş e n ,



Câm-ı



Cihânbîn,



T a h r a n 1 3 5 5 hş., s. 2 4 9 - 2 5 5 ;



C. E. Bosvvorth, The Ghaznauids,



in Afghanistan



and



Eastern



Their Iran



Empire



994-1040,



Edinburg 1963, s. 63-65, 129-130; a.mlf., "Early S o u r c e s for t h e H i s t o r y of t h e First G h a z n a v i d S u l t a n s " , IQ, Vli (1963), s.10-14; Şâkir Must a f a , et-Târîhu'l-'Arabî



ue'l-müuerrihûn,



Bey-



rut 1980, II, 3 8 6 - 3 8 8 ; R ı z â z â d e Ş a f a k , " E b ü ' l Fazl Beyhakî ve Târîh-i Beyhaki",



Armağan,



XI/12-13, Tahran 1 3 1 7 h ş . ; Hasan Barani, " A b u l Fazl



Baihaqi",



Indo-Iranica,



V/l,



Calcutta



1951, s. 5-11; W. B a r t h o l d , " B e y h a k î " , İA, II, 582-584; S. Naficy, " B a y h a k ı " , El 2 (Fr.), I, 11641 1 6 5 ; a.mlf., " B e y h a k i E b ü ' 1 - F a z l " , UDMİ,



V,



3 1 4 - 3 1 7 ; G.-H. Yüsofİ, " B a y h a q ı A b u T - F a z l " ,



Elr., III, 889-894.



İT] IAI



TAHSIN



YAZICI



F



BEYHAKI SEYYIDLERI



^



Keşmir'in müslümanlar tarafından fethinden sonra XV-XVI. yüzyıllarda siyasî hayatta etkili olan bir sülâle.



N



Aslen Horasan'ın Beyhak bölgesindeki Sebzevâr şehrinden olan Beyhakî Seyyidleri, Timur'un bölgeyi istilâsı sırasında önce Delhi'ye, oradan da Keşmir'e göç etmişlerdir (1389-1413). Hz. Peygamber'in soyundan geldikleri kabul edilir. Seyyid Mahmud önderliğindeki Beyhakî Seyyidleri Keşmir'e geldiği sırada bölge, Keşmir sultanlarının Şah Mirza Svâtî koluna mensup Sultan İskender'in (1389-1413) hâkimiyeti altında idi. Seyyidler kısa sürede İskender Şah ile iyi ilişkiler kurdular. Bu arada Sultan'ın torunu Zeynelâbidîn (1420-1470), Seyyid Mahmud'un kardeşi Seyyid Muhammed'in kızı Tac Hatun (Beyhakî Begüm) ile evlendi. Bir süre sonra Seyyid Mahmud'un torunu Seyyid Hasan da Sultan Zeynelâbidîn'in kızı ile evlendi. Böylece hânedanla yakın akrabalık bağları kuran Beyhakî Seyyidleri idarede etkili olmaya başladılar. Hasan Şah (1472-1484) zamanında Seyyid Hasan başvezirliğe tayin edildi. Ha-



san Şah ölünce yerine geçen oğlu Muhammed Şah yedi yaşında bir çocuk olduğu için Seyyid Hasan idarenin sorumluluğunu üstlendi. Fakat onun katı tutumu ve özellikle Hindû âdetlerine karşı mücadelesi yerli halkın tepkisine sebep oldu. Bu sırada siyasî ve ekonomik durumları bozulan eşrafın da etkisiyle ayaklanan Keşmirliler Seyyid Hasan'ı Srinagar'da öldürdüler. Oğulları Seyyid Hâşim ve Seyyid Muhammed duruma hâkim olmaya çalıştılarsa da başarılı olamadılar ve Keşmir'den kaçmak zorunda kaldılar (1484). Bundan iki yıl sonra Mîr Şah hânedanından Muhammed ve Feth şahlar arasında baş gösteren taht kavgası sırasında Beyhakî Seyyidleri tekrar Keşmir'e döndüler ve Muhammed Şah'ın tahta geçmesinde etkili oldular. Bunun üzerine Seyyid Muhammed vezirliğe getirildi (1493) ve 1505'te öldürülünceye kadar bu görevde kaldı. Beyhaki Seyyidleri, Mîrşahlar'dan sonra Keşmir'de hüküm süren Keşmir Sultanları'nin bir kolu olan Gazi Han Çak hânedanı devrinde de önemli görevlere getirildiler. Ali Şah Çak (1570-1578), Seyyid Muhammed'in torunlarından Seyyid Mübârek'i kendisinin danışmanlığına ve vezirliğe tayin etti. Seyyid Mübârek Ali Şah ölünce tahta el koydu ve kendisini sultan ilân etti (1578). Fakat durumdan rahatsız olan diğer ileri gelenler ayaklanarak onu tahttan indirdiler. Buna rağmen Seyyid Mübârek bu sırada Keşmir'e hâkim olmaya çalışan Bâbürlü ordusuna karşı Çak hânedanı ile birlikte mücadele etmeye devam etti. Ancak Bâbürlüler Keşmir'i topraklarına katınca (1586) Seyyid Mübârek teslim oldu. Karşı koymaya devam eden oğlu Seyyid Ebü'l-Meâlî de esir alınınca Beyhakî Seyyidleri'nin Keşmir'in siyasî tarihinde yaklaşık 150 yıldan beri süren etkileri sona erdi. Beyhakî Seyyidleri'nin Keşmir'de bu kadar kısa sürede temayüz edip hem sarayın hem de halkın gözünde değer kazanmalarında en büyük etkenlerden biri, şüphesiz peygamber soyundan gelmiş olmalarıdır. Bununla birlikte kabiliyet ve maharetleri de bu hususta önemli rol oynamıştır. Öte yandan Beyhakî Seyyidleri aslen Sebzevâr'ın Şiî bölgesinden oldukları için büyük bir ihtimalle İsmâilî veya İmâmî idiler. Sülâleden Delhi'de kalanlar Şiî inancında devam etmişlerdir. Keşmir'de ise idarî mevkilerde bulunmuş bazı seyyidlerin özellikle Sünnî fıkhını uygulamaktaki kararlılıklarına bakılırsa bunların bir kısmının Sünnî ol-



64



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYHESİYYE dukları sonucuna varılabilir. Bununla bir-



ye, Meymûniyye ve Vâkıfe adlarını alan



likte bazı müellifler bir kısım Beyhaki



bu üç gruptan sonra da Beyhesiyye or-



Seyyidleri'nin



taya çıkarak câriye satışı konusundaki



takıyye*



uyguladıkların-



dan söz etmektedirler (Rizvî, s. 167).



ihtilâfta t a r a f olmuştur. Meseleyi müs a m a h a sınırlarının çok ötesinde kalan



BİBLİYOGRAFYA: The Cambridge



History



of India,



Cambridge



bir anlayışla ele alan Beyhesiyye'ye gö-



Kashmir



re takıyye* bölgesindeki bu satışı ha-



1928, III, 2 8 4 - 2 8 5 ; M o h i b b u l Hasan,



under



the



Sultans,



Calcutta , 1 9 5 9 ,



a.mlf., " B a y h a k i S a y y i d s " , El 2 Suppi. 131-132; J . N. Hollister, The Shi'a



ram sayan Meymûn ve taraftarları, İb-



tür.yer.; Beyhan Suitan çeşmesi'nin eski bir fotoğrafı



(İng.), s.



of India,



New



Delhi 1979, s. 141-149; A t h a r A b b a s Rizvî, A



Socio-Intellectual Shi'is



in India,



History



of the



Isnâ'Asharî



Canberra 1986, I, 158-186.



rahim'le Meymûn arasında kararsız kalanlar, M e y m û n ' d a n ve kararsızlardan uzaklaşmayan İbrâhim ve taraftarlarının hepsi kâfir olmuşlardır.



(Tanışık,



S



Beyhesiyye'ye göre iman ilim, ikrar ve



II, resim 129)



DİA



amelden meydana gelir. Bir kimse AlF



^



B E Y H A N SULTAN ÇEŞMESİ



n



kitler bu kıyıyı süsleyen bir sahilsarayın



lah'ı, peygamberlerini, Hz. Muhammed'in



da yerini işaretleyen bir anıt idi.



tebligatını bilip ikrar etmedikçe, ayrıca



İstanbul Boğaziçi'nde XIX. yüzyıl başlarına ait çeşme.



M e h m e t Râif, Mirat-ı I, 2 8 5 ; Tanışık, İstanbul



Sultan III. Mustafa'nın (1757-1774) Âdilşah Kadın Efendi'den 2 Receb 1179'da (15 Aralık 1765) dünyaya gelen kızı Bey-



FS



'



1 2 9



'



kıyısında büyük bir sahilsarayı yaptırırken Akıntıburnu sahilinde de bir çeşme inşa ettirmiştir. Sarayın t a m a m l a n d ı ğ ı



İstanbul, Çeşmeleri,



fi



İstanbul 1314,



ne getirmedikçe, Allah'ın dostlarını se-



II, 165-167,



vip düşmanlarından ilgisini kesmedikçe



SEMAVİ E Y İ C E



r



~ı



BEYHESİYYE



(



)



Hâriciler'in Ebû Beyhes Heysam b. Câbir'e (ö. 9 4 / 7 1 3 ) nisbetle anılan bir kolu.



eserin üzerinde Enderunlu Vâsıf (ö. 1240/



Benî Sa'd b. Dubey'a kabilesine men-



1824) tarafından yazılmış üç kıtalık bir



sup olan ve Emevî Halifesi 1. Velîd za-



tarih m a n z u m e s i bulunuyordu. Osmanlı



manında



devri Türk sanatının kendi t ü r ü içinde



m a k için Medine'ye kaçan Ebû Beyhes,



Haccâc'ın takibinden



kurtul-



en güzel eserlerinden olan Beyhan Sultan



Medine Valisi Osman b. Hayyân el-Mü-



Çeşmesi, cadde genişletme çalışmaları



zenî tarafından yakalanarak hapsedil-



sırasında uygun bir yerde tekrar yapıl-



mişti. Ebû Beyhes, vali ile sohbette bu-



m a k kaydı ile t a m a m e n s ö k ü l m ü ş f a k a t



lunacak kadar dostluk kurmayı başar-



b u g ü n e kadar ihya edilmemiştir. 1985



mışsa da halifeden gelen emir üzerine



yılında teşebbüse geçilerek projeleri ha-



öldürülmüştür.



biti yapılıp bu hususta gerekli olan izinler alınmışsa da inşaata bir türlü başlanamamıştır.



karılıp



cezalandırılmadıkça



kâfir



veya



m ü m i n diye vasıflandırılamaz.



yıl (1219/1804-1805) yapılan bu k ü ç ü k



zırlanmış ve tekrar kurulacağı yerin tes-



m ü s l ü m a n sayılmaz. Büyük g ü n a h işleyenler i m a m veya valinin huzuruna çı-



han Sultan (ö. 1824), kardeşi III. Selim (1789-1807) devrinde Boğaziçi'nin Rumeli



ilâhî emir ve yasakların gereklerini yeri-



BİBLİYOGRAFYA:



Beyhesiyye'nin ortaya çıkışı bir câriyenin satışına bağlanmaktadır. Rivayete göre İbâzıyye'den İbrâhim adında bir kişi, kendi mezhebinin mensuplarından



T a m a m e n mermerle kaplanmış olan



bir topluluğu evine çağırmış, bu sırada



çeşmeye barok üslûpta silme ve süsle-



câriyesi hizmette kusur edince onu ken-



melerin hâkim olduğu görülüyordu. Esas



di akidelerini benimsemeyen, dolayısıy-



cephe deniz tarafında idi ve aralarında



la kâfir sayılan Araplar'a satacağını söy-



sütunçeler bulunan barok kemerler ile



lemişti. Topluluk içinde bulunan Meymûn



üç b ö l ü m halinde işlenmişti. Ayna taşla-



adında biri kendi inançlarını taşıyan mü-



rının üstündeki iki silme arasında, "Yap-



min bir câriyeyi kâfirlere satamayacağını



tı Beyhan Sultan a'lâ tarh-ı dilcû çeş-



belirtince İbrâhim Allah'ın câriyeyi sat-



mesâr" mısraı ile t a m a m l a n a n tarih üç



mayı helâl kıldığını, ayrıca m e z h e p bü-



kitâbe halinde ta'lik hatla yazılmıştı. Yan



yüklerinin de bu görüşte olduklarını söy-



cepheler ise sade idi ve dışarı taşkın sa-



lemiş, b u n u n üzerine Meymûn onlardan



çak silmesinin ü s t ü n d e yine mermer-



ayrılmış, diğerleri de bu konuda karar-



den düz bir korkuluk dolaşıyordu.



sız kalmışlardı. Bu durum İbâzıyye bilgin-



Beyhan Sultan Çeşmesi t a m a m e n Ba-



lerine arzedildiğinde onlar Meymûn ile



tı sanatının tesiri altında meydana geti-



kararsızların (vâkıfe) yanlış düşündükle-



rilmesine r a ğ m e n Boğaziçi'ne güzellik



rini ve bu sebeple tövbe etmelerinin ge-



katan bir eser olmaktan başka bir va-



rekli olduğunu bildirmişlerdi. İbrâhîmiy-



Bu fırkanın bir kısmına göre ö l m ü ş hayvan, usulüne uygun kesilmiş olan hayvandan akan kan (dem-i mesfûh), d o m u z eti ve Allah'tan başkası adına kesilen hayvanlar dışında kalan şeylerin yenmesi h a r a m değildir. Helâl olan bir yiyecek veya içeceği kullanmak suretiyle dengesini kaybeden (bal tutması gibi) kimse o halde iken namazı terketse veya başka büyük günahlar işlese bundan dolayı tekfir edilemez, kendisine ceza da uygulanamaz. Beyhesiyye'nin Avfiyye (veya Avniyye) kolu ise içki içmeyi k ü f ü r olarak telakki ettiği halde namazı terketmediği yahut namuslu kadına zina isnadında bulunmak gibi bir fiil işlemediği müddetçe sarhoşun kâfir olduğuna hükmetmez. Hicret konusunda iki gruba ayrılan Avfiyye'nin bir grubu kendi m e z h e p mensuplarının bulunduğu yere hicret etmemeyi affedilmez bir hata telakki edip böyle kimselerle ilgilerini keserken diğer grup hicretten geri kalmanın h a r a m olmadığını, dolayısıyla böylelerinden ilgiyi kesmenin gerekli bulunmadığını söylemişlerdir. Her iki grup da devlet başkanı kâfir olduğu takdirde tebaasının da kâfir olacağını ileri sürmüşlerdir. BİBLİYOGRAFYA: H â r i z m î , Mefâtîhu'l-'ulûm, 19; İbn Kuteybe, el-Ma'arif



Makalât sî, el-Bed'



Kahire



1342, s.



(Sâvî), s. 6 2 2 ; Eş'arî,



(Ritter), s. 113-118, 120, 1 2 6 ; Makdi-



ue't-târih,



V, 1 3 8 ; Malatî,



ve'r-red, s. 1 8 0 ; B a ğ d a d î , el-Fark



et-Tenbth



(Abdülhamîd),



s. 108-109; İbn H a z m , el-Faşl (Umeyre), V, 5 4 ; Şehristânî, el-Milel



(Kîlânî), İ, 125-127; Makrî-



zî, el-Hıtat, II, 3 5 5 ; M. Th. H o u t s m a , " E b û Bey-



hes", M, IV, 14-15.



m HSİ



MUSTAFA



OZ



65



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYİT BEYİT



(



)



Arap nazım sisteminde en küçük nazım birimi. "Ev, çadır, oda, mesken, konak" mâna-



musarra' beyit yalnız manzumelerin ba-



na bakımından mısra ve beytin yekpâ-



şında yer alır. Kafiye vezne bağlı oldu-



reliğini kırmışlardır.



ğ u n a göre bu beyitlerde acüzün aynen



Beyitlerin kendi aralarındaki kafiyele-



tekrar edildiği farzedilir. Bir veya bir-



nişleri değişik nazım şekillerini meyda-



den fazla tef'ilesi mahzuf vezinlerle söy-



na getirir. Her beyti kendi arasında ka-



lenmiş beyitler ise değişik adlarla anı-



fiyeli nazım şekline mesnevi, ilk beyti



lırlar (geniş bilgi için bk. ARÛZ).



kafiyeli, sonraki beyitlerin birinci mısra-



larına gelen beyit bir edebiyat terimi ola-



BİBLİYOGRAFYA:



rak aynı vezinde iki mısradan meydana



İbn Cinnî, el-'Arûz



gelen bir nazım birimini ifade eder. Mısra ise "çadır kapısının iki yanı, kapı kanadı ve pervazı" anlamındadır. Buna gö-



ları serbest, ikinci mısraları ilk beyitle (nşr. A.



Fevzi),



Küveyt



1 4 0 7 / 1 9 8 7 , s. 5 7 ; İ b n ü ' l - A b b â d , el-lknâ'



(nşr.



M . H a s a n Âl-Yâsîn), B a ğ d a d , ts., s. 3-4; Zemahşerî, el-Kustâs



(veya el-Kıstâs)



(nşr. F a h r e d d i n



Kabâve), Beyrut 1 4 1 0 / 1 9 8 9 , s. 59-69; Şems-i



kafiyelenen şekillere gazel ve kaside denir. Bu manzumelerde mısraları kafiyeli olan beyitlere yani ilk beyte m a t l a ' adı verilir. Eğer matla' beyti birden fazla



re, bir evin kapısı genel olarak iki kanat-



Kays,



eş'âri'l-'acem



olursa bunlar matla'-ı sânî, matla'-ı sâ-



lı olup evin t a m a m l a n a r a k m u h a f a z a al-



(nşr. M u h a m m e d Kazvînî — M ü d e r r i s Rezavî),



lis diye sıralanır. Nâdir olarak görülen



tına alınması iki kanadın



yapılmasına



el-Mu'cem



Tahran



1 3 3 8 hş. —



nazmi'l-ka-



bu t ü r beyitlerde şair ifadeye bir yenilik



103b-104b;



ve değişiklik katmış olur ve şiirini mo-



ue'Tkavâfî



notonluktan kurtarır. Bu daha çok uzun



Hatîb et-Tebrîzî,



el-Kâfî



fi'i-'arûz



(nşr. e l - H a s s â n î H a s a n A b d u l l a h ) , Beyrut, ts., s. 17-21; A h m e d H a m d i , Teshîlü'l-arûz



çük nazım birimi beyit olduğu için be-



uâfî



yitten daha küçük parçalar



m â l e d d i n , Arûz-i



yani aruzdan gelmektedir. Fars ve Türk



1960, s. 78, 8 0 ;



TTK Ktp., M. T a n c î Bey, vr.



ya gelmesi de beyti meydana getirir.



sayılmaz. Bu husus t a m a m e n vezinden



Tahran



l-Kâfî fî



uâfl



manzume



me'âyîri



İbn Şerîf er-Rundî, Kitabu



bağlı bulunduğundan iki mısraın bir ara-



Arap Edebiyatı. Bu edebiyatta en kü-



fî



ve'l-bedı,



ve'l-ka-



İstanbul 1289, s. 17-30; Ali Ce-



Türkl,



İstanbul 1291, s. 23,



2 9 ; F. Rückert, Grammatik,



Poetik



und



Rheto-



rik der Perser, G o t h a 1874, s. 30-34, ayrıca bk. İndeks; L. Şeyho, Kitâbü



nazım sistemlerinde mısraların oynadı-



inşâ'



ğı rolü Arap nazmında beyit oynamıştır.



lüsî, Fennü



Arap nazmında -bazı cümlecikler hariç-



1 9 6 6 ; The Prosody



ue'l-'arûz,



to Saifi, Jami



'llmi'l-edeb



I:



'İlmü'l-



Beyrut 1881, s. 2 6 7 ; S a f â Hu-



taktî'i'ş-şi'r and



oe'l-kâfiye,



of the Persiarıs Other



Writters



manzumelerde



başvurulan



bir yoldur.



Mısraları birbiriyle kafiyeli olmayan beyte "beyt-i hasi", bir beytin iki mısraını kafiyelendirmeye tasrî', kafiyeli olan beyte musarra' veya m u k a f f a denir. Musarra' beyit gazel ve kasidenin başında de-



Bağdad



ğil de diğer beyitlerin arasında bulunur-



accordirıg



sa buna vâsıta adı verilir. Birden fazla



(nşr. ve İng.



h ü k ü m bildiren kelime grupları beyti teş-



trc. Henry B l o c h m a n n ) , A m s t e r d a m 1970, s. 20



matlaı olan kaside veya gazele zâtü'l-



kil ettiği halde Fars ve Türk nazım sis-



(Farsça k ı s m ı ) ; E k r e m Ca'fer, Arûzun



m a t l a ' veya zü'l-metâli' denir (Muallim



temlerinde b u n u mısra teşkil eder. Bu



Esasları



sebeple adı geçen edebiyatlara aruz vez-



13-21; Celâl H a n e f î , el-'Arüz,



ni girdiği z a m a n mısra uzamıştır. Bunu remel bahrinde, recezin karîze mahsus olan şekillerinde açıkça g ö r m e k mümkündür. Eski müelliflerle dikkatli yeni



ue Azerbaycan



1977-78, s. 30-31.



Arûzu,



Nazarî



B a k ü 1977, s. Bağdad



1398/



NIHAD M .



ÇETIN



m İmi



Nâci, s. 154-155). Ayrıca bir manzumenin musarra' olmasa da ilk beytine matla' adı verilir (a.e., s. 160). Bir nazım şeklinde matla'dan sonra gelen beyte hüsn-i



İ r a n v e T ü r k E d e b i y a t ı . B e y i t , b u İki e d e -



matla', son beyte de m a k t a ' denir. Bu



biyatta, bilhassa ilk dönemlerde ve son-



tabirler daha çok gazel için kullanılır.



müellifler mısra kelimesini kullanmak-



raları kendine m a h s u s birtakım özellik-



Makta'dan önce gelen beyte de hüsn-i



tan sakınırlar. Bunun yerine şatr (yarım)



lere sahip olmakla birlikte, Arap edebi-



m a k t a ' adı verilir. Hüsn-i matla'ın mat-



kelimesinden faydalanırlar. Esasen bir



yatındaki şekli ile ele alınmış ve yüzyıl-



la'dan ve hüsn-i makta'ın makta'dan da-



beyit, sadr adını alan ilk kelimeyle baş-



lar boyunca genel hatları itibariyle bu



ha güzel olmasına bilhassa dikkat edilir.



layıp aruz denen son tef'ileyle biten bi-



edebiyattaki yapısı ile incelenmiştir. Bu



rinci şatr ile acüz denen ve ibtidâ ile baş-



Beytü'l-gazel gazelin, beytü'l-kasîd ise



bakımdan her üç edebiyatta da ortak



layıp darb (nevi, çeşit) ile biten ikinci şatr-



kasidenin en güzel beytine verilen ad-



ve m ü ş t e r e k bir yapı göstermiştir. İslâ-



dan teşekkül eder. Beytin sadr, aruz, ib-



dır. Bunlara şah beyit de denir. Mâna-



miyet'ten önceki Türk edebiyatında na-



tidâ ve darb dışında kalan tef'ilelerine



sı başka bir beyitle t a m a m l a n a n beyte



zım şekilleri esas itibariyle dörtlüklere



haşv denir. Aruzla birinci şatr t a m a m -



beyt-i m e r h û n denir. Şairin adının geç-



dayanmakla beraber daha basit şekille-



lanmakta, ikinci şatrın son cüzü olan



tiği beyte kasidede t a ç beyit, gazelde



rin, iki mısradan oluşan beyitlerin bu-



darb ise kafiye bakımından ona uymak-



ise m a h l a s beyti adı verilir. Kafiyeli ol-



lunması da muhtemeldir (/A, I, 644). An-



tadır. Mısra kelimesine gelince, "el-bey-



mayan beyitlere ferd veya m ü f r e d de-



cak Beyit esas olarak Arap edebiyatın-



tü'ş-şa'r" (kıl çadır) "el-beytü'ş-şi'r" tem-



nildiği gibi divanların sonlarında topla-



dan Fars ve Türk edebiyatlarına geçmiş



siline bağlı olan ıstılah, kaside tarzında-



nan kafiyeli f a k a t müstakil beyitlere de



ve klasik Türk edebiyatında da bir na-



ki manzumelere girmeyi sağlayan "kapı



m ü f r e d denmiştir.



zım birimi olarak asırlarca kullanılmış-



kanadı"



Buna



tır. Beyitlerde genellikle m â n a bütünlü-



göre her mısra bir şatrdır, f a k a t her



ğ ü aranır, yani bir beyit ister bir man-



mânasına



gelmektedir.



BİBLİYOGRAFYA : Kamus



Tercümesi,



İstanbul 1268, I, 294-295;



Ali Cemâleddin, Arûz-i Türkî, İstanbul 1291, s. 5;



şatr bir mısra değildir. İlk beyitler mıs-



zumenin parçası, ister t e k başına olsun



ra denen şatrlara ayrılır. Birbirine hece



bir mânayı t a m olarak ifade eder. An-



s. 154-155, 1 6 0 ; K ö p r ü l ü z â d e M e h m e d Fuad



sayısı ve uzunluk-kısalık değeri itibariy-



cak son devir İran ve Türk edebiyatında



Ş e h â b e d d i n Süleyman, Maiûmât-ı



t a n b u l 1330, I, 1 0 8 ; M e h m e d Rifat,



le denk bulunan bu yarım beyitler Türk



da Batı edebiyatının etkisi ile beyit he-



ve Fars edebiyatlarında eski an'aneye



m e n hemen t a m a m e n bozulduğu gibi



bağlı kalarak manzumeyi örerler. Baş-



yapı bakımından da parçalanmıştır. Ni-



ka bir ifadeyle her beyit kafiyeli bir ke-



tekim yeni Türk edebiyatında Servet-i



limeyle son bulur. Arap nazmında ise



Fünûn şairleri gerek gramer gerekse mâ-



Muallim Nâci, Istılâhât-ı



edeb



VII: Aksâm-ı



Edebiyye,



İstanbul 1308,



Edebiyye,



İs-



Mecâmiu'l-



Şiir, İstanbul 1 3 0 8 , s. 131-



1 3 3 ; Tâhirülmevlevî, Edebiyat



Lügati,



İstanbul



1973, s. 27-28; M. Fuad K ö p r ü l ü , " A r û z " , İA, 1, 6 4 4 ; Nihad M. Çetin, " A r û z " , DİA, III, 4 2 8 . S



66



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



KÂZIM YETİŞ



BEYKOZ KASRI hükümet erkânına Beykoz Kasrı korusun-



BEYKOZ



da bir bahar ziyafeti verilmiştir (1910).



İstanbul'da Boğaziçi'nin Asya kıyısında Paşabahçe ile Anadolukavağı arasında bulunan ve günümüzde ilçe merkezi olan semt (bk. BOĞAZİÇİ; İSTANBUL).



1. Dünya Savaşı sırasında kasır kız yetimevi olarak kullanılmıştır. Yine bu dönemde bir süre trahom hastahanesi olarak hizmet görmüş, ayrıca burada göçmenler de kalmıştır. Cumhuriyet dönem i n d e önce Boğaz Komutanlığı emrine verilen kasır, 1953'te İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay'ın önerisi



B E Y K O Z İŞİ



üzerine



Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı'na dev-



XIX. yüzyılda İstanbül Beykoz'da yapılan cam eşya için kullanılan bir tabir (bk. CAM).



redilmiş ve zamanın Sağlık Bakanı Dr. Ekrem Hayri Üstündağ tarafından da restore ettirilerek Yüksek Tahsil Gençliği Prevantoryumu'na



dönüştürülmüş-



tür. Prevantoryumun ilk m ü d ü r ü



^



olan



BEYKOZ KASRI



Haydarpaşa N u m u n e Hastahanesi Baş-



İstanbul Boğaziçi'nde yapılan ilk kâgir kasır.



da tekrar restore edilmiş ve onarım sı-



Kasrın yapımı bir tarihî olaya dayan-



hekimi Dr. Ali Rıza Temel'in çabalarıyla Beykoz Kasrı'nın tavan süslemelerinden bir örnek ve kasrın alt kat salonunun XIX. yüzyıl sonunda çekilmiş bir fotoğrafı (İÜ Ktp., Albüm, nr. 90.407)



maktadır. Mısır Hidivi Kavalalı M e h m e d



bezemeleri



tamamlattırılmış,



düzenlenmiştir. Bu arada bahçe içinde-



sında Babıâli'nin, tarihinde ilk defa Ruslar'dan yardım istemesi üzerine Şubat



edilmek üzere yaptırmak istediği Bey-



1833'te Rus ordusu ve donanması ku-



koz Kasrı'nın temelini attı. Kasrın yapı-



zeyden İstanbul'a girdi. Donanma Bü-



mı on bir yıl sürdü ve Kavalalı M e h m e d



yükdere ve Beykoz koylarında demirle-



Ali Paşa'nın oğlu Said Paşa tarafından



di, ordu ise Selviburnu'nda ordugâh kur-



tamamlanarak 1855'te Abdülmecid'in ye-



du. Osmanlılar'la Ruslar arasındaki bu



rine geçen kardeşi Abdülaziz'e a r m a ğ a n



yakınlaşma, ileride Türkler'in başına gai-



edildi. Zîver Efendi'nin (Paşa) düşürdü-



le açacak olan Hünkâr İskelesi Antlaş-



ğ ü m a n z u m tarih bir kitâbeye işlenerek



ması'yla sonuçlanmış (8 Temmuz 1833)



kasrın bulunduğu koru-parkın deniz ta-



ve Ruslar Selviburnu'nda Rusça ve Türk-



rafındaki kapısına konuldu. İstanbul'da



çe yazılı bir t a ş anıt dikerek olayı kaba



inşa edilen bu ilk kâgir kasrın plan ve



biçimde belgelemişlerdir. Kavalalı Meh-



projelerinin Nikogos Balyan'a, müteah-



med Ali Paşa ihtiyarlık günlerinde İstan-



hitliğinin de Sarkis Balyan'a yaptırıldığı



bul'u ziyaret ettiği z a m a n (1845), isya-



ileri sürülmekteyse de bu bilgilerin ke-



nından dolayı padişaha kendini affettir-



sin belgelere dayanmadığı görülmekte-



m e k ve Ruslar'ın diktikleri kaba görü-



dir.



n ü m l ü anıtın tesirini azaltmak için, Hün-



Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında tam a m l a n a n kasırda bir süre, bu savaşa



dönümlük



rumdaki



maları da yenilenip koru-parkı tekrar



ordusunu yenmesi (21 Aralık 1832) karşı-



bir arazi içinde Abdülmecid'e a r m a ğ a n



rencileri çalıştırılarak harap olmuş duayrıca döşeme, parke ve m e r m e r kapla-



Ali Paşa kuvvetlerinin Konya'da Osmanlı



kâr İskelesi tepesinde 200



rasında Güzel Sanatlar Akademisi öğ-



katılan ve "başıbozuk" diye adlandırılan gönüllü askerler barındırılmıştır. Abdü-



ki "Hava Hamamı" adıyla tanınan hamamı da onarılmış ve eski suyu yeniden getirilerek koru-parkta yeni m u t f a k ve çamaşırhane binaları yaptırılmıştır. Kasrın yazlık olarak planlanması sebebiyle mevcut olmayan ısıtma tesisatı eklenmiştir. Rıhtım onarılmış, deniz ve k u m banyosu yerleri yapılmıştır. Koru-parka yeni ağaçlar dikilmiş, meyve fidanlığı ve sera yapılmıştır. Güney girişinin sağındaki köşe odası tuvalet olarak düzenlenmiştir. 1963'te prevantoryum



kapatılarak



bina 0-14 yaş arası çocuklar için Beykoz Çocuk Göğüs Hastalıkları Hastahanesi olarak kullanıma açılmıştır. Kare plan içinde çözümlenmiş



olan



Beykoz Kasrı hareketli bir kütleye sahiptir. Zeminde ana kütlenin d ö r t cephesinde iyon düzeninde dört s ü t u n d a n oluşan birer revak bulunur. Bu revaklar-



lazîz bu kasrı dinlenme amacıyla yaz aylarında kullanmıştır. Burada kalarak Boğaz'ı seyrettiği, Beykoz çayırında güreş Beykoz Kasrı - istanbul



müsabakaları düzenlettiği ve Tokat köyündeki av korusunda avlandığı söylen-



Beykoz Kasrı'nın bahçesindeki hamamın içinden bir görünüş



mektedir. Sultanın Fransa'ya yaptığı ziyarete karşılık İmparator Napolyon adına iâde-i ziyarete gelen İmparatoriçe Eugenie Beykoz Kasrı'nda ağırlanmış, burada şerefine ziyafetler verilmiş ve av partileri düzenlenmiştir. Abdülaziz'in ö l ü m ü n d e n sonra bakımsız kalan kasır harap olmuştur. 11. Meşrutiyetin Meclis-i Meb'ûsan Reisi A h m e d Rızâ Bey zamanında mebuslara, âyan âzalarına ve



67



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYKOZ KASRI dan deniz yönünden giriş aksı üzerinde-



rinletmesi için yukarıdan akıtılan sular-



kiler birinci katta balkon olarak devam



la duvarlar devamlı ıslak tutulmuştur.



etmektedir. Bu katta korent düzeni kullanılmıştır. Yan cephelerde ise revakların üstü kapalı mekâna d ö n ü ş t ü r ü l m ü ş t ü r ve ana kütleye geçiş yuvarlatılarak sağlanmıştır. Dört cephede revak kullanımıyla yapı Palladio'nun (ö. 1580) Villa



BIBLIYOGRAFYA: Yıldız Albümleri, İÜ Ktp., nr. 90.407, 90.461, 90.530; Türkiye Maarif Tarihi, ıı, 446-447; Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ue Balyan Ailesi, İstanbul 1981, s. 174-177; R. Ekrem Koçu, "Beykoz Kasrı", İst.A, V, 2657-2660; Pakalm, I, 215-216.



Capra'daki tasarımını hatırlatmaktadır. Bir kaide üzerine oturtulmuş olan kasır



H



AYLA



ÖDEKAN



zemin kat, birinci kat ve birinci katın orta salonunun tavanını yükseltmek ve bu mekâna bol ışık sağlamak amacıyla yapılan bir çekme kattan meydana gelmektedir. Çekme katın yan cephelerine yine birer revak yerleştirilerek bu katla alt yapı arasında kütlesel bir ilişki ku-



Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma'rifetü 'uiûmi'l-hadîs (nşr. Seyyid Muazzam Hüseyin), Haydarâbâd 1935 — Medine 1 3 9 7 / 1 9 7 7 , naşirin girişi; Abdülhak ed-Dihlevî, Mukaddime fî uşûli'l-hadîs (nşr. Selmân Hüseynî en-Nedvî), Leknev 1406/ 1986, naşirin girişi, s. 21; Serkîs, Mu'cem, I, 366, 619; Brockelmann, GAL, II, 396; Suppi., II, 419; Abdullah Sirâceddin, Şerhu Manzûmeti'l-Beyküniyye, Haleb 1372, s. 156; Kehhâle, Mu c cemü'l-mü' ellifîn, XII, 40; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 283; Kettânî, er-Risâletü'l-müstetrafe, s. 218. rrı İmi



F



el - B E Y K Ü N İ Y Y E ( SJ^iJ) )



r



Beykunî (ö. 1080/1669 [?]) tarafından kaleme alınan hadis usulüne dair manzum risâle.



el - Beyküniyye



veya



ALİ OSMAN KOÇKUZU



~



rulmuştur. Yapıya deniz cephesinden girildiğinde



BIBLIYOGRAFYA:



B E Y L E K el-KIPÇÂKİ (XIII. yüzyıl)



Eyyûbîler ve Memlükler devrinde Mısır'da yaşayan Kıpçak Türkleri'nden bir mineralog.



el-ManzûmeHayati hakkında klasik biyografi ki-



kare planın üç dikdörtgene ayrıldığı gö-



tü'l - Beyküniyye



rülür. Ortadaki dikdörtgen geniş bir sa-



müellifi olan Ömer (Tâhâ) b. M u h a m m e d



taplarında bilgi bulunmamaktadır. Ka-



londur. Yanlarda, köşelerde birer kare



b. Fettûh el-Beykünî ed-Dımaşkî hak-



hire'de ve muhtemelen de Hama'da ya-



planlı oda ile bu odaların arasında elips



kında fazla bilgi yoktur.



şamıştır.



adıyla bilinen risâlenin



biçimli m e k â n birimleri bulunur. Bu bi-



Hadis usulüne dair otuz dört beyitten



rimlerden sağdaki, barok üslûp özellik-



el-Beyküniyye kolay ve akıcı bir üslûba sahiptir. Hadis usulü kitapları arasında orijinal bir mahiyeti olmamakla birlikte hadis türlerini kısa ve özlü bir şekilde tarif etmesiyle dikkati çeker. Kolay ezberlenebilmesi sebebiyle de sahasında şöhret bulmuştur.



leri gösteren bir çift merdivenle değerlendirilmiştir. Merdivenin son bulduğu birinci kattaki çıkışa, padişahın merdiveni çıkarken bendegânlar



tarafından



alkışlanması için parmaklıklı dar bir koridor-balkon yapılmıştır. Üst katın planı zemin katın planını tekrarlar. Salon 14 metre yükseklikteki kasetlenmiş tava-



ibaret küçük bir risâle olan



1282-1283 yıllarında Kitâbü



tüccâr



Kenzi't-



( ticâr ) fî ma'rifeti'l-ahcâr



adlı



kitabı yazdı. Bu eserin seksen sekiz sayfa t u t a n orijinal yazma nüshası halen BibliothĞque Nationale'de bulunmaktadır (nr. 2779). Bu nüshanın harap olan ilk sayfasında eserin adı ile "İle's-sultân el-Melikü'l-Muiz (?) Muhyiddin Ya'küb b. Ebî Bekr (....) b. Eyyûb rahimehümullah" şeklinde bir ithaf ibaresi okunmak-



lamur, manolya ve çam gibi çeşitli ağaç-



el-Beyküniyye'nin belli başlı şerh ve hâşiyeleri şunlardır. 1. Abdülkâdir b. Celâleddin el-Mahallî, Fethu'I-kâdiri'l-muğîş (TSMK, III. Ahmed, nr. 553, 339 varak). 2. M u h a m m e d b. Abdülbâkî b. Yûsuf ezc Zürkânî, Şerh ale'1-Manzümeti'l-Beyküniyye (Kahire 1305, 1310); bu şerhle birlikte basılan Atıyyetullah b. Atıyye elUchûrî'nin hâşiyesi. 3. Câdülmevlâ diye tanınan M u h a m m e d b. Ma'dân, Haşiye C ale'l-Manzûmeti'l-Beyküniyye. 4. Mahm u d Neşşâbe, el-Behcetü'l-vaz'iyye şerhu metni'l-Beyküniyye (Trablusşam 1328). Ayrıca esere Sıddîk Hasan Han'ın el- cUrcûn fî şerhi'l-Beykün, Bedreddin el-Hasenî'nin de ed-Dürerü'l-behiyye fî şerhii-Manzûmeti'l-Beyküniyye adlarıyla birer şerh yazdıkları ve Hasan Muh a m m e d Meşşât'ın Beyküniyye şerhinin Cidde'de yayımlandığı (1392/1972) kaydedilmektedir.



larla oluşturulmuş bir koru-parkla çev-



Risâle bazan 2 - 3 sayfa halinde müs-



cevâhiri'1 -ahcâr (Florence 1818 (İtalyan-



relenmiştir. Koru-parkta ayrıca dar do-



takil olarak, fakat daha çok şerhleriyle



ca tercümesi ile]; Bologne 1906; Kahire



lambaçlı bir koridorla girilen iki küçük



birlikte defalarca basılmıştır.



Özellikle



1977) adlı eserine dayandırmıştır. Bu ki-



mekândan oluşan bir hamam bulunmak-



Mısır'da (1273, 1276, 1297, 1302, 1306,



taptaki plan, takdim tarzı, bölümler, bö-



nı, kemer, pencere, kapı-pilasterle oluşturulan duvar düzeni, desenli



mozaik



parkesi, büyük duvar aynaları ve perde kornişleriyle görkemli bir görünüşe sahiptir. Eski fotoğraflardan bu salonun Avrupa üslûbunda ve zengin



biçimde



döşendiği anlaşılmaktadır. Burası Avrupa saraylarında görülen büyük balo salonlarının t a m bir benzeridir. Dış kütlede yarım yuvarlak kemerli ve dikdörtgen çerçeveli pencerelerle dışarı açılan kasır, derzli duvar düzenine sahip olan zemin katta pencere üzerinde eşkenar dörtgenler içinde bitkisel motifli kabartmalarla, birinci katta ise pencere altında girlantlar ve arşitravda az derin kabartmalarla bezenmiştir. Yapının köşeleri pilasterlerle daha belirgin hale getirilmiştir. Kasır mantar ağacı, ıh-



tadır. Ancak eserin 4. sayfasında



da



"Efendimiz Hama sultanı Sultan el-Melikü'l-Mansûr Nâsırüddin M u h a m m e d b. Sultân el-Muzaffer Takiyüddin Ömer b. Şâhinşâh b. Eyyûb'un kütüphanesine bu kitabımızla hizmet etmeyi



düşündük"



cümlesi yer almakta, bu d u r u m ise kitabın kime ithaf edilmiş olduğu konusunda tereddüt uyandırmaktadır. Beylek bu eserinde İlkçağ düşünür ve bilginlerinden Hermes, Tyanalı Apollonios, Aristoteles ve Ptolemaios,



müslüman-



lardan da Ali b. Hüseyin ei-Mes'ûdî, Bîrûnî ve Gazzâlî gibi isimler başta olmak üzere yirmi üç yazardan iktibaslar yapmıştır. Kitapta adı en çok geçen kişi,



XIII.



yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Tîfâşî adlı bir İslâm mineralogudur. Esasen Beylek kitabını A h m e d b. Yûsuf et-Tîfâşî'nin (ö. 651/1253) Ezhârü'l-efkâr



fî



tadır. Hamamın duvarları istridye kabu-



1322) ve Bombay'da (1274) yapılan bas-



lüm başlıkları ve eski yazarlardan alınan



ğuyla kaplanmış ve içerideki havayı se-



kıları bilinmektedir.



anekdotlar Beylek'in eserinde de aynen



68



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYLERBEYİ tekrarlanmıştır. Bununla birlikte Tîfâ-



ğe karşılık görev ve yetkileri açısından



BEYLEKÂNÎ



şfnin eseri yirmi beş bölümden oluşur-



Osmanlılar'da hayli farklı bir uygulama



(bk. MÜCİRÜDDİN-i BEYLEKÂNÎ).



ken Beylek'in kendi kitabını, onunkile-



^



re beş yeni bölüm daha ilâve ederek otuz bölüm halinde telif ettiği görülmek-



Beylerbeyi Osmanlılar'da önceleri "ge-



r



.



Beylek'in eserinde bulunan bir nottan Suriye'ye ve oradan da İskenderiye'-



n



BEYLERBEYİ



tedir. tan, onun 1242-1243 yıllarında Trablus'-



bulutlu, yıldızsız bir gecede



kaptanın



bir mıknatıs iğnesini kamıştan



niş askerî yetkilere sahip



kumandan"



anlamında kullanılırken yeni fetihlerden



Osmanlı taşra teşkilâtında en büyük idarî birim olan eyaletin askerî ve idarî âmiri.



hemen sonra kurulan eyaletlerin askerî ve idarî âmirine beylerbeyi denildi. Ayrı^



ca XV. yüzyılda beylerbeyilik ve Rumeli beylerbeyiliği rütbe ve pâye olarak kul-



ye deniz yolculuğu yaptığı öğrenilmektedir. Beylek bu seyahat sırasında çok



bulunduğu şüphesizdir.



Türk-İslâm devletlerinde değişik isim-



lanılmıştır. Fâtih Kanunnâmesi'nde



bu



ler altında zikredilen bu yetkili Osmanlı



anlamda, "Mal defterdarından



nişancı



olsa beylerbeyilik h ü k m ü ile olur" denil-



geçir-



kaynaklarında beylerbeyi, mîr-i mîrân,



m e k suretiyle haç şeklinde bir alet ya-



emîrü'l-ümerâ ve vali adlarıyla geçmek-



mektedir (s. 34). 1. Murad Lala Şahin Pa-



pıp bunu kap içerisindeki suda yüzdür-



tedir.



şa'yı Rumeli'de fetihler yapması için Ru-



d ü ğ ü n ü , aletin çevresinde bir mıknatıs



Osmanlılar'daki beylerbeyiliğin men-



meli beylerbeyi olarak görevlendirmiş-



çubuk dolaştırıldığı z a m a n iğnenin bu-



şeinin Bizans veya Türk-İslâm devletleri



tir. Böylece Rumeli beylerbeyiliği idarî



nu izlediğini, f a k a t çubuk çekildiği za-



olduğu konusunda Türk ve Batılı tarih-



bir birim olarak ortaya çıkmıştır. Bir sü-



m a n kuzey-güney doğrultusunda hare-



çiler arasında farklı görüşler ileri sürül-



re sonra 1393'te Yıldırım Bayezid mer-



ketsiz kaldığını g ö r m ü ş ve bunu eserin-



m ü ş , ancak Fuad Köprülü ve daha son-



kezi Ankara olmak üzere Anadolu'daki



de anlatmıştır. Böylece Beylek İslâm ilim



ra İ. H. Uzunçarşılînm, müessesenin Ana-



toprakların idaresini Anadolu beylerbe-



âleminde manyetik iğnenin gemi pusu-



dolu Selçukluları, İlhanlılar, Altın Orda



yi olarak Timurtaş Paşa'ya havale etti.



lası olarak kullanılışından bahseden ilk



ve Memlükler'de aynı veya farklı isimler-



Daha sonra yeni fetihler ve ilhak edilen



yazar olmuş, bu konuda verdiği bilgiler



le mevcudiyetini kaynaklara dayanarak



topraklarla Osmanlı ülkesinin



çeşitli Batı dillerine tercüme edilmiştir



ortaya koymaları konuya açıklık getir-



mesiyle beylerbeyliklerin (eyalet) sayısı



(bk. DSB, !, 533).



miştir. Anadolu Selçukluları'nda



da hızla arttı.



Öte yandan, eğer İbnü's-Sââtî el-HorasânFnin (ö. 627/1230) Risâle



fi'ameli's-sâ cât ve'sti cmâlihâ adlı saatler ve nasıl kullanıldıkları hakkında bilgiler ihtiva eden ve halen Köprülü Kütüphanesi'nde (nr. 949) bulunan risâlesini 1260'ta istinsah eden Beylek adlı matematikçi ile (bk. Şeşen v.dğr., 1, 483) yine İstanbul'da bulunan 668 (1269-70) tarihli bir matematik kitabındaki (bk. DSB, I, 532) eserin kendisine ait olduğunu ifade eden notun sahibi aynı adlı matematikçi Beylek el-Kıpçâkî ise, onun m a t e m a t i k ve tabii ilimlerin en az üç farklı alanında çalışmış olduğu anlaşılır. Ancak Kitâbü Kenzi't-tüccâr'öa baba adı M u h a m m e d gibi o k u n d u ğ u halde saatlerle ilgili yazm a d a Abdullah olarak geçmektedir. Bu iki ilim adamının hayatı ve çalışmaları ile ilgili tarihler bunların aynı kişi olmaları ihtimalini akla getirmekte ise de baba adları şüphe uyandırmaktadır. BİBLİYOGRAFYA: Carra d e Vaux, Les penseurs



de l'lslam,



Pa-



ordu-



nun sevk ve idaresinden beylerbeyi (me-



genişle-



Beylerbeyilere aynı z a m a n d a vali de



likü'l-ümerâ) sorumlu idi. Bütün ordula-



denilmekle birlikte bu sonuncu



rın başkumandanı durumunda olan bey-



daha çok XVII. yüzyıldan itibaren kulla-



unvan



lerbeylerden, herhangi bir ihtilâle veya



nılmaya başlanmış, XIX. yüzyılda idarî



saltanat değişikliğine sebep olabilir en-



teşkilâtta peş peşe yapılan değişiklikler



dişesiyle bazan h ü k ü m d a r l a r bile çeki-



sonunda vali kelimesi resmen kabul edil-



nirlerdi. Bunların Osmanlılar'daki beyler-



miştir. Ancak Rumeli beylerbeyiliği pâ-



beyilerden çok daha yetkili ve nüfuzlu



ye olarak imparatorluğun sonuna kadar



oldukları



İlhanlılar'da



yaşamış, Rumeli beylerbeyiliği payeleri



da aynı şekilde ordunun k u m a n d a n ı ve



anlaşılmaktadır.



salnâmelerde de yer almıştır ( Salname,



askerî işlerin sorumlusu beylerbeyi idi.



1329, s. 35-36).



İlhanlı ülkesinin askerî idaresinden sorumlu dört "emîr-i ulus"un birincisine



Bizde doğrudan doğruya beylerbeyi-



beylerbeyi denilir ve merkezde oturur-



lerin biyografilerine tahsis edilmiş eser-



du. Teşrifatta vezirden de önce yer alır-



ler yoktur. Ancak M e h m e d Süreyyâ'nın



dı. Yarlıklarda hükümdardan sonra bunların adları yazılır, daha sonra vezirin ismi gelirdi. İlhanlılar'da



beylerbeyinin



yetkilerinin genişliğine karşılık sorum-



Sicill-i



Osmâni'sinde



beylerbeyilerle il-



gili kısa ve resmî görev değişikliklerini veren bilgiler bulunmaktadır. M e h m e d Süreyyâ bu kişilerin yetişme ve tahsil



lulukları da ağırdı. Küçük bir h a t a d a n



dönemlerinden bahsetmeden kısaca "En-



dolayı idam



Orda



derun'dan bi't-tefeyyüz" ibaresiyle du-



Devleti'nde aynı müessesenin bulundu-



rumu ifade etmektedir. Ayrıca sadrazam-



ğu ve kaynaklarda isminin "emîr-i ulus",



lığa yükselmiş beylerbeyilerin biyografi-



"emîrü'l-ümerâ" ve "beylerbeyi" şeklin-



lerini Hadikatü'l-vüzerâ



edilebilirlerdi. Altın



ve zeyillerinde



b u l m a k m ü m k ü n d ü r . Her eyalette bey-



ris 1921-26, II, 3 7 1 - 3 7 2 ; B r o c k e l m a n n , GAL, I,



de geçtiği görülmektedir. Memlükler ve



6 5 2 ; Suppi,



II,



Safevîler'de de beylerbeyi unvan ve ma-



Mah-



kamının mevcut olduğu, ancak yetki ve



nellikle eyalet salnâmelerinde verilmiş-



İstanbul 1 4 0 6 / 1 9 8 6 ,



sorumluluk açısından farklılıklar göster-



tir (meselâ Yemen eyaletinde beylerbeyi-



diği söylenebilir. Böylece Osmanlılar'da-



lik yapanlar için bk. Yemen Vilâyet Salnâ-



i n e d i t d e M i n e r a l o g i e a u 1 3 e m e siecle", IBLA,



ki müessesenin temelini Bizans'ta değil



mesi, S a n a 1307, s. 27-51).



X L / 1 4 0 (1977), s. 2 8 1 - 2 9 5 ; H. S u t e r - J . Wer-



Türk-İslâm devletlerinde ve özellikle ta-



n e t . " i b n a l - S â ' â t î " , El 2 (İng.), III, 9 2 1 ; E. Wie-



Beylerbeyilerin Tayin ve Azli. Osmanlı-



bii vârisi olduğu Anadolu Selçuklularım-



lar'da XV. yüzyıldan itibaren seyfiye, il-



da a r a m a k tarihî seyre daha uygun gö-



miye, kalemiye adıyla meslekler belirli



rünmektedir. Ancak esastaki benzerli-



hale gelmiş, beylerbeyiler seyfiye züm-



I, 9 0 4 ; S a r t o n , Introduction,



780, 1 0 7 2 ; R a m a z a n Şeşen v.dğr., Fihrisü



tûtâti



Mektebeti



Köprülü,



I, 4 8 2 - 4 8 3 ; M . Plessner, " B a y l a k



DSB,



al-Qibjâqi",



I, 5 3 2 - 5 3 3 ; M o n g i a M e n s i a , " U n T r a i t e



d e m a n n , " M a g h n â t i s " , E / 2 (İng.), V, 1169. S



FERRUH



MÜFTÜOĞLU



lerbeyilik yapanların kısa biyografileri ge-



69



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BEYLERBEYİ resi içerisinde yer almıştır. Başlangıçta seyfiye mesleğinde genellikle Türkler hizmet verirken Fâtih'in idarî kademelerde yaptığı köklü değişikliklerden sonra devşirmeler ön plana çıkmış, çoğunlukla onlara has bir m a k a m haline gelmiştir. Böylece acemi oğlanlar mektebi ve ardından Enderun'dan yetişenler saraydan taşraya çıktıklarında çeşitli hizmetlerde bulunuyor ve taşra teşkilâtında en yüksek görev olan beylerbeyiliğe kadar yükseliyorlardı. Sarayda kapı ağalığından ve yeniçeri ağalığından taşraya beylerbeyi olarak çıkılıyordu. Teşkilâtın diğer kademelerinden de beylerbeyiliğe geçmek m ü m k ü n d ü . Fâtih Kânunnâmesi'nde, "Beylerbeyilik dört kimsenin yoludur. Mal defterdarlarının ve beylik ile nişancı olanların ve beş yüz akçe kadıların ve dört yüz bin akçeye varmış sancak beylerinin yoludur" denilmektedir (s. 34). Yine aynı kanunnâmede (s. 47) padişah kızlarının oğullarına beylerbeyilik verilmeyip sancak beyliği verilmesi emredilmektedir. Beylerbeyilikten vezirlik ve sadrazamlığa geçilebiliyordu. Vezâret ve sadâret mevkiinde bulunan yöneticilerin birkaç istisna dışında hepsinin çeşitli yerlerde beylerbeyilik yaptığı görülmektedir. Böylece Osmanlı eyaletlerini tanıyan, halkın temayüllerini, örf ve âdetlerini, din ve mezheplerini, hassas oldukları konuları bir dereceye kadar bilen beylerbeyilerin daha sonra devletin en önemli karar organı olan Dîvân-ı Hümâyun'da vezir ve vezîriâzam olarak hizmet etmesi, devlet için doğru ve isabetli kararlar alınmasında en önemli unsurlardan biri olmuştur. Beylerbeyiler için belirli bir eyalet veya görev mahalli olmadığı gibi Rumeli, Anadolu ve diyâr-ı Arab ayrımı da bulunmamaktaydı. Meselâ Sokulluzâde Hasan Paşa (ö. 1602) Diyarbekir, Şam (dört defa), Anadolu, Rumeli beylerbeyiliklerinde bulunduktan sonra Dîvân-i Hümâyun'da vezir ve daha sonra Belgrad muhafızı olmuş, ardından tekrar beylerbeyiliğe getirilmiş ve Anadolu'da eşkıyayı bertaraf etmekle görevlendirilmiştir (Sicill-i Osmânî, 11, 127). Böylece beylerbeyilerin genellikle hareketli bir meslek hayatı olduğunu söylemek mümkündür.



ye, nr. 12.778, 13.590). Beylerbeyiler tek tek tayin edildiği gibi toplu halde de (silsile halinde) tayin edilebilirlerdi. Osmanlı tarihlerinde toplu tayinlere sık sık rastlanmaktadır (bk. Şânîzâde, III, 149-150; IV, 169-171). Kendisine eyalet verilen beylerbeyi Dîvân-ı Hümâyun'da hil'at giyer, arza girerek el öperdi. Beylerbeyilerin görev süreleri diğer memuriyetlerde olduğu gibi önceleri oldukça uzundu. XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çeşitli sebeplerle süre kısalmıştır. XVI-XVII. yüzyıllara ait sancak tevcih defterlerinden ve ayrıca Sicill-i Osmânî'de verilen biyografilerden beylerbeyilerin görev süreleri hakkında fikir edinmek m ü m k ü n olmaktadır. Sürenin genel olarak bir yıl civarında olduğu söylenebilir. Sancak tevcih defterlerinden hareketle beylerbeyilerin görev ve mâzuliyet süreleri, hangi kesimden beylerbeyiliğe geçtikleri hakkında istatistik! bilgiler elde edilebilir (bk. Kunt, Sancaktan Eyalete, s. 79-83). Kaynaklarda beylerbeyiler konusunda yapılan en sert tenkitlerin başında sürenin kısalığı gelmektedir. Kuruluş yıllarındaki uzun sürelere karşılık özellikle XVII. yüzyıldan itibaren beylerbeyilerin sık sık değiştirilmesi hem bu kişileri hem de halkı tedirgin etmiştir. XVİ1-XV1II. yüzyıllarda beylerbeyiler bir yılda iki üç kere bir eyaletten diğerine tayin edilir ol-



muşlardı. Sık sık azledilen beylerbeyiler büyük bir yekûn tutan yol masraflarını halktan almak isterlerdi. 111. Selim bunları önlemek için bir hatt-ı hümâyun çıkarmıştır (Özkaya, s. 339). Beylerbeyilerin o günün zor şartlarında aileleri ve kapı halkı ile birlikte başka bir yere taşınmalarının zorluğu kolayca tahmin edilebilir. Bu hususları bir esasa bağlamak için pek çok ferman çıkarılmış, ancak istenilen sonuç alınamamıştır. Bu konuda XVIII. yüzyıl başlarında çıkarılan bir ferm a n münasebetiyle tarihçi Râşid şunları yazmaktadır: Seferlerin uzaması ve peş peşe olması beylerbeyi sayısını lüzumsuz yere arttırmış, bunlara Rumeli ve Anadolu'da bulunan sancaklar bile kâfi gelmez olmuştu. Beylerbeyiler nöbetleşe tayin edilir, mâzul olanlar ise zaruret içerisinde kıvranır olmuşlardı. İstanbul'a gelen mâzul beylerbeyiler, ileri gelen devlet ricâlinin konaklarını dolaşarak yardım ister duruma düşmüşlerdi. Bunlardan kabiliyetli ve lâyık olanlara eyalet verilmeli, diğerlerine de bazı sancaklar verilerek veya bir miktar emekli ulufesi bağlanarak kontrol altına alınmalıdır. Bundan sonra da beylerbeyilerin artık izinsiz İstanbul'a gelmeleri önlenmelidir (Târih, V, 277-278). Mâzul olan beylerbeyilerin ikinci bir göreve kadar geçirdikleri zamana mülâzemet denilirdi. XVII. yüzyıl ortalarında sunulan bir



Sınırlardaki Venedik saldırılarıyla ilgi i olarak ulemâ, zâbitân ve halkın Bosna beylerbeyi divanına sundukları seksen altı imzalı mahzar (TSMA, E nr. 1891/120)



n of the Islamic Reuolution, Tahran, ts. (Echo of islam dergisinin özel sayısı), s. 176-183; Felonies of the MKO Terrorists in Iran, Tahran 1983, s. 79-81; Ali Rabbânî Halhâlî, Şühedâ-i Rûhâniyyet-i Şî'a der Şadsâl-i Âhir, Kum 1403/1983, s. 508-517; D. Hiro, Iran under the Ayatollahs, Londra 1985, bk. İndeks; S. Bakhash, The Reign of the Ayatollahs: Iran and the Islamic Reuolution, New York 1986, bk. İndeks; Hamid Algar, "Social Justice i n the Ideology a n d Legislation of the Islamic Revolution of Iran", Social Legislation in the Contemporary Middle East (nşr. L. O. Michalak - J. W. Salacuse), Berkeley 1986, s. 27, 41, 43-44, 49, 53-54. m LAL



F



HAMİD



ALGAR



BİHİŞTÎ A H M E D SİNAN ÇELEBİ



:



(ö. 9 1 7 / 1 5 1 1 - 1 2 [?]) Divan edebiyatında



Riyâzfye göre asıl adı Ahmed 'dir. İsmiyle ilgili bu karışıklık Babinger'de de devam ederek onun Bihiştî Sinan Çelebi'yi ayrı bir şahıs gibi ele almasına ve Ahmed Sinan Bihiştî'nin babası olduğunu söylemesine sebep olmuştur. Bazı kaynaklar babasının Çorlu yakınlarındaki Karışdıran köyünden olduğunu ileri sürmektedir; ancak bu husus isim benzerliğinden veya Bihiştî'nin, tarihinde babasından bahsederken onun Vize beyliği yaptığını belirtmesinden kaynaklanmaktadır. Aslında "Karışdıran" bir lakap veya aile ismi olmalıdır (bk. Ergun, s. 796). Bihiştî küçük yaşta babasını kaybetti, daha sonra saraya intisap ederek orada yetişti. II. Bayezid devrinde meşhur oldu ve uzun zaman padişahın hizmetinde bulundu. Bir ara padişahın gözünden düşünce hayatından endişe ederek İran'a kaçtı. SehFnin bildirdiğine göre Hüseyin Baykara'nm yanına sığındı ve orada Ali Şîr Nevâî ve Molla Câmî ile tanışıp görüştü. Bir müddet sonra Hüseyin Baykara'nın Bihiştî'nin affedilmesi için bir elçi ve beraberinde çeşitli hediyeler göndermesi, bazı şair ve âlimlerin de mektuplar yollayarak II. Bayezid nezdinde yaptıkları teşebbüsler sonuç verdi ve kendisinin II. Bayezid'e takdim ettiği "kerem" redifli kasidenin de tesiriyle padişah tarafından affedildi. Bihiştî bundan sonra eski mevkiini elde etti ve padişahın yanında bulunarak onun çeşitli iltifatlarına mazhar oldu. Nitekim adı geçen in'âmât defterinde Bihiştî'ye 909 yılında (1503) padişah tarafından in'amda bulunulduğu bildirilmektedir. Bihiştî bir ara sancak beyiliği yaptı. Ancak hayatının bu devresiyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bihiştî'nin, tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber XVI. yüzyılın başlarında vefat ettiğinde kaynakların hemen hepsi birleşmektedir. Menage onun tarihini



ilk h a m s e s a h i b i o l d u ğ u ileri s ü r ü l e n şair ve tarihçi. L



J



Kaynaklarda doğum ve ölüm tarihleri hakkında kesin bilgi yoktur. V. L. Menage yaklaşık 871'de (1466-67) doğduğunu kaydetmektedir. Âşıkpaşazâde, İstanbul'un ilk subaşılarından Karışdıran Süleyman Bey'in oğlu olduğunu söylerken Bursalı Mehmed Tâhir babasının tarihçi Tursun Bey'in kayınbiraderi olduğunu ifade eder. Kaynakların çoğu asıl adının Sinan olduğunu bildirmekteyse de II. Bayezid devrine ait bir in'âmât defterine (bk. Erünsal, s. 308), ayrıca Sehî Bey ve



Bihiştî'nin Leylâ uü Mecnûn adlı mesnevisinin ilk sayfası (10 Ktp., T Y , nr. 5 5 9 1 )



144



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



K'S . W*-',!



'^



'trı



BİHİŞTÎ RAMAZAN EFENDİ II. Bayezid devrinin sonlarında tamamladığını belirterek muhtemelen 917'de (1511-12) vefat ettiğini ileri sürmektedir (El 2 [İng.], 1, 1210). İstanbul



Kütüpha-



neleri Türkçe Hamseler Kataloğu'nda vefat tarihi olarak gösterilen 977 (1569) yılı ise doğru değildir. Bihiştî bazı gazellerinde Çağatay ve Azerî lehçelerine has birtakım özel söyleyişlere de yer vermiş, Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevâî ile temaslarda bulunarak şiirde onlardan faydalanmıştır. Herat ve civarındaki ilmî ve edebî çevrelerden istifade etmiş, bu durum İstanbul'a döndükten sonra kaleme aldığı eserlerine de aksetmiştir. Eserleri. 1. Hamse. Bihiştî, tezkirelerin hemen hemen ittifakla bildirdiklerine göre muhtemelen Ali Şîr Nevâî'den ilham alarak divan edebiyatında ilk defa t a m bir hamse tertip eden şairdir. Nitekim Hamse'sinin sonunda, "Dedim hele ben cevâb-ı hamse / Demedi bu yolda dahi kimse" beytiyle bu hususa işaret ettiğini Latîfî haber vermektedir. Hamse' de yer aldığı belirtilen mesneviler şunlardır: Vâmık u Azrâ, Yüsui u Züleyhâ, Hüsn ü Nigâr, Süheyl ü Nevbahâr, Leylâ vü Mecnûn. Bunlardan yalnız Leylâ vü Mecnûn bugün elde mevcuttur. Bihiştî bu eseri 912'de (1506) İstanbul'da tamamlamış ve eski itibarını elde etmek gayesiyle II. Bayezid'e takdim etmiştir. Zaman zaman Çağatay Türkçesi özelliklerinin görüldüğü eser Câmî'nin Leylâ vü Mecnûn'unun vezni olan "mef'ûlü / mefâîlün / feûlün" kalıbıyla yazılmıştır. Yirmi iki bölümden meydana gelen mesnevi 1195 beyittir. Bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde (TY, nr. 5591) bulunan Leylâ vü Mecnûn'un bu nüshası üzerinde Rezzan İlter bir mezuniyet tezi hazırlamıştır (bk. bibi.). 2. Târih-i Bihiştî. Osman Gazi'den başlayarak II. Bayezid'e kadar gelen padişahların tek tek ele alındığı eser sekiz bölümden ibarettir. Bunlardan II. Bayezid'e ayrılan bölümde bu padişah ile Cem Sultan arasındaki mücadele ele alınmakta ve daha sonra II. Bayezid devrinin diğer olayları anlatılmaktadır. Eserin "Muhârebe-i Bâyezîd ve Şehzâde Cem" adını taşıyan bölümü Babinger tarafından ayrı bir eser kabul edilerek Ahmed Sinan Bihiştî'ye nisbet edilmiştir. Yine Babinger eserin anılan bölüm dışında kalan kısmını Ahmed Sinan Bihiştî'nin babası olduğunu söylediği Bihiştî Sinan Çelebi'ye izâfe etmiştir (Babinger, s. 35, 49). Eserin bu bölümü Topkapı Sarayı Müzesi



Kütüphanesi (Revan, nr. 1270) ile British Museum'da (Add. 7869) bulunmaktadır. Babinger ve V. L. Mânage'ın verdikleri bilgiye göre British Museum'da (Add. 24, 955) eserin diğer bölümlerinden bir kısmının daha nüshası vardır (Babinger, s. 50; El 2 [İng.], I, 1210). Bihiştî, tarihini Neşrî'nin (ö. 1520 |?|) eserini esas alarak meydana getirmiştir. Tarihçiler, Bihiştî'nin eserinin bazı olaylar dışında Neşrî tarihinin edebî bir üslûpla kaleme alınmış şekli olduğunda birleşmektedirler. MĞnage ise eserin İdrîs-i Bitlisî'nin (ö. 926/1520) Heşt Bihişt'ini takip ettiğini ve o derecede önemli bir kaynak olmadığını belirtir. Eserin Fâtih Sultan Mehmed'in vefatına kadar olan kısmı üzerinde Kâzım Dilcimen tarafından bir mezuniyet tezi hazırlanmıştır (İÜ Ed.Fak., Tarih bl., nr. 96).



Bunların dışında Bihiştî'nin bir divanından bahsedilmekteyse de eser bugüne kadar ele geçmemiştir. Şiirlerine çeşitli şiir mecmualarında rastlanmaktadır. Sehî Bey, Bihiştî'nin Nizâmî'ye ait Farsça Hamse'yi Türkçe'ye tercüme ettiğini bildirmekteyse de bugün böyle bir eser mevcut değildir. Bu herhalde Bihiştî'nin kendi Hamse'si olmalıdır. BİBLİYOGRAFYA: Âşıkpaşazâde, Târih, s. 142; Sehî, Tezkire (G. Kut), s. 243-245; Âşık Çelebi, Meşâirü'şşuarâ, vr. 58°; Latîfî, Tezkire, s. 104-105; Kınalızâde, Tezkire, I, 225-226; Riyâzî, Tezkire, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3205, vr. 4 2 b ; Keşfü'zzunûn, I, 724; Gibb, HOP, II, 149; Osmanlı Müellifleri, II, 96-97; III, 82, 184; Ergun, Türk Şairleri, s. 794-803; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 603; Nail Tuman, "Hamseler H a k k ı n da", İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Katalogu, İstanbul 1961, s. VI; Karatay, Türkçe Yazmalar, I, 206; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 104, 129, 132, 133, 134; a.mlf., " D i v a n Edebiyatında Hikâyeler", TDAY Belleten (1967), s. 99, 101, 102, 103, 108; Rezzan İlter, Bihiştî ve Leylî vü Mecnûnu (mezuniyet tezi, 1951), İÜ Ed.Fak., Türkiyat Enstitüsü, nr. 3 8 6 ; Babinger (Üçok), s. 35, 43, 49, 50; İsmail Erünsal, "Türk E d e b i y a t ı T a r i h i n i n Arşiv K a y n a k l a r ı I: II. B â y e z i d D e v r i n e A i t Bir İ n ' â m â t Defteri", TED, sy. 10-11 (1981), s. 303-342; TA, VI, 20; V. L. Menage, "Bihişhtî", El 2 (İng.), I, 1210; TDEA, I, 377. iyi IAI



HASAN



ra Çorlu'ya yerleşip orada vâizlik yaptığından "Çorlu Vâizi" veya "Çorlulu Vâiz" olarak da tanınır. Brockelmann nisbesini "el-Vezîrî" şeklinde kaydederse de {GAL Suppi, I, 759) yanlıştır. Şiirlerinde Bihiştî mahlasını kullandığından bu şekilde tanınmış, fakat aynı mahlası kullanan diğer şairlerle karıştırılmaması için "Bihiştî-i Vâiz", "Bihiştî-i Sânî", yeni yayınlarda ise daha çok Bihiştî Ramazan Efendi diye anılmıştır. Bihiştî tahsil için İstanbul'a giderek Molla Sinan, Merhaba Çelebi ve Şeyhülislâm Sâdî Efendi gibi âlimlerden ders okudu. Sâdî Efendi'nin vefatından sonra devrin ünlü şeyhlerinden Merkez Efendi'ye intisap ederek seyrü sülûkünü onun yanında tamamladı ve hilâfet aldı. Daha sonra İstanbul'dan ayrılıp Çorlu'ya yerleşti. Bir taraftan Ahmed Paşa Camii'nde imam - hatiplik ve vâizlik yaparken diğer taraftan da zâviye haline getirdiği evinde tasavvufî irşad faaliyetini sürdürüyor ve zâviyenin etrafında yaptırdığı hücrelerde barındırdığı talebelere de ders veriyordu. Nitekim değerli bir nâsir ve kuvvetli bir şair olarak tanınan Zarîfî de kaynaklarda Bihiştî'nin talebesi olarak anılmaktadır. Çorlu'da uzun yıllar bu hizmetlere devam eden Bihiştî orada vefat etti ve Bihiştî Zâviyesi olarak anılan evinin bahçesine gömüldü. Evliya Çelebi Çorlu'daki ziyaret yerleri arasında onun zâviyesini de sayar.



Âşık Çelebi'nin MeşSirü'ş-şuarî adlı tezkiresindeki bir minyatürde Bihiştî Ramazan Efendi (Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 7 7 2 , vr. 8 5 b )



AKSOY



BİHİŞTİ RAMAZAN EFENDİ



n



(ö. 9 7 9 / 1 5 7 1 )



Osmanlı âlimi, mutasavvıf ve şair. L



J



Arapça kaynaklarda Ramazan b. Abdülmuhsin el-Vizevî şeklinde zikredilen Bihiştî, Vize'de doğduğu için "Vizevî" nisbesiyle anıldığı gibi tahsilinden son-



145



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİHİŞTÎ RAMAZAN EFENDİ Tezkirelerle diğer kaynakların değerlendirmelerine



göre Bihiştî, tasavvufa



1308, 1320, 1326), bir defa da Teftâzânî'-



mefâilün fâilün" vezninde yazılmış, yak-



nin Şerhu'l- cAkö*id"\,



Kestelî ve Hayâlî



laşık 2500 beyitten meydana gelen, Cem-



intisap etmeden önceki devresinde çağ-



hâşiyeleriyle birlikte neşredilmiştir (İstan-



şâh ile Âlemşâh arasındaki aşkı işleyen,



daşı ilim adamlarının takdirini kazanmış



bul 1297). 2. Hâşiyetü



Mes'üdî.



şairin "kendi ihtiraı" olduğu için övün-



eser sahibi bir â l i m ; tasavvufa intisap



Bursalı M e h m e d Tâhir'in bu isimle kay-



d ü ğ ü , konusu itibariyle orijinal bir mes-



ettikten sonraki hayatında ise ârif, kâ-



dettiği eseri Kâtib Çelebi t a ' l i k a t * ola-



nevidir. Her bahsin sonunda, "Ey gazel-



mil, çevresi üzerinde tesirli bir mürşid,



r a k z i k r e t m e k t e d i r (Keşfü'z-zunûn,



1, 4 0 ) .



hân-ı bezm-gâh-ı sürür / Meclis ehlini



vâiz ve hatip; şair olarak da "icat sahi-



Bir nüshasının Berlin'de



bulunduğunu



aldı hâb-ı f ü t u r / Şevk ile tâzelenmeğe



bi", "murad ettiği m â n a d a hususi hayal-



bildiren Brockelmann da eserin ta'likat



dil ü cân / Oku bu şi'ri dinlesin yârân"



ler ortaya koyabilen", "şiirlerinde hüsn-i



olduğunu kaydeder (GAL, I, 616). Anla-



beyitleriyle geçiş yaparak konuyla ilgili



edâ ile nazma kadir bir üstat" olma ba-



şıldığına göre eser, Şemseddin Muham-



bir gazel söylemiştir ki bu devrinde bir



Âdâbi



şarısını göstermiş, hoşsohbet, nüktedan



med b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkan-



yenilik olarak kabul edilmiştir. Eserin



ve zarif bir şahsiyetti. Nitekim kendisini



dî'nin Risale



adlı mü-



Süleymaniye Kütüphanesi'nde iki nüsha-



tanıyan müelliflerden Ahdî ve Âşık Çe-



nazara âdâbına dair eserine Kemâleddin



sı b u l u n m a k t a d ı r (Esad Efendi, nr. 2614;



lebi bu özelliklerine genişçe yer vererek



Mes'ud b. Hüseyin eş-Şirvânî er-Rûmî'-



Elmalılı, nr. 2596/1). Ancak her iki nüsha



şahit oldukları onunla ilgili bazı olayları



nin (ö. 905/1499) yaptığı şerhe Bihiştî'-



da baştan birkaç varak eksiktir. 3. Heşt



ve duydukları nükteleri anlatmaktadır-



nin ta'likatıdır. Bursalı M e h m e d Tâhir,



Bihişt.



lar. Henüz müstakil bir çalışma ve araş-



Bihiştî'nin Ta'lîkât



Şerhi'l-Miftâh



"mefâîlün mefâîlün faûlün" vezniyle ya-



tırmaya konu olmamış bir şahsiyet olan



adlı bir eserinden bahsediyorsa da ge-



zılmış olup kendi ifadesine göre 1130



Bihiştî Kanûnî Sultan Süleyman devrin-



rek Kâtib Çeiebi gerekse Brockelmann,



beyittir. Adından da anlaşılacağı üzere



de yetişmiş, üzerinde durulması gere-



Ebû Ya'küb es-Sekkâkî'nin bu meşhur



eser sekiz b ö l ü m e ayrılmıştır. Mevcut



ken çok yönlü simalardan biridir.



belâgat kitabına şerh, hâşiye ve ta'likat



nüshalarından ikisi Süleymaniye Kütüp-



yazanlar arasında Bihiştî'ye yer verme-



hanesi'ndeki Cemşâh



mektedirler.



nüs-



malarının sonunda yer almaktadır. Bun-



Kütüphane katalogların-



hasına rastlanmayan bu eserin ona ait



lardan birincisi biraz eksik olduğu gibi



da çeşitli isimlerle kayıtlı olan bu eser,



olmadığını söylemek m ü m k ü n d ü r . Yine



Millet Kütüphanesi'ndeki nüsha da (Ali



Teftâzânî'nin Ömer en-Nesefî'nin el-



Bursalı M. Tâhir'in, adını Ta'likat



'Aka'id'i



Câmî



Eserleri, a) İlmî Eserleri. 1.



Hâşiye



'alâ Şerhi



ye li'l-Hayâlî.



Hâşiyetul-



'Aka'idi'n-Nesefiy-



üzerine yazdığı şerhe A h m e d



b. Mustafa el-Hayâlî künyesiyle anılan



fî âdâbi'l-bahs



'alâ



Kütüphanelerde



de



c



ale'l-



olarak verdiği ve Cemâleddin İb-



el-Kâfiye



nü'l-Hâcib'in



isimli eserine



mesnevisi



ve Âlemşâh



yaz-



Emîrî, Manzum, nr. 861) eksiktir. 4. Şerh-i



Manzûme-i



Muammâ.



Mu cammâ-yı



Molla Câmî'nin



Sağır adlı risâlesinin şer-



hi olarak kaleme alınmıştır. Bir nüshası



şair Hayâlî Bey'in yaptığı hâşiyeye haşi-



Molla Câmî'nin yazdığı el-Fevâ*



ye olarak kaleme alınmıştır. Kınalızâde



ziyâ'iyye



ve Atâî'nin, "Bu esere bundan daha gü-



olması gereken bu esere de Keşfü'z-zu-



nr. 52/8) bulunan bu Türkçe risâle, ta-



zel bir hâşiye yazılmamıştır" şeklindeki



nûn vb. bibliyografik kaynaklarla kütüp-



rih kıtasındaki "Fazlu'l-ilâh" ibaresinin



sözleri, devrinde yaygın



hane



gösterdiği 977 (1569-70) yılında tamam-



olan



kanaati



idü'i-



Bihiştî'nin bu ikinci



adlı meşhur şerhin ta'likatı



kayıtlarında



rastlanmamaktadır.



aksettirmekte ve g ö r d ü ğ ü rağbeti ifa-



Ancak müellifin Süleymaniye Kütüpha-



de etmektedir. Nitekim yeni yayınlarda



nesi'nde



sayıları elli civarında gösterilen



'Akâ'id



Şerhu'l-



üzerine yapılmış önemli şerh,



hâşiye ve ta'likler arasında



Bihiştî'nin



eseri de gösterilmektedir (bk. Yurdagür, s. 52). Çeşitli kütüphanelerde yazmala-



el-'Aşeretul-kâmile



Süleymaniye



âyâti rabbike"



(el-En am



(Tarlan,



lanmıştır.



(Reşid



BİBLİYOGRAFYA:



Efendi, nr. 1030/2) ve Tefsîru âyeti "yev-



me ye'tî ba'zu



Kütüphanesi'nde



vr. 5 8 " - 5 9 a ; La-



Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şuarâ,



tifi, Tezkire, s. 1 0 5 ; Ahdî, Gülşen-i



Şuarâ,



Sü-



6/158) (Reşid Efendi, nr. 1030/3) adlı iki



leymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 107, vr. 72°-



risâlesi görülmektedir.



7 5 " ; Kınalızâde, Tezkire. 1, 226-228; Atâî, Zeyl-i



Şekâik,



b) Edebî Eserleri. 1. Divan.



Sadeddin



i, 156-157; Riyâzî, Riyâzuş-şuarâ,



rına rastlanılan eserin (meselâ bk. Süley-



Nüzhet Ergun, Kâtib Çelebi'nin sözünü



Kâtib Çelebi, Süllemü'Luilşûl,



maniye Kütüphanesi, Lâleli, nr. 2196, Fâ-



ettiği ( Keşfü'z-zunûn, l, 780) Bihiştî diva-



Ş e h i d Ali Paşa, nr. 1887, vr. 9 6 a ;



tih, nr. 2968, Reşid Efendi, nr. 1024, 1030/



nına rastlamadığını söylüyorsa da çağ-



1; Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi, nr.



daşı Ahdî 1000-2000 kadar şiirden mey-



Nu-



r u o s m a n i y e Ktp., nr. 3 2 0 5 / 3 7 2 4 , vr. 4 1 b - 4 2 » ;



nûn,



Süleymaniye Ktp.,



1, 40, 7 8 0 ; II, 1146, 2 0 5 5 ;



bi, Seyahatname,



III, 2 9 8 ; Sicill



3 4 ; Hüseyin Vassâf, Sefine,



Keşfuz-zuEvliya Çele-



i Osmânî,



III, 2 7 7 ;



II,



Osmanlı



470) Brockelmann da birkaç yazmasını



dana gelen divanını o k u d u ğ u n u belirt-



Müellifleri,



Şairleri,



1,



tesbit etmiştir (GAL SuppL, I, 759). Köp-



mekte, ayrıca Riyâzî de divanı gördüğü-



7 8 7 - 7 9 4 ; B r o c k e l m a n n , GAL, I, 6 1 6 ; SuppL,



I,



rülü



Katalo-



nü söylemektedir. Ancak g ü n ü m ü z d e de



7 5 9 ; TYDK, II, 5 2 6 ; Hediyyetul-'ârifîn,



Kütüphanesi



Yazmalar



ğ u ' n d a Bihiştî'ye ait olarak gösterilen



divanının herhangi bir nüshası bilinme-



eserlerin müellifi diye kaydedilen Ra-



mektedir. Süleymaniye Kütüphanesi'nde



m a z a n b. M u h a m m e d eî-Hanefî el-Mâ-



(Esad Efendi, nr. 2614) Dîvân-ı



türîdî el-ma'rüf bi-Bihiştî / Ahmed b. Ra-



adıyla kayıtlı olan eser onun



m a z a n b. Hasan el-Vizevî el-Bihiştî şek-



ve Âlemşâh



Bihiştî Cemşâh



mesnevisidir. Mecmualar-



lindeki isim zinciri ya yanlış veya eser-



da rastlanan şiirlerinden birçok kaside-



lerden birincisi aynı konuda şerh yazmış



si, gazeli, m u h a m m e s ve müseddesi ol-



R a m a z a n Efendi'ye, diğeri de başka bir



d u ğ u anlaşılmaktadır. Sûfiyâne ve âşı-



müellife ait olmalıdır (bk. birinci künye



kane yazılmış gazellerinde samimi ve



için I, 393, nr. 807; ikinci künye içirt ili, 320).



sade bir edaya sahip olduğu görülmek-



Pek çok defa basılan eser (İstanbul 1265,



tedir. Z. Cemşâh



ve Âlemşâh.



"Fâilâtün



I, 4 2 - 4 3 ; E r g u n ,



TÛYATOK,



I, 3 7 0 ;



07/111, s. 181, 1 9 0 ; 3 4 / 1 , s. 7 5 ; III,



s. 8 4 ; Levend, Türk



Köprülü



Türk



Kütüphanesi



Edebiyatı



Tarihi,



Yazmalar



s. 1 3 5 ;



Katalogu,



İs-



t a n b u l 1 4 0 6 / 1 9 8 6 , I, 3 9 3 ; III, 3 2 0 ; M e t i n Yurd a g ü r , Bibliyografik



Bir Kelâm



Tarihi



Dene-



mesi, İstanbul 1989, s. 50-52, 5 5 ; TA, VI, 20. B



F



L



146



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



MUSTAFA U Z U N



BİHÛDİ (bk. SEKR).



J



BİHZÂD BİHZÂD ( ^



)



Kemâleddin, Ustâd



(ö. 942/1535-36 [?]) ^



Tanınmış minyatür sanatçısı.



j



Doğum tarihi bilinmemekte, 854'ten (1450) sonra dünyaya geldiği sanılmaktadır. Yaşadığı dönemdeki yazarlardan Haydar Mirza ve Dost Muhammed onun Mîrek Nakkaş adıyla tanınan Emîr Rûhullah'ın öğrencisi olduğunu belirtirler. Bâbürlü Hükümdarı Cihangir ise Bihzâd'ın (Behzâd) Halil Mirza adlı bir nakkaşın üslûbunu geliştirmiş olduğunu ileri sürer. (The Tüzuk-i Jahângirl, II, 116). XVI. yüzyıl Osmanlı yazarı Gelibolulu Mustafa Âlî de Bihzâd'ın Tebrizli Pîr Seyyid Ahmed'in öğrencisi olduğunu ve onun tarafından yetiştirildiğini zikreder. Tarihçi Hândmîr, Bâbürlüler'in kurucusu Bâbür ve tarihçi Mirza M u h a m m e d Haydar, Bihzâd'ın ününün artışını, kendisini himaye ve teşvik eden yakın dostu Ali Şîr Nevâî'ye borçlu olduğunu belirtirler. Ayrıca, Timurlu Hükümdarı Hüseyin Baykara'nın himayesi de bu olağan üstü yetenekli sanatçının her türlü imkânı elde ederek ün sahibi olmasına ve eser vermesine yol açmıştır. Herat'ın 1507'de Şeybânî Muhammed Han tarafından alınıp Timurlular'ın egemenliğine son verilmesinden sonra da Bihzâd burada kalmıştır. Bâbür, Şeybânî M u h a m m e d Han'ın Bihzâd'ın resimlerini tashihe cüret ettiğini belirtir ki bu durum ünlü sanatçının söz konusu dönemde kötü günler geçirdiğini gösterir. Kısa süren bu dönemden sonra Herat'ı zapteden Şah İsmâil Bihzâd'ı himayesine alarak Tebriz'e götürmüştür. Mustafa Âlî'nin naklettiği bir rivayete göre Yavuz Sultan Selim'in 1514 Tebriz Seferi sırasında Şah İsmâil, meşhur hattat Şah Mahmud Nîsâbûrî ile Bihzâd'ı



Bihzâd'ı yaşlılık yıllarında gösteren bir minyatür (İ Ü Ktp., FY, nr. 1422, vr. 3 4 * )



bir mağaraya saklamış, savaştan bozguna uğramış olarak döndükten sonra ilk önce mağaraya gidip onları aramış ve bulunca Tanrı'ya şükretmiştir. Bu rivayet, şöhretinin doruğunda olan sanatçıya Şah İsmâil'in ne kadar değer verdiğini belirtmesi bakımından önemlidir. Şah İsmâil bir hayli yaşlanmış olan bu değerli sanatçıyı 27 Cemâziyelevvel 928'de (24 Nisan 1522) saray kütüphanesinin başına getirmiş, hâfız-ı kütübler, hattatlar, nakkaşlar, müzehhip ve musavvirler ile altın varak yapımcıları, kuyumcular ve lapis lazuliden (lâcivert taş) boya elde eden sanatçıların kâhyası olarak görevlendirmiştir. Fahrî Sultan Muhammed, yaşlı Bihzâd'ın bu dönemdeki çalışma tarzı hakkında kısmen bilgi verir (Letâ*ifnâme, Londra British Museum, Add. 7669, vr. 98). 1520 yılı civarında yazılmış olan bu esere göre Bihzâd, yardımcısı Horasanlı Derviş Muhammed Nakkaş'a önceleri sadece boyalarını hazırlatırken yaşlılığı sebebiyle giderek bütün işlerini bırakmıştır. Bihzâd, Şah İsmâil'in ölümünden sonra tahta geçen Şah Tahmasb'ın da büyük ilgi ve iltifatına mazhar olmuştur. Dost Muhammed, onun Şah Tahmasb'ın saray kütüphanesinde çalışmak şerefine eriştiğini ve Şah Tahmasb zamanında hayata veda ederek ünlü şair Kemâl-i Hucendî'nin Tebriz'deki mezarının yanına defnedildiğini bildirir ve ölümü için Emîr Dost Hâşimî'nin düşürdüğü 942 (153536) tarihini verir. Bir başka rivayete göre ise Bihzâd 940'ta (1533-34) ölmüştür. Bihzâd'ın olağan üstü sanat yeteneği konusunda bütün kaynaklar birleşmektedir. Hândmîr onun sanat yeteneğinin her zaman rastlanan cinsten olmadığını, mûcizevî sanatının bütün tasvir sanatını etkilediğini, fırçasının cansız şekillere can verdiğini belirtir. Bâbür ise Bihzâd'ın çok ince ve zarif bir fırçaya sahip olduğuna temas ettikten sonra sakallı yüzlerin resmedilişinde son derece usta, buna karşılık sakalsız yüzlerin tasvirinde başarısız olduğunu, çünkü insanların çenelerini iki misli büyük çizdiğini yazmaktadır. Dost Muhammed, Behram Mirza Albümü'nün mukaddimesinde (TSMK, Hazine, nr. 2154) Bihzâd'ın tasvir ve tezhip sanatının gururu, devrinin en kıymetli ve ender sanatçısı olduğunu belirterek onun her türlü övgünün üstünde bulunduğunu söyler. Şah Tahmasb'ın adıyla tanınan Emîr Hüseyin Beg Albümü'nün mukaddimesini yazan Mîr Seyyid Ahmed ise Bihzâd'la



tanışma şansını elde ettiğini ve onun fırçasının kudretinin, zamanın diğer sanatçılarının çok üstünde olduğunu belirterek yaptığı resimlerin "100.000 değerinde" olduğunu kaydeder (TSMK, Hazine, nr. 2161). Mirza Muhammed Haydar da Târîh-i Reşîdî'de Bihzâd'ın sanatını çağdaşı Şah Muzaffer'in sanatı ile mukayese etmiş ve Şah Muzaffer'in çizgisinin çok daha ince olmasına karşılık Bihzâd'ın fırçasının daha güçlü olduğu üzerinde durmuştur. Bütün bu kaynaklar Bihzâd'ı devrinin en büyük nakkaşı olarak zikretmişler, onun gerçekçiliğini, fırça kullanmadaki ustalığını, zarafet ve inceliğini övmüşlerdir. Yaşadığı dönemde ve ölümünü takip eden yüzyıllarda onun eserlerine pek çok kişinin sahip olmak istediği ve bu eserlere yüksek ücretler ödediği bilinmektedir. İslâm dünyasında uyandırdığı ilgi ve üstün yeteneği, adının efsaneleşmesine ve yüzyıllar boyunca Mani ile birlikte anılmasına yol açmıştır. Pek çok beğenilen eser ona atfedilmiş, eserlerinin kopyaları yapılmıştır. Yaşadığı dönemde de büyük bir üne sahip olan Bihzâd'ın hâmilerinden daima takdir görmesi, yaptığı minyatürlerin dikkati çekmeyecek bir köşesine imza atmasına da yol açmıştır; bazan da yazmanın hatimesinde adı zikredilmiştir. Sanatçının en faal döneminin Herat'ta Hüseyin Baykara (1468-1506) zamanında olduğu anlaşılmaktadır. Tebriz sarayına geldikten sonra yaşlılığı sebebiyle sanat faaliyetinde bulunduğunu söylemek zordur. Nitekim Şah İsmâil ve Şah Tahmasb dönemine ait Bihzâd'a atfedilebilecek bir minyatür bulmak güçtür. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki bir albümde (FY, nr. 1422, vr. 34a) Bihzâd'ı yaşlılık yıllarında gösteren bir minyatür portresi yer almaktadır. 1520-1530 yılları arasında yapıldığı sanılan bu resimde Bihzâd oldukça zayıf, esmer tenli ve bir hayli yaşlı olarak gösterilmiştir. Sanatçının bu dönemdeki faaliyeti yöneticilik ve Safevî sarayındaki nakkaşların eğitimi üzerine olmalıdır. Haydar Mirza, Bihzâd'ın öğrencileri arasında portre sanatçısı olduğunu belirttiği Kasım Ali Maksûd ile Molla Yûsuf'u zikreder. Mustafa Âlî ise Horasanlı Şeyhzâde ile Âgâ Mîrek'i, İskender Münşî de Muzaffer Ali'yi yetiştirdiğinden söz ederler. Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki bir albümde (H, nr. 2161, vr. 52b) yer alan genç bir Safevî soylusunun tasvirinin altındaki yazı, Bihzâd'ın yetiştirdiği öğrencilerden birinin



147



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİHZÂD de Abdülaziz adını taşıdığını ortaya koymuştur.



karakteristiğini yansıtır, bunların bir tanesi de imzalıdır.



Sahip olduğu şöhret sebebiyle çağımızda da sanatçıya pek çok eser atfedilmiştir; fakat bunlardan ancak bir kısmı onun elinden çıkmış sanat eserleridir. Bihzâd'ın geleneksel İslâm tasvir sanatına yeni bir anlayış getirmiş olduğu söylenebilir. Tasvirlerinde minyatür sanatının ana prensibine uyarak metni açıklayıcı olmayı ön planda tutmuş, daha önce belirlenmiş kompozisyon ve kalıpları genellikle kullanmamayı tercih etmiştir. Daha çok, pek işlenmemiş konuları resimlemiş ve bunlarda da başarabildiğince gerçekçi olmaya çalışmıştır. Özellikle detaylarda o güne kadar görülmemiş bir realizmle resimlerine ifade gücü kazandırmıştır. Günlük yaşam, savaş sahneleri gibi konuları işleyen minyatürleri bunun en güzel örnekleridir. Resimlerinin bir diğer önemli tarafı figürlerin duruş biçimleri, konuşma ve tartışmayı ifade eden hareketleridir. Öte yandan konuya açıklık getiren yüz ifadeleri de onun resimlerine oldukça gerçekçi ve yorumcu bir anlam kazandırmıştır. Resimlerinin bir diğer özelliği de kullandığı renkler, fırça inceliği ve üstünlüğüdür. Sanatçının en çok sevdiği renkler mavinin tonlarıdır. Gri-mavi renk arasında çeşitli tonlarla belirlenen kayalıklar, araziler, çiçek açmış ağaçlar, kimi zaman sonbahar renklerine bürünen çınarlar büyük bir ustalık ve duyarlılıkla resmedilmiştir.



Bâbürlü Hükümdarı Cihangir tarafından Bihzâd'a atfedilen minyatürler, Şerefeddin Ali Yezdî'nin Zafernâme adlı eserinin 872'de (1467-68) Şîr Ali tarafından Hüseyin Baykara için istinsah edilen nüshasında yer alır (Baltimore, Johns Hopkins Universty Milton S. Eisenhower Library, John Work Garrect Collection). Eserde bulunan imzasız on iki minyatür Cihangir tarafından Bihzâd'ın erken dönem eseri olarak yorumlanmıştır.



Bihzâd'ın imzalı ve imzasız eserleri dünyanın çeşitli yerlerindeki müze, kütüphane ve özel koleksiyonlara dağılmış durumdadır. Bu eserleri, imzalı olanlar ile kitabın hatimesinde sanatçının çalışmasını belirten bir kayda sahip olanlar ve sadece üslûp özelliğinden Bihzâd tarafından yapıldığı anlaşılanlar olmak üzere gruplandırmak m ü m k ü n d ü r . Sanatçının en ünlü eseri, Sa'dî'nin Bostân'mırı Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de (Edeb, Fârisî, nr. 908) bulunan nüshasındaki minyatürlerdir. Bu yazma Sultan Ali (Meşhedî) tarafından istinsah edilmiştir. Eserdeki minyatürlerden dördü Bihzâd'ın imzasını taşır; ayrıca iki minyatürde de 893 (1488) ve 894 (1489) tarihleri vardır. İmza ve tarihler mimari tezyinat arasında ve gözle zor seçilebilecek küçüklüktedir. Eskiden Maurice de Rothschild koleksiyonunda bulunan ve halen Soudavar koleksiyonunda olan, 891'de (1486) Sultan Ali el-Kâtib (Meşhedî) tarafından istinsah edilmiş Sa'dî'nin Gülistân'mın bir nüshasındaki minyatürler de Bihzâd'ın



148



British Museum'da (Add. 25.900) bulunan Genceli Nizâmî'nin Hamse'sinin 846'da (1442) yazılmış bir nüshasındaki daha sonra yapılmış minyatürler Bihzâd'ın tanınmış eserleri arasında yer alır. Bunlardan üçü sanatçının imzasını taşımakta ve bir tarihten de 1493'te yapıldıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca Bihzâd'a atfedilebilecek minyatürler arasında British Museum'da bulunan diğer bir Nizâmî Hamse'sinin nüshasını da zikretmek gerekir (Or. 6810). 900 (1495) tarihli bu nüshadaki minyatürleri Bihzâd'ın dönemin diğer ünlü sanatçıları ile birlikte yapmış olması söz konusudur. Bihzâd'ın üslûp özelliklerini yansıtan ve bu sebeple araştırmacılar tarafından ona atfedilen diğer önemli minyatürler, Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki (Hazine, nr. 676) Emîr Hüsrev-i Dihlevî'nin Heşt Bihişt mesnevisinin Sultan Muhammed Muhsin Bahadır Han'ın kütüphanesi için 902'de (1497) Sultan Ali Meşhedî tarafından istinsah edilen nüshasında yer alır. Eserin içindeki çift yapraklık bir sürek avını tasvir eden takdim sayfalan ile bu eserden çıktığı anlaşılan Washington Freer Gallery of Art'taki bir minyatür tam a m e n Bihzâd'ın üslûbunu yansıtır. Sanatçının üslûbundaki bazı minyatürleri içeren bir diğer el yazması da New York Metropolitan Müzesi'nde bulunan Attâr'ın Mantiku't-tayr nüshasıdır. 888 (1483) tarihli yazmadaki minyatürlerden dördü belirtilen tarihte ve muhtemelen Bihzâd veya onun ekolüne mensup sanatçılar tarafından yapılmıştır. Sanatçıya atfedilebilecek bir grup minyatür de Ali Şîr Nevâî'nin Hayretü'l-ebrâr adlı eserinin 890 (1485) tarihli nüshasında yer alır (Oxford Bodleian Library Mss. Elliot, nr. 317, 339, 408). Bu eserdeki on bir minyatürden bir kısmının Bihzâd'ın elinden çıkmış olması m ü m k ü n d ü r .



hattatların yazılarını ihtiva eden ve eskiden Kevorkian koleksiyonunda bulunan albümde yer alan yuvarlak bir madalyon içindeki minyatürdür. 930 (1524) tarihli albümdeki bu minyatür imzalıdır ve burada bir kır manzarası içinde yaşlı bir adamla bir delikanlı tasvir edilmiştir. Bir diğer örnek, Tahran Gülistan Müzesi'ndeki çift sayfalık bir minyatürdür. Sultan Hüseyin Baykara'yı maiyetiyle bir bahçede tasvir eden eser 1485'e tarihlenmekte ve orijinal olması mümkün Bihzâd imzasını taşımaktadır. Bu tanınmış minyatürün bir sayfasının tamamlanmamış bir kopyası New York'ta özel bir koleksiyonda, desen halindeki bir diğer kopyası da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki bir albümde (Hazine, nr. 2165, vr. 27a) bulunmaktadır. Bihzâd'a atfedilen tanınmış resimlerden biri de yine Tahran Gülistan Müzesi'nde bulunan ve pek çok kopyası yapılmış olan bir deve güreşi minyatürüdür. Eserde Bihzâd tarafından 1520-1525 yıllarında yetmiş yaşındayken yapıldığını gösteren bir kayıt mevcuttur. Minyatürleri çok çeşitli koleksiyonlara dağılmış olan sanatçının etkisi XVI. yüzyılın ilk yarısında gerek Safevîler'in Tebriz sarayında, gerekse daha sonra Kazvin sarayında görülmüş ve geleneği daha çok Buhara'da Şeybânîler'in sarayında Heratlı sanatçılar tarafından sürdürülmüştür. Bihzâd'ın etkisinde kalarak yetişen sanatçılar bu üslûbu Hindistan'a da taşımışlardır.



Minyatürleri Bihzâd'a atfedilen Dihlevî'nin Heşt Bihişt mesnevisinin sürek avını tasvir eden takdim sayfalarından biri (TSMK, Hazine, nr. 6 7 6 )



Bihzâd'a atfedilen veya orijinal imzalı olan bazı minyatürlere albümlerde de rastlanmaktadır. Bunlardan biri, ünlü



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİKÂÎ BİBLİYOGRAFYA: Bâbür. Vekâyi'



(Arat), il, 199-200, 2 2 9 ; Hând-



mîr, Habîbus-siyer,



neruerân, hângirl



111, 3 5 0 ; Âlî, Menâkıb-1



Hü-



The Tüzuk-i



Ja-



s. 37, 63-65, 6 7 ;



or Memoirs



of Jahângîr



(trc. A l e x a n d e r



Rogers), New Delhi 1978, II, 1 1 6 ; Cl. H u a r t , Les



Calligraphes



et les miniaturistes



musulman,



de



l'Orient



Paris 1908, s. 222, 2 3 9 , 3 3 0 v d . ;



F. R. M a r t i n , The Miniature



ters of Persia, India



and



Painting



and



Pain-



BİKÂÎ



(



S-™



)



Ebü'l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî el-Bikaî (ö. 885/1480) Müfessir, muhaddis, Şâfiî fakihi, tarihçi ve edip.



Turkey, L o n d o n 1912,



s. 4 0 vd., rs. 39, İv. 67-93; E. Blochet, Les Pein-



tures



des manuserits



theque



Nationale,



orientaux



de la



Biblio-



Paris 1914-20, s. 175, 187



vd., 277-288, İv. 34-39; a.mlf., Catalogue,



s.



89 vd., 96-100, İv. XLII, XLV!I1; E. Kühnel, Mi-



niaturmalerei



im



Islamischen



Orient,



Berlin



1922, s. 27-29, 57, İv. 48-54; a.mlf., Doğu İs-



lâm



Memleketlerinde



Minyatür



(trc. S u u t Ke-



m a l Yetkin — M e l a h a t Ö z g ü ) , A n k a r a 1952, s. 6, 9, 29-33, rs. 38-41; a.mlf., "Flistory of M i niature



Persian



Painting



and



Drawing",



Suruey



of



Art (ed. A. V. P o p e ) , L o n d o n 1939, III,



1 8 5 8 - 1 8 7 2 ; V, Iv. 8 8 5 - 8 9 1 ; A. Sakisian, L a Mi-



niature



persane,



Paris 1929, s. 47-50, 62-80,



85-87, 103-105, İv. 2, 37, 46-56, 65-67, 747 5 ; B. Gray, Persian



Painting,



L o n d o n 1930, s.



57-66, İv. 7 ; a.mlf. v.dğr., Persian



Painting,



London



Miniature



1933, s. 77-103,



186-188,



190-191; I. S t c h o u k i n e , Les Peintures



des ma-



nuserits



timürides,



Paris 1954, s. 21-25, 68-



86, 95, 101-104, 110-111, 120-141, İv. LXX1ILXXXV1II; B. W. R o b i n s o n , A Descriptive



logue



of the Persian



Library,



Oxford



Paintings



Cata-



in the



Bodleian



1958, s. 65-67; a.mlf.,



"Bih-



z â d a n d His School: The Materials",



Marg,



X X X / 2 , B o m b a y 1977, s. 51-76; T. W. Arnold,



Painting



in İslam,



New York 1965, s. 33, 49-



51, 71, 129, 140, 1 5 1 ; a.mlf., Bihzâd



Paintings



in



the



Zafar-nâmah



1 9 3 0 ; M. G. L u k e n s -



and



MS,



His



London



Swietochowski,



"The



S c h o o l of H e r a t f o r m 1450 to 1506", The Arts



of the Book



in Central



Asia



(ed. B. Gray), Lon-



d o n 1979, s. 179-214; Filiz Ç a ğ m a n Tanındı, Topkapı



türleri,



Sarayı



Müzesi



Zeren



İslâm



Minya-



İstanbul 1979, s. 21-22, 42-43, 5 1 ; W.



M. T h a c k s t o n , A



on Timurid



Century



History



of Princes



Sources



and Art, C a m b r i d g e 1989,



s. 259, 2 6 7 , 3 4 7 , 3 6 1 ; T. W. Lentz Lovvry, Timur



Art and



and



Culture



the Princely



Vision



in the Fifteenth



G. D.



Persian



Century,



Los



A n g e l e s 1989, tür.yer.; Mirza M u h a m m e d Qazwini — L. B o u v a t , " D e u x d o c u m e n t s r e l a t i f â B e h z a d " , RMM,



inedits



XXVI (1914), s. 146-



160; " M î r z â M u h a m m e d H a i d a r D u g h l â t on t h e H e r â t S c h o o l of P a i n t e r s " (trc. T. W . Arn o l d ) , BSOAS,



V / 4 (1930), s. 6 7 1 - 6 7 4 ; J . V. S.



VVilkinson, " F r e s h L i g h t o n t h e H e r a t ters",



Burlington



Magazine



(Şubat),



1931, s. 62-67; M u h a m m e d Târîh-i



Reşîdî",



X / 3 , " Lahore "Behzâd.



Oriental



Şâfî, " İ k t i b â s e z



College



Magazine,



1934, s. 150-172; E. d e



Le



Gülistan



Rothschild",



(1937), s. 122-143; a.mlf., " B e h z â d " ,



des Beaux-Arts,



Pain-



London



Lorey,



Al,



IV



Gazette



XX, Paris 1938, s. 25-44; Z.



Akalay, " E m i r H ü s r e v D e h l e v i ' n i n Heşt



1496 Yı-



Bihişti",



Sanat



lında



Minyatürlenmiş



Tarihi



Yıllığı, VI, İstanbul 1976, s. 3 4 7 - 3 7 3 ; R.



E t t i n g h a u s e n , " B i h z a d " , İA, II, 6 0 5 - 6 0 8 ; a.mlf., " B i h z â d " , El 2 (ing.), I, 1211-1214; a.mlf., "Bihz â d " , ÜDMİ, V, 139-145; Priscilla Soucek, "Behz â d " , Elr., IV, 114-116.



m L#J



FİLİZ ÇAĞMAN



809'da (1406) Lübnan'ın Bikâ' bölgesindeki Hırba köyünde doğdu ve hıfzını burada tamamladı. Çerkez Memlükleri'nin hüküm sürdüğü bir muhitte yaşadı. Babasını ve amcalarını kaybettiği bir hadiseden sonra Şam'a yerleşti (1417). Şam, Kudüs ve Kahire'de İbnü'l-Cezerî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Kâdî Şühbe, İbn Nübâte, İbn Raslân gibi âlimlerden ders okudu. 1433'te Kahire'ye yerleşti. Yirmi sekiz yaşında iken fetva ve tedris icazeti aldı. 1440 ve 1443'te Sultan Zâhir Çakmak'la birlikte iki defa Rodos seferine katıldı. Bu seferler sırasında bile telif işinden geri kalmadı. 1445'te hacca gitti. Mücadeleci bir mizacı olan Bikâî, İbnü'l-Arabî ve İbnü'l-Fârız'ı hulûl* ve ittihad* isnadıyla tekfir etmesi, hatta bu hususta eserler yazması ve Gazzâlî'ye tenkitler yöneltmesi sebebiyle şimşekleri üzerine çekti. Nitekim Süyûtî, reddiye mahiyetinde kaleme aldığı birkaç eseriyle bu âlimleri savunma gereğini duydu. Vefatından dört beş yıl önce çevresinin kendisini fazlaca rahatsız etmesi sebebiyle Şam'a hicret etti. Şam valisi tarafından büyük itibar gördü ve Gazzâliyye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Daha sonra bu şehirde vefat etti. Eserleri. Bikâî kıraat, fıkıh, hadis, tarih, kelâm ve nahiv dallarında, özellikle de tefsir sahasında eserler yazdı. Tesbit edilebilen altmış üç eserinden kırk tanesinin nüshaları günümüze kadar gelmiştir. Önemli eserleri şunlardır; 1. Nazmü'ddürer* fî (min) tenâsübi'l-ây ve's-süver. Âyetler ve sûreler arasındaki münasebet ve insicam ile sûrelerin ana fikirlerine dair bir tefsirdir. Haydarâbâd Nizâmiye Üniversitesi'nden Muhammed Abdülhamîd ve arkadaşları tarafından 1969'da Dâiretü'l - maârifi' i - Osmâniyye yayınları arasında neşrine başlanan eserin yirmi iki cildi yayımlanmıştır. 2. Delâletü'l-burhâni'l-kavîm calâ tenâsübi âyi'l-Kur" âni'l-'azîm. Nazmü'd-dürer'm muhtasarı olup Süleymaniye (Kılıç Ali Paşa, nr. 77) ve İstanbul Üniversitesi kütüphanelerinde (AY, nr. 853) birer nüshası vardır. 3. Mesâ'idü'n-nazar li'l-işrâti calâ ma-



kâşıdi's-süver. 114 sûrenin tek tek ele alındığı bu eserde her sûrenin esas konusu, temel hedefleri ve sûre ile ismi arasındaki münasebet açıklanmış, sûre ve âyetlerin faziletlerine dair hadisler zikredilmiştir. Eserin Nuruosmaniye (nr. 598) ve Süleymaniye (Fâtih, nr. 647; Reîsülküttâb, nr. 96; Beşir Ağa, nr. 76) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 4. La'ibul- cArab bi'l-meysir fi'l-câhiliyyeti'l-ûlâ. Bakara sûresinin 219. âyetinin Nazmü'd-dürer'den naklen tefsiri olup Araplar'ın Câhiliye devrinde oynadıkları kumar hakkındadır. C. Landberg tarafından Turafun Arabiyye (Primeurs arabes) adlı dergi içinde neşredilmiştir (Leiden 1303/ 1886). S. Sırrü'r-rûh. İbn Kayyim el-Cevziyye'nin Kitûbü'r-Rûh adlı eserinin özetidir. Ruhun mahiyetinden ve bedenle birlikte ölüp ölmeyeceğinden bahseden eser Kahire'de basılmıştır (1326/ 1907). 6. c Unvânü'z-zamân fî terâcimi'ş-şüyûhi ve'l-akrân. Bikâfnin çağdaşı olan âlimlerin ve mektep arkadaşlarının biyografilerine dair alfabetik bir eserdir. 386 varak halindeki bir nüshası Köprülü Kütüphanesi'nde (nr. c 1119) bulunan eseri ve Unvânül- cunvân adlı muhtasarını Câmiatü Ayni'şşems hocalarından Hasan Habeşî yayıma hazırlamıştır. 7. en-Nüketü'l-vefiyye. Zeynüddin el-lrâkî'nin usül-i hadise dair Elfiyyetü'l- cIrâki adlı eserinin şerhi olup Millet Kütüphanesi'nde bir nüshası vardır (Feyzullah Efendi, nr. 252, 275 varak). 8. Ahbârul-cilâd fî fütûhi'l-bilâd. Tarihe dair bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi'nde nüshaları bulunmaktadır (Lâleli, nr. 1994; Damad İbrâhim Paşa, nr. 886). 9. el-Akvâlü'l-kadîme fî hükmi'n-nakl mirıe'l-kütübi'l-kadîme. Kâtib Çelebi'nin el-Akvâlü'l-kavîme adıyla zikrettiği eser Muhammed Mürsî el-Hûc lî tarafından Mecelletü!-ma hedi'lc mahtûtâti'l- Arabiyye'de neşredilmiştir (1401/1980, XXVI/2, s. 37-96). 10. Esvâku'l-eşvâk min Meşâri'i'l-'uşşâk. Mısırlı şair Serrâc el-Verrâk'ın Meşâri cu'lc uşşâk adlı eserinin muhtasarı olan kitabın Süleymaniye Kütüphanesi'nde nüshaları bulunmaktadır (Reîsülküttâb, nr. 745, 300 varak; Beşir Ağa, nr. 552, 285 varak). 11. Tenbîhü'l-ğabî calâ (ilâ) tekfiri İbni'l- cArabî. Bu eserin de Süleymaniye Kütüphanesi'nde nüshaları vardır (Lâleli, nr. 3679/3; Şehid Ali Paşa, nr. 2734/3; Celâl Ökten, nr. 218). 12. Haşiye calâ Şerhi!- caka'id. Teftâzânî'nin Şerhu!- cakâ'id"\ üzerine yapılmış bir



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



149



BİKÂÎ hâşiye olup Süleymaniye Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır (Hamidiye, nr. 741). Edebî yönü de bulunan Bikâî şiirlerini İş cârul-vâ cî bi-eş'âri'l-Bikâ'î'de (bk. Ömer b. Fehd el-Hâşimî, s. 338), Hz. Peygamber'in methine dair şiirlerini de Cevâhirü'l-bihâr fî nazmi sîreti'l-muhtâr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6480; Şehid Ali Paşa, nr. 2804/1) adlı eserinde toplamıştır. BİBLİYOGRAFYA : Sehâvî, ed-Dav' ü'l-lâmi',



tî. Nazmü'l-'ıkyân



1, 101-111; Süyû-



(nşr. Philip K. Hitti), Beyrut



1927, s. 24-25; Dâvüdî, Tabakâtü'i-müfessirtn, II, 242-243; Keşfü'z-zunûn, I, 81, 86, 104, 105, 117, 140, 156, 170, 210, 216, 267, 355, 382, 513, 596, 602, 612, 759, 828, 910, 911, 11741175; II, 1018, 1090, 1142, 1148, 1174, 1175, 1215, 1233, 1365, 1393, 1421, 1500, 1579, 1704, 1961-1962; Şevkânî, ei-Bedrü't-tâli', I, 19-22; Serkîs, Mu'cem, I, 573-574; II, 1599; Brockelmann, GAL, II, 179-180; SuppL, II, 177178; Izâhu'l-meknûn, I, 475; Hediyyetü'l-'ârifîn, I, 21-22; Kehhâle, Mu'cemül-mü'ellifîn, I, 71; Müneccid, Mu'cem, IV, 61-62; V, 58; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 594-595; Necati Kara, Burhânüddin İbrahim b. Ömer ei-Bikâî ve Tefsirirıdeki Metodu (doktora tezi, 1981), EAÜİF; Ömer b. Fehd el-Hâşimî, Mu'cemü'ş-şüyûh



yakın eser telif etmişse de Zehebî'nin bazı notlar aldığını ve içinde büyük âlimlere yönelik tenkitler bulunduğunu söylediği "esmâü'r-ricâl" ile ilgili bir tanesi dışında eserleri hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Bîkendî, Zilkade 404'te (Mayıs 1014) Bîkend'de vefat etmiştir. Vefat tarihini 412 (1021) olarak zikreden kaynaklar da vardır. BİBLİYOGRAFYA: Sem'ânî, el-Ensâb (Bârûdî), I, 434; Yâküt, Mu'cemul-büidân, I, 533; İbnü'l-Esîr, el-Lübâb, I, 199; Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, III, 10361037; a.mlf.. A' lâmü'n-nübelâ', XVII, 200; Sübkî, Tabakât, IV, 41-42; İsnevî, Tabakatü'ş-Şâ• fi'iyye, II, 40; İbnü'1-lmâd, Şezerât, III, 172; Hediyyetul-'ârifîn, I, 71; Ziriklî, el-A'lâm, I, S



r



İSMAİL L .



ÇAKAN



. • n B I K E N D I , M u h a m m e d b. A h m e d (



BİBLİYOGRAFYA:



Mu'tezile kelâmcılanndan.



J



(nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, Mu'cemü'l-müfessirin,



s. 336-339; Nüveyhiz, S



F



SUAT Y I L D I R I M



BÎKENDÎ, A h m e d b. Ali ( j ^ s y t js.



^



)



Ebü'l-Fazl Ahmed b. Alî b. Amr el-Bîkendî (ö. 404/1014) L



Muhaddis.



J



Buhara yakınlarında âlimlerinin çokluğuyla meşhur bir yerleşim merkezi olan Bîkend'e nisbetle anılan ve anne tarafından dedesi Ahmed b. Süleyman'a nisbetle Süleymânî diye de tanınan Bîkendî 311'de (923) doğdu. İlim tahsili için İrak, Şam ve Mısır'a seyahatler yaptı. Muhammed b. Hamdûye el-Mervezî, Ali b. İshak el-Mâderâî, Muhammed b. Ya'küb el-Esam, Abdullah b. Ca'fer b. Fâris elİsbehânî gibi âlimlerin derslerini dinledi. Kendisinden de Ca'fer b. Muhammed el-Müstağfirî, oğlu Ebû Zer Muhammed b. Ca'fer, Muhammed b. Ahmed el-Bîkendî ve bu yöre âlimlerinden birçoğu rivayette bulundu. Çok yazan bir âlim olan Bîkendî her hafta bir risâle telif eder, Bîkend'den Buhara'ya giderek yazdıklarını rivayet ederdi. Güçlü bir hâfızaya sahip titiz bir muhaddis olarak tanınır. İrili ufaklı 400'e



150



Kaynaklarda Bîkendî'ye nisbet edilen, fakat günümüze kadar ulaşmayan eserler şunlardır; Tahkıku'r-risâle bi-evdahi'l-edille (nübüvvete dairdir; Keşfü'zzunûn, I, 378); el-Hüdâ ve'l-irşâd li-ehli'l-hayreti ve']- cinâd (İsmâilî âlimlerden Ebû Nasr Hibetullah'a reddiyedir; Keşfü'zzunûn, II, 2043); er-Risâletul-Mes'ûdiyye (Muhtemelen oğlu Ebü'l-Yümn Mes'ûd adına yazdığı bir risaledir; Kureşî, II, 10).



-us&s )



Ebû Ca'fer Muhammed b. Ahmed b. Hâmid el-Buhârî el-Bîkendî (ö. 482/1089) L



b. Ali el-Bîkendî ve daha başkalarından hadis rivayet etti. Kendisinden de Fazl b. Abdülvâhid es-Saydelânî, Sadaka b. Hasan, Sâbit b. Mansûr ve Ebû Gâlib elBennâ rivayette bulundular. Fakat hadiste sika* kabul edilmemiş, hatta 1003'te vefat eden İsmâil b. Muhammed el-Küşânî'yi 1007'de gördüğünü söyleyip ondan hadis naklettiği için "kezzâb" sayılmıştır (İbn Hacer, V, 61).



Buhara'nın 44 km. güneybatısındaki Bîkend kasabasında 382'de (992) doğduğu kabul edilir. Hayatı hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulunmayan Bîkendî tahsiline Buhara'da başladı. Usûl-i fıkıhla ilgili bazı eserler okuduktan sonra 1023'te Horasan'ı dolaşarak Ebû Âsim el-Âmirî, Ebû Kasım ed-Dâvûdî, Ebü'lAlâ Saîd gibi Hanefî âlimleriyle görüştü. Daha sonra Mısır'a gitti-, burada İsmâiliyye'nin ileri gelenlerinden Ebû Nasr Hibetullah b. Mûsâ el-Müeyyed-Fiddîn ve daha başkalarıyla münazaralarda bulunarak kelâm ve usul ilminde önemli bir şahsiyet olduğunu kabul ettirdi. "Kâdî Halep" diye tanınmasına rağmen kaynaklarda Halep'e gittiğinden bahsedilmez. Fıkıhta Hanefî olmakla beraber itikadda koyu bir Mu'tezilî olduğu ve her gittiği yerde Mu'tezile mezhebini yaymaya çalıştığı nakledilir. Bağdat Valisi Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed zamanında bu şehre yerleşmek istediyse de buna izin verilmedi. Ancak vali Ebû Mansûr'un ölümünden sonra Bağdat'a yerleşti ve hayatının kalan kısmını burada geçirdi. Vefatında Bağdat'taki Bâb-ı Harb Kabristanı'na defnedildi. Hayatı boyunca ilim meclislerinden ayrılmayan Bîkendî daha çok kelâmcılığıyla tanınır. Bunun yanında hadis ilmiyle de ilgilenerek Ebû Âmir Adnân b. Muhammed el-Herevî, Ebü'l-Fazl Ahmed



İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, IX, 52; Yâküt, Mu'cemul-büidân, I, 533; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 136; Kureşî, el-Cevâhirü'l-mudiyye, II, 10; III, 23-24; İbn Hacer, Lisânü'l-Mîzân, V, 61; İbn Kutluboğa, Tâcü't-terâcim, s. 60; Keşfü'zzunûn, I, 378, 891; II, 2043; Hediyyetul-'ârifin, II, 75. |—| Hil SABRİ HİZMETLİ



r



BÎKENDÎ, M u h a m m e d b. S e l â m ( ^.Ü&JI



jj



n



)



Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâm b. el-Ferec el-Bîkendî (ö. 225/839) L



Muhaddis.



J



Buhara yakınlarında âlimlerinin çokluğuyla meşhur bir yerleşim merkezi olan Bîkend'e nisbetle anılır. 160 (777) yılında doğdu. İlim tahsili için seyahatler yaptı. Abdullah b. Mübârek, Süfyân b. Uyeyne, Ebû Bekir b. Ayyâş vb. 400 kadar âlimden hadis yazdı ve rivayet etti. S e m â * yoluyla olmasa da İmam Mâlik'ten de rivayette bulundu. Hadis ilminde hâfız ve sika* olup "Buhara muhaddisi" diye anılırdı. Kendisinden Buhârî, Ebû Muhammed ed-Dârimî ve Ubeydullah b. Vâsıl gibi âlimler rivayette bulundular. 40.000 dinar ilim tahsili için, bir o kadar da neşri uğruna harcayacak derecede zengin olan Bîkendî hep ilimle meşgul olmuştur. Horasan yöresinin ilim hazinesi kabul edilen Bîkendî'nin çeşitli alanlarda birçok eseri bulunduğu kaynaklarda zikredilmiş ise de bunların hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Ezberinde 5000 hadis bulunduğu rivayet edilen Bîkendî, 7 Safer 225'te (18 Ara-



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİLÂD-ı SELÂSE iık 839) vefat etmiştir. İbn Hacer Buhârî'ye atfederek bu tarihi Safer 227 (Aralık 841) olarak vermekte ise de Buhârî'nin bizzat kendisi 7 Safer 22S tarihini zikretmektedir. BİBLİYOGRAFYA : Buhârî. et-Târihu7-kebîr, I, 110; İbn Hibbân, es-Sikât, IX, 75; Sem'ânî, el-Er.sâb (Bârûdî), I, 434; Yâküt, Mu'cemul-büldârı, I, 533; Zehebî, Tezkiretul-huffâz, II, 422; a.mlf., A'lâmunnübelâ', X, 628; a.mlf., el-Vber, 1, 310; Safedî, el-Vâfî, III, 115; İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehzîb, IX, 212-213; Ziriklî. el-A'lâm, VII," 16; Kehhâle, Mu'cemul-mü*elliftn, X, 42. S



ISMAIL L . ÇAKAN



n



BİKR



rüşe göre bikr hükmündedir. Böyle bir kadının bikr sayılması, bikr olarak bilinen ve zinası ceza uygulanmasını gerektirecek şekilde alenilik kazanmayan bir kadını topluma teşhir etmemek gayesini gütmektedir. Hanefîler hiçbir şekilde cinsî münasebette bulunmamış kadına bikr-i hakîkî, bu ikincisine de bikr-i hükmî demişlerdir. Bikrin karşıtı seyyib (dul) olup sahih veya fâsid nikâhla veya nikâh şüphesiyle yapılan cinsî münasebetle bekâreti bozulan kadın demektir. Zina sebebiyle bekâreti bozulan kadının seyyib hükmünde kabul edilip edilmeyeceği konusunda ise mezhepler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir (yk. bk ). Bâkirelik İslâm hukukunda



)



yahut velisinin rızâsının gerekli olup olmaması bakımından önem kazanmaktadır. Evlenme hususunda bâkire ka-



Kelime Arapça'da "bir işi erken yapmak, erken gelmek, acele etmek, öne geçmek" gibi mânalara gelen "bkr" kökünden türemiştir. Bu mânalara bağlı olarak her şeyin ilk ve orijinal olanına, cinsî açıdan aslî durumunu koruyan, yani evlenmemiş bulunan kadın veya erkeğe bikr denilmiştir. Arapça'da bu sonuncu anlamı ifade etmek üzere bekâret şeklinde bir köke de rastlanmaktadır. Türkçe'de bikrin karşılığı olarak kullanılan bâkire ise Arapça kullanım açısından galattır. Bikr kelimesi Kur'ân-ı Kerîm'de, henüz yavrulamamış ineği niteleyen bir sıfat olarak zikredildikten başka (el-Bakara 2/68) çoğul şekliyle (ebkâr) bir yerde hûriler (el-Vâkıa 56/36), bir yerde de bâkire kadınlar için (et-Tahrîm 66/5) kullanılmıştır. Bikr özellikle aile hukuku ile ilgili birçok hadiste yer almıştır (bk. Wensinck, Mu'cem, "bkr", md.). Bikr İslâm aile hukukunda, nikâh akdedilmiş olsun veya olmasın erkekle cinsî münasebette bulunmamış kadın mânasına kullanılır. Buna göre halvet*ten sonra bile olsa henüz cinsî münasebette bulunmadan ölüm, boşanma veya tefrik'le kocasından ayrılan kadın bikr sayıldığı gibi yüksek bir yerden atlama, düşme, hastalık, yaşlılık vb. sebeplerle bekâreti bozulan kadın da bikr kabul edilir. Bekâreti zina ile bozulan kadın, İmam Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel'den nakledilen meşhur görüşe göre bikr sayılmazken bir defa zina edip de ispat unsurlarının eksikliği sebebiyle kendisine had cezası uygulanmayan kadın, Ebû Hanîfe ile İmam Mâlik ve ayrıca Ahmed b. Hanbel'den nakledilen diğer bir gö-



be*, Şâfiîler'e göre yalnız baba ve baba tarafından dede, Mâlikî ve Hanbelîler'e göre ise yalnız baba ve onun vasîsidir (bk. VELÂYET). BİBLİYOGRAFYA:



Tâcü'l-'arûs, "bkr" md.; Tehânevî, Keşşâf, "bikr" md.; VVensinck, Mu'cem, "bkr" md.; Mustafavî, et-Tahkik, "bkr" md.; Sahnûn, elMüdevvene, II, 155-156; Şîrâzî, el-Mühezzeb, II, 38; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-müctehid, II, 5-6; İbn Kudâme, el-Muğnî (Herrâs), VI, 487-497; Şevkânî, Neylû'l-evtâr, VI, 134-140; İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr (Kahire), III, 55, 63; Cezîrî, el-Mezâhlbü'l- erba' a, IV, 30-36; Mv.F, VIII, 176-183. m İH



ORHAN



ÇEKER



özellikle



evlenme ehliyeti ve evlenmede kadının



Cinsî münasebette bulunmamış ^ kadın için kullanılan bir fıkıh terimi.



Evlenme konusunda icbar velâyetine sahip olan veliler Hanefîler'e göre asa-



dının tecrübesizliğinden hareket eden ve konuyla ilgili hadisler (bk. Şevkânî, VI, 134-140) üzerinde farklı yorumlarda bu-



F



BİLÂD-ı SELÂSE ( sîa/ıî JÎHJ )



İstanbul ile kullanıldığında Galata, Üsküdar ve Eyüp, bazan tek başına kullanıldığında ise İstanbul, Bursa ve Edirne kadılıklarını ^ ifade eden bir tabir. ^



lunan fıkıh âlimleri muhtelif görüşler ileri sürmüşlerdir. Hanefîler evlenme eh-



Bilâd-ı selâse, gerek İstanbul'a bağlı



liyeti bakımından bekârete önem ver-



ü ç k a z a y a (Galata, Üsküdar, Eyüp), g e r e k -



mezler. Onlara göre bu ehliyetin ölçüsü



se, İstanbul, Edirne, Bursa gibi birbirine yakın üç büyük şehir kadılığına mahsus olmak üzere benzer özellik taşıyan kadılıklar için kullanılmış özel bir ilmiye tabiridir. Buna benzer şekilde Mısır, Şam, Edirne, Bursa, Filibe kadılıkları için "bilâd-ı hamse mevleviyeti" tabirinin kullanıldığı bilinmektedir. Bilâd-ı selâse kapsamına giren kadılıklar mevleviyet* derecesinde sayılır ve bunlara belirli kazâ tecrübesine sahip yüksek seviyeli ulem â tayin edilirdi.



bulûğa ermektir. Bulûğa eren kadın, bâkire olsun veya olmasın, velisinin rızâsına gerek kalmadan evlenebilir. Henüz ergenlik çağına gelmemiş olanlar ise yerine göre ya ehliyetsiz veya noksan ehliyetli olacaklarından onlar üzerinde velilerinin icbar yetkisi vardır ve velilerinin rızâsı olmadan



evlenemezler.



Hanbelî



mezhebinde de bir görüş bu yöndedir. Şâfiîler'e göre icbar velâyetinin esası bâkirelik olduğundan, bulûğa ersin veya ermesin, bâkire bir kadın ancak velisinin rızâsıyla ve onun tarafından evlendirilebilir. Bâkire olmayan kadın bulûğa ermişse izni olmadan evlendirilemez. Henüz ergenliğe ulaşmamışsa çocuğun izni muteber olmayacağından yine bulûğa ermedikçe evlendirilemez. Mâlikîler'e göre ise icbar velâyetinin esası küçüklük ve bekâret olduğundan, ister bâkire olsun ister olmasın, henüz bulûğa ermemiş kadın ile bulûğa ermiş bulunan bâkire ancak velisinin rızasıyla ve onun tarafından evlendirilebilir. Hanbelî mezhebindeki diğer görüş de böyledir. Yine Mâlikîler'e göre ergenlik çağına gelmiş bâkire babası tarafından reşîd kılınırsa, yani üzerindeki hacir* kaldırılarak t a m ehliyetli duruma getirilirse bulûğa ermiş dulda olduğu gibi ancak kendi rızâsı ile evlendirilebilir.



İstanbul'un asayişi, sosyal ve ekonomik düzeni için bilâd-ı selâse kadıları İstanbul kadısı ile sıkı iş birliği yaparlar ve zaman zaman ortak toplantılar düzenleyerek çeşitli meseleleri görüşürlerdi. Ayrıca çarşamba günleri İstanbul ve bilâd-ı selâse kadıları vezîriâzam divanına katılırlar ve burada şehirle ilgili meseleleri konuşurlardı. Bu arada vezîriâzam selîmî kavuk ve erkân kürkü ile divanhanesinde oturur, dava ve şikâyetleri dinler, karara bağlar; eğer müracaat sahipleri fazla olursa dava dinlemede o sırada divanda bulunan kadılar da yardımcı olurlardı. Narh tesbiti ve fiyatların kontrolü hususunda da İstanbul ile bilâd-ı selâse kadıları arasında iş birliği mevcuttu. İstanbul kadıları ve yardımcıları tarafından tesbit edilen narh derhal bilâd-ı selâse kadılarına bildirilir ve sicillere kaydedilirdi.



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



151



BİLÂD-ı SELÂSE Bilâd-ı selâse kadılarının resmî kadı-



görünce, "İşte küfrün başı! Eğer o kur-



lık daireleri olmayıp oturdukları evlerin



tulursa ben ölürüm" diyerek onun öldü-



bir kısmını bu işe ayırırlardı. Kâtip ve di-



rülmesini sağladı. Mekke'nin fethedildi-



ğer görevliler konağa giderler ve divan-



ği gün Hz. Peygamber ile Kâbe'nin içine



hâne kısmında çalışırlardı. Kadı değişti-



girdi ve Resûlullah'ın emri üzerine Kâ-



ğinde ise yeni kadının konağına devam



Bilâi-i



be'nin damına çıkarak fetih ezanını oku-



ederlerdi. Ancak bu yerin o kadılığın sı-



Habeşî'yi Kâbe'de ezan okurken gösteren bir minyatür (Siyer i Mebî,



du. Hz. Peygamber'in Kâbe'nin içinde sol-



nırları içinde olması gerekirdi. Bilâd-ı selâse kadılıklarına ait defterler bugün elde mevcut sicillerin en eskilerindendir ve arada bazı boşluklar bulunmakla birlikte günümüze kadar gayet mükemmel şekilde gelebilmişlerdir. Bunlardan Üsküdar mahkemesinin 9191342 (1513-1923) yıllarına ait 801, Galata mahkemesinin 900-1342 (1495-1923) yıllarına ait 1040, Eyüp kadılığının ise 978-1342 (1570-1923) yıllarına ait 629 defteri (şer'iyye sicili) bulunmaktadır. "İstanbul ve bilâd-ı selâse" tabiri yerleşmiş resmî bir tabir olarak XX. yüzyıl başlarına kadar çok sık kullanılmış olmakla birlikte İstanbul, Edirne ve Bursa kadılıklarını içine alan "bilâd-ı selâse" tabiri nâdir olarak kullanılmış ve fazla yaygınlık kazanmamıştır. BİBLİYOGRAFYA: BA, MAD, nr. 10159, s. 10-11; Uzunçarştlı, Merkez-Bahriye, s. 140; a.mlf., İlmiye Teşkilâtı, s. 46, 95, 99, 100; M ü b a h a t S. Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihti Narh Defteri, İstanbul 1983, s. 10, 17, 26, 34-37; R. Ekrem Koçu, "Bilâdi Selâse, B i l â d i Selâse Kadıları, Kadılıkları", İstA, V, 2764S



F



M E H M E T İPŞİRLİ



BİLÂD Ü L C E R İ D



n



(bk. C E R Î D ) .



BİLÂL-İ H A B E Ş İ (



n



JüU )



Ebû Abdillâh (Ebû Abdilkerîm veya Ebû Amr) Bilâl b. Rebâh (ö. 20/641)



L



Hz. Peygamber'in ilk müezzini olan sahâbî.



J



Hicretten kırk yıl kadar önce (581 civarı) Habeş asıllı bir köle olarak Arabistan'ın batı tarafındaki Serât'ta veya Mekke'de Cumah kabilesi içinde dünyaya geldi. Babası Rebâh ve müslüman olduğu için çeşitli işkencelere mâruz kalan annesi Hamâme de köle idi. Annesine nisbetle İbn Hamâme diye de anılan Bilâl İslâmiyet'i Hz. Ebû Bekir vasıtasıyla kabul etti.



152



T S M K , Hazine, nr. 1222, II, vr. 2 6 3 " )



Bilâl, Benî Cumah'tan adı bilinmeyen birinin veya daha yaygın olan rivayete göre aynı kabileden Ümeyye b. Halefin kölesi idi. Mekke'de müslüman olduğunu açıkça söyleyen ilk yedi kişiden biri olduğu için Ümeyye b. Halef öğle vakitlerinde onu kızgın güneş altında sırt üstü yatırır, büyük bir kaya parçasını göğsü üzerine koydurur, sonra da İslâmiyet'ten vazgeçerek Lât ve Uzzâ'ya tapmaya zorlardı. Fakat o her defasında, "Rabbim Allah'tır; O birdir" diyerek bu dayanılmaz işkenceye imanıyla göğüs gererdi. Hz. Peygamber onun bu şekilde işkence görmesine son derecede üzülürdü. Hz. Ebû Bekir müslüman olmayan güçlü siyahî bir köleyi vererek Bilâl'ı Ümeyye b. Halefin elinden kurtardı ve âzat etti. Bazı rivayetlerde onu para ile satın alıp âzat ettiği de zikredilir. Hz. Ömer bu olaya işaretle, "Ebû Bekir efendimizdir; efendimizi (Bilâl'ı) âzat etmiştir" derdi (Buhârî, "Fezâ'ilü aşhâbi'n-nebî", 23). Hz. Peygamber, Bilâl'i Mekke'de Ubeyde b. Hâris ile, Medine'ye hicretten sonra da Ebû Ruveyha Abdullah b. Abdurrahman el-Has'amî ile kardeş yaptı. Medine'nin havasına alışamayan bazı sahâbîler gibi Hz. Ebû Bekir ile Bilâl'in de hastalandıkları, Mekke'ye duydukları derin hasretle şiirler söyledikleri hadis kitaplarında zikredilir. Bilâl-i Habeşî hicretin 1. yılında Hz. Peygamber'in öğrettiği ezanı onun emriyle ilk defa okumakla meşhur oldu ve hayatı boyunca hazarda ve seferde Hz. Peygamber'in müezzinliğini yapt. Sabah ezanını çok erken okuyan Bilâl'ın bu ezana, "es-Salâtü hayrün mine'n-nevm" (Namaz uykudan hayırlıdır) ibaresini eklemesi Hz. Peygamberi m e m n u n etti ve bunu her sabah ezanında tekrarlamasına izin verdi. Bilâl başta Bedir olmak üzere Hz. Peygamber'in bütün gazvelerine katıldı. Bedir'de esir alınan Ümeyye b. Halefi



daki iki direk arasında iki rekât namaz kıldığını rivayet eden de odur (Buhârî, "Şalât", 30). Bilâl-i Habeşî hayatı boyunca Hz. Peygamber'in yanından hiç ayrılmadı, Vedâ haccında da bulundu. Onun abdest suyunu temin etmek, sütre* olarak kullandığı harbeyi taşımak, şahsî ihtiyaçlarını karşılamak, savaşta özellikle geceleri korunmasını, gündüzleri ise gölgelenmesini sağlamak, yemek hazırlamak, beytülmâl işlerine bakmak, Hz. Peygamber'in emriyle bazı ödemeler yapmak, elçileri ağırlamak, seriyye kumandanlarına sancak vermek, Resûl-i Ekrem'in emirlerini halka duyurmak, kadın esirleri muhafaza etmek gibi işlerde görev almıştır. Yaygın olan rivayetlere göre Bilâl-i Habeşî Hz. Peygamber'in vefatından sonra ezan okumamıştır. Hz. Peygamber'in kendisine, "Ey Bilâl! Allah yolunda cihaddan daha faziletli bir amel yoktur" dediğini hatırlatıp cihad için Suriye'ye gitmek üzere Hz. Ebû Bekir'den izin istemiş, ancak halifenin ısrarı üzerine Medine'de kalmış, Hz. Ömer halife olunca Medine'den ayrılarak Suriye'de birçok şehir ve bölgenin fethine iştirak etmiştir. Hz. Ömer Suriye'de Şam divanını tedvin ederken Bilâl'in isteği üzerine onu ve diğer Habeşliler'i, Ebû Ruveyha'nin kabilesi olan Has'amlılar'la birlikte aynı divan defterine yazdırdı. Bazı müslümanlar Bilâl'in ezan okuması için halifeye müracaat ettiler; halifenin isteği üzerine Bilâl Suriye'de bir defa ezan okudu ve dinleyenleri ağlattı. Bilâl-i Habeşî altmış küsur yaşında Dımaşk'ta (veya Halep yahut Dâreyyâ'da) vefat etti ve Bâbüssagîr'deki kabristana defnedildi. Bilâl-i Habeşî'nin nesli devam etmedi. Kaynaklarda hanımı ve çocukları hakkında bilgi bulunmamakta,



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİLÂL b. S A ' D sadece Hâlid adlı bir erkek ve Gufre (Gu-



Bir defasında Hz. Peygamber ona, "Bu gece cennette, ö n ü m d e senin pabuçla-



nasip ettiği kadar" nafile n a m a z kılma âdetinden söz etmişti (Buhârî, "Teheccüd", 17; Müslim, "Fezâ'ilü'ş-sahâbe", 108).



Bilâl-i Habeşî'den hadis rivayet edenler arasında Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Üsâme b. Zeyd, Abdullah b. Ömer ve Berâ b. Azib gibi bazı m e ş h u r sahâbîlerle Ebû İdrîs el-Havlânî, Saîd b. Müseyyeb ve İbn Ebû Leylâ gibi tâbiîler bulunmaktadır. Onun rivayet ettiği kırk dört hadisten ikisi Buhârî'de, biri Müslim'de, bir tanesi de her ikisinde yer almıştır. Ebû Ali ez-Za'ferânî'nin, Bilâl'in m e r f û * olarak rivayet ettiği bazı hadisleri derlediği Müsrıedü Bilâl adlı risâlesi Mecmû^atü'l-buhûsi'l-îslâmiyye'de (XIV, s. 227-243) yayımlanmıştır. Kamboçya'da ve Endonezya'nın bazı bölgelerinde müezzinlere "Bilâl" veya "Bilâl-i gayr-i Habeşî" denilir. Amerika'daki bazı zenci müslümanlar da, kendilerine «Bilâlîler» mânasında «The Bilalians» derler; ayrıca bu isimle bir de gazete çıkarmaktadırlar.



le kaynakların çoğunda kendisinden "Dı-



Ebû Abdirrahmân Bilâl b. Haris b. Usm b. Saîd el-Müzenî (ö. 60/680)



Uzun boylu, zayıf ve kuru yüzlü, kamburca, gür ve kır saçlı, siyah tenli idi.



etmiş olabileceğini sormuştu. O da her abdest aldıktan sonra "Allah Teâlâ'nın



nü neşesine galip bir kişi idi. Bu sebep-



j , JsAj )



(



dilmektedir.



rının tıkırtısını duydum" diyerek kendisinin cennetlik olduğunu müjdelemiş ve hangi ameli sebebiyle bu dereceyi elde



bilgi yoktur. Bütün ilk zâhidler gibi hüz-



BİLÂL b . H Â R İ S



feyre) adlı bir kız kardeşi olduğu zikre-



m a ş k halkının Hasan-ı Basrî'si" diye söz edilir. Ayrıca gür ve güzel sesi, etkili vaazlarıyla tanınmıştır. Dımaşk'ta imamlık



Sahâbî.



ve vâizlik yapardı. Namaz için tekbir alHicretin beşinci yılında Müzeyne elçi-



dığında sesinin şehrin çevre köylerinden



leriyle birlikte Hz. Peygamber'e gelen Bilâl, Medine ile Mekke arasındaki elEş'ar'da ikamet etmekteydi. Hz. Pey-



lâl b. Sa'd'ın vaazını dinledim; ondan da-



gamber kendisine sel sularının yarıp genişlettiği su yatağını (Akîku'l-Medîne) ikt â * etti ve onu savaşlarda kullanılan atlarla develerin yaylağı olan Müzeyne kabilesinin sınırları içindeki Nakî adlı otlağı korumakla görevlendirdi. İyi bir binici olan Bilâl, Nakî'de yapılan bir yarışmada Hz. Peygamber'in devesini koşturdu ve yarışı kazandı. Dûmetülcendel Seferi'ne katıldı. Hz. Peygamber onu, Mekke fethi öncesinde ramazan ayında Medine'ye gelmelerini temin e t m e k üzere Müzeyne kabilesine haberci olarak gönderdi. Mekke fethine 1000 kişilik bir kuvvetle katılan Müzeyneliler'in üç sancaktarından biri Bilâl idi. Daha sonraları Kâdisiye (636) ve İfrîkıyye savaşlarına da (647-648) katıldı ve yine Müzeyne kabilesinin sancaktarlığmı yaptı. Son yıllarını Basra'da geçiren Bilâl seksen yaşlarındayken vefat etti.



Müslim,



h â b e " , 1 0 8 ; Vâkldî, el-Meğâzî,



BİBLİYOGRAFYA:



"Fezâ'ilü



Müsned,



III, 4 6 9 ; Vâkldî, el-Meğâzî,



833-835, 8 4 6 ; III, 944-945, 1014, 1015, 1017-



Târîhu'l-kebîr,



es-Sîre,



II, 106-107;



(Ukkâşe), s. 2 9 8 ; Y â k ü t , V, 3 0 1 - 3 0 3 ; İbnü'l-Esîr,



290,



I, 2 4 2 ; İbn Hacer, el-işâbe,



Mu'cemü'lÜsdü'l-ğâbe,



III, 51, 2 3 2 - 2 3 9 ; VII, 3 8 5 - 3 8 6 ; Halîfe b. Hayyât, (Ukkâşe), s. 186-187; Belâzürî, Ensâb,



1326-1327, 2 5 9 4 ; İbn Abdülber,"e/-/sif a ö (nşr. Ali M u h a m m e d el-Bicâvî), Kahire 1969, I, 178Kahire 1285-87,



I, 2 0 6 - 2 0 9 ; Zehebî, A'lâmun-nübelâ', 3 6 0 ; İbn Hacer, el-lşâbe, Kettani, Müslim London



I, 347-



I, 1 6 5 ; IV, 2 7 4 ; M. Ali



Minorites



in the World



Today,



1986, s. 1 4 9 ; E b û Ali H a s a n b. Mu-



h a m m e d ez-Za'ferânî, " M ü s n e d ü B i l â l R. A . " (nşr. E b û A b d u r r a h m a n b . Akil),



buhüsi'l-lslâmiyye,



XIV, Riyad



ISMAIL L . Ç A K A N



F



BİLÂL b. S A ' D ( -t*- Oi J ^



^



)



1405-1406,



s.



2



A r a f a t , " B i l â l b. R a b â h " , E / ( F r . ) , I, 1251.



(ö. 110/728 [?]) Tâbiîn nesli âbid, zâhid ve muhaddislerinden.



MUSTAFA FAYDA



gamber'in sünnetini bırakarak kendi görüşüne göre amel etmek" şeklinde tarif dinî konularla ilgili hususlarda



Kur'an



miştir. İbn Sa'd, İbn Hibbân gibi münekkitler kaydederler. Babasından başka Abdullah b. Ömer, Câbir b. Abdullah, Ebü'd-



dullah b. Alâ b. Zebr, A b d u r r a h m a n b. sayıda hadis rivayet etmişlerdir.



l a n m a m a k l a birlikte t a b a k a t kitaplarında ona isnat edilen nasihat ve mev'iza t ü r ü n d e n sözler geniş yer tutar. BİBLİYOGRAFYA: İbn Sa'd, et-Tabakât,



rîhu'l-kebîr,



VII, 4 6 1 ; B u h â r î , et-Tâ-



lİ, 1 0 8 ; el-Cerh



ue't-ta'dîl,



II, 3 9 8 ;



E b û N u a y m , Hilye, V, 2 2 1 - 2 3 4 ; İbnü'l-Cevzî, Ki-



tâbü'l-Kussâs



ue'l-müzekkirîn



(nşr. ve trc. M .



L . Swartz), Beyrut 1 9 8 6 , s. 84-85; İbn M a n z û r ,



Dımaşk'ta d o ğ d u ve orada yetişti. Sahâbî olan babası Sa'd b. Temîm'i Hz. Peygamber'in okşayıp dua ettiği rivayet edil-



S



Ancak o re'yi, "Allah'ın kitabını ve Pey-



Ebû Amr Bilâl b. Sa'd b. Temîm es-Sekûnî ed-Dımaşkl



Mecmû'atü'l-



2 2 7 - 2 4 3 ; Fr. Buhl, " B i l â l " , İA, II, 6 1 0 - 6 1 1 ; W.



yorlar" dediğini nakleder ( Hilye, V, 224).



Kaynaklarda herhangi bir eserine rast-



I, 184-



193, 526-528, 5 3 0 ; Taberî, Târîh ( d e Goeje), I,



1 8 2 ; İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-ğâbe,



S



el-Ma cârif



(Zekkâr), I, 7 7 ; İbn Kuteybe,



görmüştüm.



Yezîd b. Câbir ile Saîd b. Abdülazîz az



I, 164.



2 9 4 , 298, 3 1 1 , 3 2 3 , 3 5 6 ; II, 74, 136-137, 1 7 7 ;



Târih



özendirdiklerini



Şimdi onlar birbirlerini re'ye teşvik edi-



Derdâ ve Muâviye gibi sahâbîlerden ha-



büldân,



I, 246-248,



retme, kötülükten sakındırma gibi sâlih amellere



dis nakletmiş, kendisinden de Evzâî, Ab-



Ma'ârif



et-Tabakât,



"Bir zamanlar insanların birbirlerini namaz, oruç, zekât, hayır yapma, iyiliği em-



Kuteybe, el-



İbn



I, 317-318,



İbn Sa'd,



Bilâl b. Sa'd dinî konularda r e ' y ' e şiddetle karşı çıkmıştır. Ebû Nuaym onun,



l, 2 7 2 ; Buhârî, et-



506-507, 509, 588-589, 632, 6 8 2 ; II, 340, 4 1 3 , 632;



I, 2 7 6 ;



II, 425-426, 571, 799, 800, 8 2 0 ; III, 896, 1014, 1 0 2 9 ; İbn Sa'd, et-Tabakât,



1 1 0 2 ; İbn H i ş â m ,



anılır.



Bilâl b. Sa'd'ın sika* bir râvi olduğunu



1İ, 4 9 7 , 582, 645, 673-674, 711-712, 737-738, 1018,



rir, vaazlarını kıssalarla da süslerdi. Bu sebeple kaynaklarda "kassâs" diye de



lere ö n e m vermek olduğunu tasrih et-



ile (III, 469) İbn Huzeyme ve İbn Hibbân'ın



"Fezâ'ilü'ş-sa1, 151, 155, 4 0 0 ;



kusu, ihlâs ve samimiyet, ölüm kaygısı, zühd ve kanaat gibi konulara ağırlık ve-



el-Müsned"ı



yetleri A h m e d b. Hanbel'in



yer almıştır.



12, " M e r d â " , 8,



bağlılık, ibadetin önemi, cehennem kor-



ve Sünnet'e aykırı şekilde şahsî görüş-



Buhârî, " Ş a l â t " , 17, 30, " T e h e c c ü d " , 17, "Fe23;



der (bk. Ebû Nuaym, V, 222). Vaaz ve nasihatlarında özellikle Kitap ve Sünnet'e



Vakkâs hadis rivayet etmişlerdir. Riva-



sahihlerinde ve bazı sünen kitaplarında



aşhâbi'n-nebi",



ha etkili konuşan bir vâiz d u y m a d ı m "



ederek (a.g.e„ V, 229) karşı olduğu re'yin,



Kendisinden oğlu Hâris ile Alkame b.



BİBLİYOGRAFYA: zâ'ilü'l-Medîne",



duyulduğu rivayet edilir. Evzâî, "Ben Bi-



mektedir. Bilâl'in hayatı hakkında fazla



Muhtaşaru



Tarihi



Tehzîbü'l-Kemâl, nübelâV,



Dımaşk,



V, 2 6 8 - 2 7 3 ; Mizzî,



IV, 291-296; Zehebî,



90-92; İbn Hacer, el-İşâbe



vî), III, 48-49.



A'lâmü'n(Bicâ-



ı—ı İSİ



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



HASAN KÂMİL YILMAZ



153



BİLECİK BİLECİK ^



Marmara bölgesinde bir şehir ve bu şehrin merkez olduğu il.



Karasu vadisinde, orta yükseklikte tepeler arasında ve bunların meyilli sırtlarında kurulmuş olup denizden yüksekliği Yukarı Bilecik adı verilen kesimde 550 m., buradan 4 km. kadar uzaktaki istasyon civarında ise 295 metredir. Bilecik adının nereden geldiği ve bugünkü yerinde eski bir yerleşmenin bulunup bulunmadığı kesin olarak bilinmemektedir. Ayrıca şehrin ne zaman kurulduğu hakkında da herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak bugünkü şehrin 4 km. kadar güneybatısında İznik veya Eskişehir yolu üzerinde bulunan Agrilion veya Agrillum adlı bir yerleşim yeri, Bilecik'in ilk kurulduğu mevki olarak kaydedilir. Ayrıca Bizanslılar döneminde Hamsu ile Debbağhâne deresi vadileri arasında bir kaya çıkıntısı üzerindeki Belokome (Belekome, Belocome) adlı bir kalenin şimdiki Bilecik'in nüvesini teşkil ettiği, isminin de buradan geldiği belirtilir. Ramsay ise Bizans tarihçisi Pachymeres'in eserinde geçen Belokome adının Bilecik'in Rumcalaştırılmış şekli olduğunu ileri sürer. İlk Osmanlı kaynaklarında Bilecik, " • S*-^. • " imlâsıyla kaydedilir. Bilecik yöresiyle ilgili ilk bilgiler Tunççağı'na kadar iner. Yörede tunç üretimi yapıldığına dair bazı arkeolojik malzemeler elde edilmiştir. İlkçağlarda Frig, Lidya ve Pers hâkimiyeti altında kalan yöre, Bithynia Krallığı'nın Roma İmparatorluğuna katılması üzerine Romalılar'ın idaresi altına girdi. İslâm'ın yayılış yıllarında Arap akınlarına uğradı. Bazı Osmanlı kaynaklarında Hârünürreşîd döneminde Söğüt ve civarının fethedildiği belirtiliyorsa da bu bilginin doğruluğu şüphelidir. Osmanlılar'ın Söğüt ve çevresine yerleştikleri XIII. yüzyılda Bilecik ve yöresi, Türkmenler'in akın sahasını teşkil eden Selçuklular ile Bizanslılar arasında bir sınır ve uç bölgesi durumundaydı. Osmanlılar'ın bu uç bölgesinde gazanın liderliğini ellerine geçir-



154



dikleri sırada Bilecik Bizans'ın merkezî idaresinden kopmuştu. Bilecik tekfuru civardaki diğer tekfurlar arasında önemli bir mevkiye sahipti. Bu dönemde Bilecik'te pazar kuruluyor, Rum halkın yanında Türkmenler de burada alışveriş yapıyordu. Özellikle Bilecik bardakları çok rağbet görüyor ve bu ticaretin başlıca m â m u l maddesi durumunda bulunuyordu. Osman Gazi önceleri Bilecik tekfuru ile iyi münasebetler kurdu. Osmanlı kaynaklarına göre Bilecik tekfurunun da aralarında bulunduğu bölgedeki diğer tekfurlar Osman Gazi'ye bir suikast hazırladılarsa da bu tertibin haber alınması üzerine Osmanlı kuvvetleri âni bir baskınla Yarhisar ve Bilecik'i fethettiler (1299). Bilecik alındıktan sonra beyliğin önemli bir merkezi oldu. Osman Gazi burada bir mescid yaptırdı. Bilecik nahiyesinin gelirlerini ailesine tahsis edip küçük oğlu Ali'yi annesiyle birlikte burada bırakarak Şeyh Edebâli'yi emin tayin etti. Şeyh Edebâli ile kızı ve aynı zamanda Osman Gazi'nin zevcesi vefatlarına kadar Bilecik'te yaşadılar ve buraya defnedildiler. Bazı Osmanlı kaynaklarına göre Çandarlı ailesinin atası Kara Halil de Bilecik'te kadılıkta bulunarak yaya askerinin teşkilini sağladı. Ayrıca Orhan Gazi'nin asker için ilk defa ak börk yaptırttığı yer de burası idi. Bu durum şehrin daha Osmanlı beyliğinin kuruluş yıllarında bir dokumacılık merkezi olduğunu gösterir. Şehir, daha önceki dönemlerde olduğu gibi Osmanlılar zamanında da Bursa-Eskişehir güzergâhında önemli bir konaklama yeri idi. Bizans ve Haçlı orduları gibi doğuya sefere çıkan Osmanlı orduları da buranın yakınındaki eski yolu takip ederlerdi. Eski Bilecik, bugünkü şehrin güneydoğusunda Gazhâne ve Gugukluk ile Debbağhâne dereleri boyunca çukur ve düz bir mevkide bulunuyordu. Şeyh Edebâli Camii ve Türbesi bu yerleşmenin yönünü tayin etmişti. Ayrıca yine ilk Osmanlı padişahları tarafından inşa edilen tarihî âbideler de şehrin gelişmesinde rol oynadı. Ancak Bilecik fizikî bakımdan ve nüfus yönünden, muhtemelen arazinin



Orhan Gazi Camii ile Seyh Edebâli Türbesi ve Mescidi-Bilecik



pek müsait olmaması sebebiyle büyük bir gelişme gösteremedi. XVI. yüzyıl başlarında, Kadı (Câmi-i Cedîd), Emîr, Dere, Pazar, Hisar, Börkçüler (Börekçiler ?) adında altı müslüman mahalle ile bir gayri müslim cemaatten meydana gelen küçük bir kasaba durumundaydı. En kalabalık mahalleleri ise, Pazar adlı mahalle ile Kadı mahallesiydi. Kasabanın nüfusu 700 dolayında olup bunun yetmiş kadarını hıristiyan nüfus teşkil ediyordu (BA, TD, nr. 438, s. 220-223). XVI. yüzyılın ikinci yarısında mahalle sayısı sekiz olup önceki mahallelere Hacı Şücâ' ve Orhan Camii mahalleri ilâve edilmişti. Bunların arasında en kalabalık olanı Hisar mahallesiydi ve bunu sırasıyla Pazar, Kadı, Dere ve Hacı Şücâ' mahalleleri takip ediyordu. Bu durum kasabadaki yerleşmenin, muhtemelen emniyet gerekçesiyle daha yukarıda, kalenin çevresinde toplanmaya başladığını gösterir. Nüfus ise bu sıralarda 1600'e ulaşmıştı (TK, TD, nr. 145, vr. 106a-108b). 1649'da yapılan bir avârız* tahririne göre Bilecik Ertuğrui Gazi vakıflarına ait bir kasabaydı ve on mahallesi vardı. Bunlar nüfusu oldukça azalmış Gazi, Câmi-i Kebîr, Debbağlar, Pazar, Osman Gazi, Nalband İlyas, Hisar, Akmescid, Emîrler adlı dokuz müslüman ve bir hıristiyan mahallesiydi. Fizikî bakımdan meydana gelen bu gelişmeye rağmen nüfus XVI. yüzyılın başlarındaki duruma inmişti. Hatta kasabanın tahririni yapan kâtip buranın dağlık ve taşlık bir yer olduğunu, etrafında ziraata elverişli herhangi bir ekinliğin bulunmadığını belirtme gereğini duymuşt u (BA, D.MKF, nr. 27479). Daha 1555'te kasabanın yakınındaki yolu takip ederek Amasya'ya gitmekte olan Avusturya elçilik heyetinde bulunan H. Demschvvam, bir kale-şehir durumundaki Bilecik'i oldukça bakımsız bir yer olarak tarif etmiş, ayrıca burada ipekli kumaş dokunduğunu da belirtmişti. Gerçekten Bilecik ve civarı kaliteli ipek kumaş ve kadi-



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİLECİK



J



.



^ J •



JV 4/ — ^



)



^



n



türlü iyilik, ihsan, itaat, doğruluk, gü-



n



Muhammed b. Abdüddâim



BİRR



{Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 929)



(nşr. Vezâretü'l-İ'lâm), Kahire, ts., s. 14,



-



F



Muhammed b. Abdüddâim'in el-Lâmi'u'ş-şabth 'ale'l-Câmi'i'ş-şahth adlı eserinin ilk sayfası



Aynı kökten gelen berr ise hem "çok şefkatli ve kerem sahibi" anlamında Allah'ın bir ismi (et-Tûr 52/28), hem de "itaatkâr" anlamında insanın sıfatı olarak Kur'an'da



ji;inıij Lfûoi'"



^



1



W JV



iui^i



^ J C ^ y j ^ l i J I 1 j l^liMuCc"^^! JJ Lf^ IjClfrCf-J) b/İMİ jJLİ İ J i j l j ^ ^ J



I 7 6 3 ' t e (1362) doğdu. Aslen Askalânlı olup Mısır'ın kuzeybatısında Garbiye vi-



re'ye yerleşti. İbrâhim b. İshak el-Âmidî, A b d u r r a h m a n b. Ali b. Kârî, Burhâneddin İbn Cemâa, Zerkeşî, Ömer b. Raslân el-Bulkınî, İbnü'l-Mülakkın gibi âlim-



16), aynı kökten gelen bârr (itaatkâr) kelimesinin çoğulu olan berere meleklerin sıfatı olarak geçmektedir. İki âyette geçen (el-Bakara 2 / 2 2 4 ; el-Mümtehine 6 0 / 8) ve "iyi olma, iyilik y a p m a " mânasını



lâyetine bağlı Birma kasabasına nisbetle Birmâvî diye anılır. Daha sonra Kahi-



tekrarlanmıştır. Bir âyette (Abese 8 0 /



ifade eden "(en) teberrû" fiili de "birr"' -Vl — l â j y t»I J i i — ş t â f - i ^ v J i sf^^igtUlliifrCj^/G^ZjliJlilLJJıtjl*: üJy 4 e ^ y t . ^ b çjji-i i V V ^ İiA^jjti-jı »UaJiKifi İ f j & i KVt v •>jly>J ÜiJ &?f\U>j >m i JJIgj J M f



kökünden türetilmiştir. Aynı



kullanım



tarzları hadislerde de yer almıştır. Bakara sûresinin uzunca bir âyetinde (2/177), bu terimin muhtevasına giren



lerden ders aldı. Arkadaşı Necmeddin b.



m ü s b e t nitelikler İslâm'ın beş temel iti-



Hiccî'nin daveti üzerine Dımaşk'a gitti



kad konusu (Allah'a, âhiret gününe, melek-



(821/1418); orada hatiplik ve kadılık yap-



lere, kitaplara ve peygamberlere iman), Al-



204



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRUN lah'ın emir ve rızâsına uygun şekilde ma-



şılık gözetmeksizin mal yardımında bu-



lî yardımlarda bulunma, n a m a z ve ze-



lunmak", ma'ruf ise "gerek söz gerekse



k â t ibadetlerini yerine getirme, sözleş-



davranışla insanların iyilik ve mutlulu-



( jJW ) Osmanlı sarayının (Topkapı Sarayı) birinci ve ikinci yer denilen meydanlarındaki müesseseleri ifade eden bir tabir.



melere riayet etme, en zor ve sıkıntılı



ğu, dirlik ve düzenliği için çalışmak" an-



zamanlarda bile sabırlı ve metanetli ol-



lamına gelir (Mâverdî, s. 184). Mâverdî



m a şeklinde gösterilmiştir. Kur'ân-ı Ke-



bu açıklamasında birrin takvâdan çok



rîm'in birçok yerinde g ö r ü l d ü ğ ü gibi bu



ihsan kavramıyla ilgisine ağırlık vermiş-



âyette de yalnızca en başta gelen er-



tir. Esasen Kur'ân-ı Kerîm'de birrin bu



demlerin



birrin



mânası üzerinde de önemle durulmuş-



sıralandığı, dolayısıyla



muhtevasının



sınırlandırılmadığı



BÎRUN



L



S



düşü-



t u r (meselâ bk. el-Bakara 2 / 4 4 ; Âl-i İm-



Sarayın Bîrun (dış) hizmetlileri idarî,



nülürse birrin iman, ibadet ve ahlâka



rân 3/92). Birçok hadiste anne ve ba-



askerî ve dinî alanlarda olmak üzere al-



dair b ü t ü n iyi hasletleri kapsayacak ge-



baya karşı iyi ve saygılı davranmanın



tı sınıfa ayrılmaktaydı. Bu görevlilerin



nişlikte bir kavram olduğunu kabul et-



"birrü'l-vâlideyn" tabiriyle ifade edilme-



tayin ve terfileri özel prensiplere göre



m e k gerekir. Nitekim Fahreddin er-Râ-



si de birr ile ihsanın yakınlığını göste-



yapılırdı. Padişah hocası, hekimbaşı, cer-



zî de bu âyet münasebetiyle birri, "bü-



rir. Ancak b ü t ü n kaynaklarda birr "ihsa-



rahbaşı, kehhalbaşı (göz hekimi), münec-



t ü n saygılı davranışları (taat) ve insanı



nın en ileri derecesi" şeklinde açıklan-



cimbaşı ve h ü n k â r imamı Bîrun halkının



Allah'a yaklaştıran hayırlı işleri içine alan



mıştır.



ulemâ sınıfını; şehremini, arpa



bir kelime" şeklinde tarif etmiştir (Mefâ-



tthu'l-ğayb, V, 37). Söz konusu âyetin devamında, gerçekten d ü r ü s t ve takvâ sahibi olan kişilerin ancak belirtilen hasletleri kazananlar olduğu ifade edilmiştir. "Birr" ve en genel anlamı ile "Allah'a karşı saygılı olma" d e m e k olan takvâ arasındaki bu yakınlık Kur'ân-ı Kerîm'de başka vesilelerle de gösterilmiştir. Yine Bakara sûresinde (2/189), bir örnek olm a k üzere, evlere kapıdan girmek yerine arka t a r a f t a n girmek gibi ahlâk ve görgü kurallarına aykırı bir davranışın "birr" sayılamayacağı belirtildikten sonra birrin takvâ sahibi insana has bir fazilet olduğu ifade edilmiştir. İki fazilet arasındaki bu yakınlık diğer bir âyette (el-Mâide 5/2), "Birr ve takvâ hususunda yardımlaşınız" ifadesiyle gösterilmiştir. İ m a m Mâtürîdî bu âyeti tefsir ederken bu iki fazileti, "birr, b ü t ü n hayırların en t a m şekli, takvâ ise bütün şerlerin terkedilmesi ve bir daha yapılmamasıdır" şeklinde tarif etmiştir (bk. Te'vttât 1, 175b). MâverdFye göre söz konusu âyette birr ve takvâ kelimelerinin yan yana gelmesinin sebebi, bunların birbirini t a m a m layan ahlâkî faziletler olmasıdır. Çünkü ona göre birr insanlara karşı iyi olmak ve iyilik y a p m a k t a n doğar ve kişiye insanların sevgi ve hoşnutluğunu kazandırır; Allah'a karşı vecîbelerini yerine getirmekten d o ğ a n takvâ fazileti de Allah'ın sevgi ve hoşnutluğunu kazandırır, her iki sevgiyi kazanan insan ise t a m m u t l u l u ğ u yakalamış olur. Mâverdî birr terimini geniş bir şekilde tahlil ettiği Edebü'd-dünyû ve'd-dîn adlı eserinde bu erdemi, sosyal hayatın kurulması ve işlemesinin temel şartları arasında saydığı ü l f e t ' i n bir unsuru olarak görmüştür. Ona göre birr sıla ve m a ' r u f olmak üzere iki şekilde tezâhür eder. Sıla, "kar-



Bakara sûresinin



177. âyetine göre



emini,



m a t b a h emini, darphâne emini ve kâğıt



birr doğruluk (sıdk) erdemiyle de yakın-



emini ü m e n â sınıfını; rikâb-ı h ü m â y u n



dan ilgilidir. Bu sebeple birre doğruluk



veya özengi ağaları denilen mîralem, ka-



mânası verenler olmuşsa da (bk. Râzî, III,



pıcıbaşı, kapıcılar kethüdâsı, çavuşbaşı



45; Râgıb, el-Müfredât, "birr" md.; Lisâ-



ile şikâr ağaları (çakırcıbaşı, şahincibaşı,



nü'l-Wab, "brr" md.) b ü t ü n sahih kaynaklarda yer alan birr hakkındaki uzunca bir hadis (meselâ bk. Buhârî, "Edeb", 69; Müslim, "Birr", 103-105), bu terimin sıdkın eş anlamlısı değil onun bir sonucu olduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber, "Doğruluk birre, birr de cennete ulaştırır" diyerek bu hususa işaret etmiştir. Hadiste ayrıca yalanın b ü t ü n kötülüklerin temeli olduğu şeklindeki genel İslâmî telakki de vurgulanmıştır. Bu d u r u m d a dürüstlük ve onun sayesinde ulaşılan birr b ü t ü n iyilikleri kapsamaktadır. Nitekim Hz. Peygamber başka bir hadiste, "Birr ahlâk güzelliğidir" buyurm u ş (Müslim, "Birr", 14-15; Tirmizî, "Zühd", 52), burada ve daha başka hadislerinde (meselâ bk. Dârimî, "Büyü'", 2; Müsned,



atmacacıbaşı), çaşnigirbaşı ve mîrâhur



IV, 182, 194, 227, 228) birrin insan vicda-



ağalar sınıfını teşkil ederdi. Yeniçeri ağası, cebecibaşı, topçubaşı, arabacıbaşı, altı bölük ağaları denilen kapıkulu süvari bölüklerinin (sipah, silâhdar, gurebâ-yı yemîn, gurebâ-yı yesâr, ulûfeciyân-ı yemîn, ulûfeciyân-ı yesâr) kumandanları da ağalar sınıfından olup, saray teşkilâtı dışındaki bu askerî ağalara da Bîrun ağaları denirdi. Çeşitli hizmetlerde kullanılan



müte-



ferrikalar, baltacılar, bostancılar, peyk, solak, şatır, mehterân-ı alem ve mehterân-ı hayme denilen alem ve çadır mehterleri, saka gibi hizmetlilerle çamaşırcı, aşçı, ekmekçi, terzi, hattat, hakkâk, kuyumcu, demirci, silâhçı gibi sanatkârlar da Bîrun hizmetlilerindendi.



nını (nefs, kalp) huzura kavuşturan, ruh



Bîrun tabiri Enderun gibi varlığını im-



dünyasını aydınlatan ve geliştiren her



paratorluğun sonuna kadar sürdüreme-



türlü



miş, Tanzimat'ın ilânından sonra pek kul-



iyilik ve güzellikleri



kapsadığını



lanılmamıştır. Osmanlılar'da, sarayın Bî-



belirtmiştir.



run ricâlinden başka doğrudan doğruya



BİBLİYOGRAFYA: R â g ı b el-İsfahânî,



Lisânü'l-'Arâb, md.;



Müsned,



el-Müfredât,



"birr"



"brr" m d . ; Tâcü'l-'arûs,



md.;



sadrazama bağlı bıyıklı veya gedikli ağa-



"brr"



lar diye adlandırılan görevliler de vardı.



I, 8, 3 8 4 , 4 0 5 , 4 3 2 ; IV, 182,



194, 227, 2 2 8 ; Dârimî, " B ü y û c " , 2, " R i k â k " , 7 7 ; Buhârî, " E d e b " , 6 9 ; M ü s l i m , "Birr", 14-15, 103105; E b û Dâvûd, " E d e b " , 8 0 ; Tirmizî, "Birr", 48, " Z ü h d " , 5 2 ; M â t ü r î d î , Te'uîlât,



Ü s k ü d a r Seli-



m a ğ a Ktp., nr. 40, I, 1 7 5 " ; Mâverdî,



dünyâ



ue'd-dtn,



Edebü'd-



Beyrut 1978, s. 148, 184-185;



F a h r e d d i n er-Râzî, Mefâtîhu'l-ğayb, V, 37, 3 9 ; Kurtubî. el-Câmf,



III, 45-46;



II, 2 3 8 ; Ş a h Veliy-



yullah ed-Dihlevî, Hüccetullâhi'l-bâliğa,



Kahi-



"Kapı halkı" olarak tanımlanan bu ağalara dış ağalar denildiği de olurdu. Bu gedikli ağaların maiyetinde çalışanlara ise zobu denirdi. BİBLİYOGRAFYA: Sertoğlu, Tarih Lügati,



uânîn-i Âl-i Osmân, general,



s. 53, 8 5 ; Ayn Ali, Ka-



s. 87 vd.; d'Ohsson,



VII, 1-33; Uzunçarşılı,



Tableau



Merkez-Bahri-



re, ts. (Dâru 1-Kütübi'l-hadîse), II, 120-124; T.



ye, s. 1 6 8 v d . ; a.mlf., Saray



İzutsu. Kur'an'da



v d . ; Pakalm, I, 236-237; TA, VI, 4 7 3 ; B. Levvis,



Dînî



ue Ahlâkî



Kauramlar



(trc. S e l â h a t t i n Ayaz), İstanbul, ts„ s. 273-276. S



ALİ



TOKSARI



Teşkilâtı,



s. 3 5 8



" B ı r ü n " , El 2 (Fr.), I, 1273. S



ABDÜLKADİR



ÖZCAN



205



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ BÎRÛNİ 1



( ^J!^ ) Ebü'r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî (ö. 453/1061 [?])



^



Astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi başta olmak üzere çeşitli alanlarda önemli eserler veren, Türk-İslâm ve dünya tarihinin en tanınmış ilim adamlarından biri.



^



Bîrûnî'nin (Tahdîd, s. 81) taşralılığmı yi-



Kâs'ta saraya ilâç getiren ihtiyar bir



ne Hârizm sınırları içinde d ü ş ü n m e k ge-



Türkmen'le karşılaştığını bildirmesi {el-



rekir. Dolayısıyla onun Hârizm'in mer-



Cemâhir, s. 205-206), ilk rasatlarını Türk-



kezî bölümlerinde değil civar semtlerin-



ler'le m e s k û n bölgelerde yapması, Kıtay



den birinde doğduğunu kabul etmek ak-



Han'ın elçilerine sorular sorması, kendi-



la uygundur. Nitekim bu nisbe proble-



sine y a ğ m u r taşı getiren bir Türk'le ko-



mini çözmek maksadıyla Berlin'den Bu-



nuşması (Tahdîd, s. 80; el-Cemâhir,



hara'ya giden E. Sachau, burada insan-



219), onun Türkçe bildiğinin ve Türk ol-



ların "şehrin içinden" veya "dışından" di-



d u ğ u n u n önemli işaretleridir. Sonuç ola-



ye nitelendirildiğini tesbit etmiştir. Bî-



rak Bîrûnî'nin, bizzat kendi ifadesiyle



rûnî d o ğ m a d a n önce ailesinin başka bir



"aslî Hârizmliler'den olmayıp (el-Asârü'lbâkıye, s. 39) Kâs şehrinin "bîrûn"undan yahut dışarıdan bu şehre göç etmiş bir Türk ailesine m e n s u p olduğu söylenebilir. Zira Bîrûnî'nin d o ğ u m u n d a n önce bu yörelere Türkler göç etmişti ve Hârizm'in yerlileriyle Türkler arasında derin münasebetler vardı.



yerden gelerek Kâs'a yerleşmiş olması 3 Zilhicce 362 (4 Eylül 9 7 3 ) tarihinde Hârizm'in merkezi Kâs'ta doğdu. Ceyhun



s.



dolayısıyla da ona "taşralı" anlamında Bîrûnî d e n m i ş olabilir.



nehrinin aşağı kısmında yer alan bu şe-



Bîrûnî'nin ailesine dair bilgi yoktur.



hir o d ö n e m d e Hârizm adıyla da anıldı-



Kendisi de bir şiirinde dedesi ve sülâle-



ğından Bîrûnî el-Hârizmî nisbesiyle de



si hakkında bilgisi olmadığını, hatta ba-



bilinmektedir. Ancak kendisinden önce



basını bile tanımadığını belirtmektedir.



yaşamış olan ünlü matematikçi Hârizmî



Aynı şiirde babası hakkında "Ebû Leheb",



(Muhammed b. Mûsâ) ile karıştırılmaması



annesi hakkında da



"hammâletü'l-ha-



kındaki belirsizliğe karşılık onun çocuk-



için kaynaklarda



Hârizmî



Bîrûnî'nin ailesi, soyu ve milliyeti hak-



nisbesinden



t a b " gibi garip tabirler kullanan Bîrûnî'-



luğundan beri araştırmacı bir ruha sa-



önce m u t l a k a Bîrûnî nisbesi de zikredil-



nin bunlarla neyi kastettiği açık değil-



hip olduğu, çeşitli konuları



miştir.



dir. Bîrûnî'nin söz konusu imalarıyla soy



için aşırı bir istek duyduğu bilinmekte-



öğrenmek



Bîrûnî nisbesinin menşei, anlamı ve



sop veya övgü ve yerginin önemli olma-



dir (Kitâbü's-Saydele [mukaddime], s. 34).



okunuşuyla ilgili olarak farklı görüşler



dığını vurgulamak istediği ileri sürül-



Esasen bu bilgin ailesi, soyu ve milliyeti



vardır. Bîrûnî'nin eserlerinden olup Ga-



m ü ş ya da bu konuda yorumdan kaçı-



hakkında fazla açıklamada



zanfer-i Tebrîzî'nin hattıyla yazılmış olan



nılmıştır. Bîrûnî'nin mevcut eserlerinin



gereksiz görmüş, ancak kendi şahsî ha-



Leiden'deki Fihrist nüshasında ve müs-



hiçbirinde kendi milliyeti hakkında her-



yatı ve entellektüel serüveniyle ilgili ay-



tensihin "el-Müşşâte" başlığıyla yazdığı



hangi bir açıklamaya rastlanmamakta-



rıntılardan sık sık söz etmiştir.



bulunmayı



ekte, özellikle Bîrûnî hayatta iken (1025)



dır. Hârizm bölgesinde Fars, Türk ve



Bîrûnî'nin "gölgelerinde nimetlendiği-



yazılmış olan ve müellif hattı olup olma-



Soğd unsurların birlikte bulunması bu



ni" söylediği Afrigoğullarfndan Hârizm-



dığı tartışmalı bulunan Tahdidiı



konuda t a h m i n d e bulunmayı güçleştir-



şahlar'ın himayesine ne şekilde girdiği



mekle birlikte yapılan araştırmalar Türk



bilinmemektedir. Ancak kendisinin, da-



olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.



ha çocukken saraya ilâç getiren bir Türk-



Her şeyden önce Bîrûnî'yi, Arap veya



men'in başına gelenlere bizzat şahit ol-



Fars ırkı hakkında yazdıklarından her-



duğuna dair ifadeleri ( el-Cemâhir, s. 205-



tıihâyâti'l-emâkin'm iç kapağında kelimenin "el-Beyrûnî" şeklinde harekelenmiş olması, bazı araştırmacıların bu şekli tercih etmelerine yol açmıştır (meselâ bk. Sayılı, Beyrunî'ye Armağan, s. 6). İranlı tanınmış edebiyatçı M u h a m m e d Muîn ise her iki telaffuzun aynı anlama geldiği görüşündedir (bk. Tebrîzî, Burhân-ı Kâtı" [Muhammed Muîn'in notu], I, 336). Ancak bu kelime tarih ve biyografi kitaplarında, ansiklopedi mahiyetindeki klasik kaynakların çoğunda "el-Bîrûnî" şeklinde verilmekte, menşei ve anlamına dair tartışmalar da genellikle bu okunuşa göre yapılmaktadır. Ayrıca modern araştırmaların büyük b ö l ü m ü n d e bu okunuş tercih edilmiştir (bk. bibi.). Beyhaki, Bîrûn'u bir şehir ismi olarak zikrederse de (Tetimme, s. 62) Hârizm'de böyle bir şehrin mevcudiyetinden klasik kaynaklarda söz edilmemektedir. Farsça'da "dış" anlamına gelen bîrûn kelimesinden hareket eden bazı müellifler, "Bîrûnî" nisbesinin "dışarıdan gelen, taşralı, yabancı" anlamında kullanıldığı görüşündedirler (Yâküt, VI, 308; Sem anî, s. 392). Ancak Kâs'ta doğduğu kesin olan ve Hârizm'den "vatanım" şeklinde söz eden



hangi birine dayanarak Arap veya İranlı



206), k ü ç ü k denebilecek bir yaşta Hâ-



yahut daha da öteye giderek İran milli-



rizmşahlar'ın himayesine girdiğini ve sa-



yetçisi sayan görüşler mesnetsizdir. Çün-



ray terbiyesiyle yetiştiğini



kü Bîrûnî'nin her iki ırk için de lehte ve



tedir. Özellikle bu sülâleden



aleyhte değerlendirmeleri vardır (bk. Tah-



âlim ve matematikçi Ebû Nasr İbn Irak,



dîd, s. 11; el-Aşârü'l-bâkıye, s. 52; Temhîdü'l-müstakar, s. 13-17; el-Kânûnü'lMes'ûdî, III, 1469; el-Cemâhir, s. 23; Tahkikti mâ li'l-Hind, s. 367). Ayrıca Arapça ve Farsça'nın kendi ana dili olmadığını belirtmektedir (Kitâbü's-Saydele |mukaddime], s. 31). Ana dilinin Soğdca olması ihtimali de zayıftır,- çünkü araştırmalar Soğdca'nın o dönemde bir kültür ve medeniyet dili olduğunu ortaya koymuştur. Halbuki Bîrûnî kendi ana dilinin bir ilim dili olmadığını hayıflanarak söylemektedir (bk. a.y.). Eserlerindeki Arapça'nın kullanımında rastlanan gariplikler Peçenekçe'nin tesirine bağlanabileceği gibi sık sık Peçenek söyleyişiyle Türkçe kelimeler kullanılması da Türk asıllı olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bundan başka Bîrûnî'nin henüz çocukken



onun ilmî hayata iyi bir başlangıç yap-



göstermektanınmış



masını temin eden önemli bir simadır. Başkası için kullanmadığı "üstadım" söz ü n ü bu hocası için kullanan Bîrûnî, ondan Öklit geometrisiyle Batlamyus astronomisini okudu. İrak ailesinin ve bu aileye m e n s u p M a n s û r ' u n Bîrûnî'nin eğitimine özel bir ihtimam gösterdiği ve onun yetişmesi için çeşitli imkânları seferber ettiği anlaşılmaktadır. İbn Irak dışında Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm'den de dersler alan Bîrûnî'nin uzun süreli bir öğrenim hayatı olmadığı, daha çok kendi kendini yetiştirdiği bilinmektedir. Bu husus, onun sahip olduğu araştırma ruhu ve ilmî tecessüsün yanı sıra erken yaşlarda eser vermiş olmasından da çıkarılabilir. Nitekim ilk rasadını 380'de (990) yaptığına göre (Tahdîd, s. 234)



206



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ kediş tarihinden fazla uzak değildir. Onun 997 yılında Kâs'a geri d ö n d ü ğ ü kesinBîrûnî'nin doğumunun bininci yıldönümü münasebetiyle yapılmış hayalî bir resmi {Özbekistan Halkları Tarihi Müzesi Taşkent)



daha on yedi yaşında iken ilmî çalışmasını verimli bir noktaya ulaştırabilmiş demektir. Bu rasatlar sırasında güneşe b a k m a k t a n gözlerinin rahatsızlanması ve rasatlarını güneşin sudaki aksine bakarak sürdürmesinden de sahip olduğu azim ve hırsın derecesini anlamak mümk ü n d ü r (a.g.e., s. 135-136). Yine aynı yaşlarda yarım derecelik bölümlere ayrılmış bir çember ile Kâs boylamından güneşin yüksekliğini ölçerek şehrin enlem derecesini hesaplamıştır. Yirmi iki yaşında iken de bir gözlemler ve ölçmeler dizisi planlamış, diğer bazı gereçlerin yanı sıra çapı 8 m . olan bir astronomik çember hazırlamıştır. Fakat Bîrûnî'nin bu huzurlu devresi uzun sürmemiştir. Yirmi iki yaşına henüz girmiş ve Hârizm sarayında mevki sahibi olmuş bu genç ilim a d a m ı için siyasî iktidarın el değiştirmesiyle sıkıntılı bir d ö n e m başlayacaktır. 995 yılında Ceyhun nehrinin öte yakasında bulunan Me'mûnîler'in Kâs'a saldırıp Hârizmşahlar'ı tarihten silmeleri ve Hârizm idaresinin Gürgenç merkezli yeni bir siyasî iktidara bağlanması üzerine Bîrûnî Kâs'ı terketti. Bundan sonra nereye gittiği konusunda kesin bilgi yoktur. Ancak bir süre Rey'de kaldığı ve bir yoksulluk dönemi yaşadığı bilinmektedir (el-Âşârü'lbâkıye, s. 338). Ayrıca Bîrûnî Rey'de sürdürülen rasat çalışmalarından da bahsetmektedir. O d ö n e m d e Büveyhîler'in idaresinde bulunan Rey'de h ü k ü m d a r



dir. Nitekim Bîrûnî, 2 4 Mayıs 997 tarihinde daha önce kararlaştırılmış bir randevu ile burada büyük İslâm matematikçisi ve astronomu Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî ile b u l u ş m u ş ve ikisi birlikte ay tutulmasını gözlemlemişlerdir (Tahdîd, s. 236). Bu arada Gîlân şehrine de gitmiş olma ihtimali mevcuttur. Zira Kitâbü c Makâlîdi ilmi'l-hey3e adlı eserini bu şehrin hükümdarı ya da valisi olan Merz ü b â n b. Rüstem'e ithaf ettiği bilinmektedir. Ayrıca Bîrûnî 1000 yılında bitirdiği el-Âsârü '1 - bakiye adlı eserinde Gîlân ispehbedinin huzurunda bulunduğundan bahsetmektedir (Kennedy, DSB, II, 149). Aynı yıl Bîrûnî'nin Buhara'da da bulun-



nedy, DSB, II, 149). Ancak onun üçüncü rasadını Gürgenç'te ikamete devam etmiş olmasının kesin delili saymak fazla iddialı olacaktır. Nitekim 997'de Kâs'a tekrar d ö n ü p Ebü'l-Vefâ el-Bûzcânî ile ortak rasat faaliyetlerini gerçekleştirmiş (yk. bk.), f a k a t orada kalmamıştır. BîrünFnin Kâbûs'tan sonraki yeni hamileri olan Me'mûnîler de gerçekte Sâmânîler'e vergi ödeyen bağımlı bir tahtın temsilcileriydi. Onların yıkılmasından sonra Gazneliler'in hâkimiyeti



alanına



girmişler, ancak yine de yan bağımsız kalabilmişlerdir. Bu sülâleden Ebü'l-Hasan Ali'nin yakın desteğini kazanan ve ölüm ü n d e n sonra kardeşi Hârizmşah Ebü'lAbbas M e ' m û n b. Me'mûn'un himayesine giren Bîrûnî, onun kendisini üne ve



d u ğ u bilinmektedir. Kendisi, 997 yılında



refaha kavuşturduğunu



Sâmânîler'in tahtına geçen ve saltanatı



dir. Şahsı için Ebü'l-Abbas'ın sarayında



kaydetmekte-



yalnızca iki yıl süren II. Mansûr'un sara-



bir daire tahsis edilen bilgin aynı zaman-



yında himaye görmüştür. Hatta çok son-



da bir müşavir olarak da çalıştı. Kendi-



raları yazdığı bir şiirinde onun ilk hâmi-



sine sağlanan siyasî ve ilmî imkânlar sa-



si olduğunu zikretmektedir (a.g.e.,



II,



yesinde araştırmalarını Cürcân'da oldu-



148). Bu arada 155 yıl boyunca Cürcân,



ğ u n d a n daha verimli olarak s ü r d ü r m e



Gîlân, Taberistan ve Kuhistan gibi yer-



imkânı buldu. Onun bizzat yaptığı ve "Şa-



leri hâkimiyetlerinde t u t m u ş olan Ziyâ-



hın Çemberi" adını verdiği astronomi ale-



rîler'in hükümdarı Kâbûs b. Veşmgîr Cür-



tini Ebü'l-Abbas'a ithaf etmesi, hüküm-



cân'dan s ü r ü l m ü ş t ü ve Horasan Emirli-



dara karşı duyduğu minnet duygusunun



ği'nin desteğiyle tahtına yeniden kavuş-



bir ifadesidir (el-Kânûnü'l-Mes'üdî,



m a k istiyordu. 998'de Cürcân'a geri dön-



612). Bu ilmî çalışmaları sırasında ünlü



düğünde



beraberinde artık



hizmetine



girmiş olan BîrûnFyi de getirmişti. Bîrû-



II,



hekim Ebû Sehl îsâ el-Mesîhî ile de verimli münasebetler kurmuştur.



nî'nin yeni hâmisi Kâbûs b. Veşmgîr'den



BîrünFnin Gürgenç'i bir ikametgâh ola-



pek hoşlanmadığı, ancak ona karşı min-



rak samimiyetle benimsediği anlaşılmak-



net duyguları beslediği



bilinmektedir.



tadır. Nitekim kendisi bu şehirden "va-



Âlim ve edip bir kişi olan Kâbûs Bîrûnî'-



tanım" diye bahsetmekte, ancak üstlen-



nin çalışmalarını desteklemiş, o da el-



m e k zorunda kaldığı idarî ve siyasî gö-



Âşârü'l-bâkıye adlı eserini bu hükümdara ithaf etmiştir. Eserinin çeşitli yerlerinde Kâbûs'u övmüş ve lakap kabul etmediğinden ö t ü r ü onu takdir ettiğini belirtmiştir. BîrünFnin İbn Sînâ ile sorulu cevaplı tartışmaya bu d ö n e m d e girdiği sanılmaktadır (Hamarneh, Hamdard Medicus, X X X I / 2 , s. 6).



revlerin ilmî faaliyetlerini bir ölçüde en-



Bîrûnî, Cürcân'da kendisine gösterdi-



gellediğini vurgulamaktadır (Tahdîd, s. 81). Doğum yeri ve asıl vatanı olan Kâs'ın artık Gürgenç'e bağlı olmasından ö t ü r ü de bu sözü sarfetmiş olabilir. Öyle anlaşılıyor ki Bîrûnî, Hârizmşah Ebü'l -Abbâs Me'mûn'un önüne getirdiği siyasî ve idarî meseleleri çözüme kavuşturmada oldukça başarılı idi. Özellikle



Hârizm'in



Fahrüddevle'nin emriyle Ebû M a h m û d el-Hucendî (ö. 390/1000) tarafından bü-



ği büyük ilgi ve tanıdığı imtiyazlara rağ-



Gazneliler ve Karahanlılar'la münasebe-



m e n katı kalpli bulduğu Kabûs'u (Yâküt,



tinde önemli roller üstlenmiştir. 1014 yı-



yük bir sekstant yapılmış ve güneşin o boylama girişlerini gözetlemekte kullanılmıştı. Bîrûnî, adını h ü k ü m d a r d a n alan



VI, 312), Gürgenç'teki Me'mûnîler hane-



lında



danından Ebü'l-Hasan Ali b. Me'mûn'un



d o ğ r u d a n hâkimiyet sağlama girişimin-



daveti üzerine 1009 yılında terketti. Bu



de bulunmasıyla gerginleşen siyasî or-



Fahrî Sekstantı'nı tarif etmiş ve bizzat Hucendî'den elde ettiği bilgilere daya-



tarihi 1003 olarak gösteren bir görüş de



t a m , Ebü'l-Abbas M e ' m û n ' u n



vardır. Zira Bîrûnî, 1003 yılının 19 Şubat



otoritesini kabul etmesine r a ğ m e n or-



narak yapılan rasatları Hikâyetü'l-âleti'l-müsemmât bi's-südsi'l-Fahri adlı risâlesinde ayrıntılarıyla kaydetmiştir. Bî-



ve 14 Ağustosunda Cürcân'da iki defa



dunun ve diğer emîrlerin buna yanaşma-



Gazneli



Mahmud'un



Hârizm'de



Gazneli



gerçekleştirdiği ay tutulmasıyla ilgili göz-



masıyla t a m bir kargaşaya dönüşmüş-



lemlerinin üçüncüsünü ertesi yılın 4 Ha-



tü. İsyan eden ordu M a h m u d ' u n enişte-



rûnî Kâs'ı 995'te terkettiğine ve Hucendî 1000 yılında ö l d ü ğ ü n e göre ikisinin



ziranında Gürgenç'te tekrarlamıştır. Bu-



si olan Me'mûn'u öldürünce



na göre 1003'te Cürcân'ı terketmiş ve



bunu fırsat bilip Hârizm'i ülkesine kat-



Rey'de görüşmeleri herhalde şehri ter-



Gürgenç'e yerleşmiş olması gerekir (Ken-



mıştı. Bu gelişmeler BîrünFnin hayatın-



Mahmud



207



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ da yepyeni bir dönemin başlangıcını oluş-



lâm âleminin genişlemesinden büyük bir



turdu. Çünkü Mahmud geri dönerken Bî-



sevinç duyduğu anlaşılmaktadır (el-Kâ-



yus'un



rûnî ve hocaları Ebû Nasr İbn Irak Man-



(Ziauddin Ahmad, IC, V [19311, s. 348), Pa-



sûr, A b d ü s s a m e d ve yine Gürgenç'te il-



nünü'l-Mes'udî, 11, 688; ayrıca bk. Tahdîd, s. 35, 213, 214).



mî m ü n a s e b e t k u r d u ğ u Ebü'l-Hayr el-



Bîrûnî'nin, ö l ü m ü n ü n ardından "âle-



virdiğine bakılırsa Bîrûnî giderek Sans-



Hammâr'ı da Gazne'ye g ö t ü r m ü ş t ü . Bu



min aslanı", "zamanın yegânesi" diye söz ettiği Gazneli M a h m u d (Tahkiku mâ li'l-



Arapça'ya tercümesini yetersiz bulduğu



Hind, s. 342) sarayını edip, şair ve bilginlere daima açık tutmuş, bu arada Kerrâmîler'i, Karmatîler'i ve Şiîler'i takip et-



çevirmeye teşebbüs ettiği



sırada Bîrûnî kırk dört yaşındaydı. Bîrûnî için Hârizm devresinin bitip Gazne devresinin başlaması sıkıntılı olmuştur. Daha önceki siyasî d u r u m u sebebiyle Nandana Kalesi'nde bir süre göz hapsinde t u t u l a n



Bîrûnî, bu



mahrumiyet



günlerinde bile ilmî çalışmalardan uzak kalmadı ve orada sağlayabildiği aletlerle çeşitli astronomik gözlem ve hesaplamalar yaptı (1018). Gazneli Mahmud'la önceleri yakın ilişki



kuramamasına



rağmen kendisine resmen yardımda bulunulduğu da bilinmektedir. Bu iki meşhur simanın birbirine yaklaşmasında Hint tapınaklarından alınan bir değerli taşın rolü olmuştur. Bîrûnî'nin söz konusu sıkıntılı dönemi herhalde yalnızca kendi psikolojik d u r u m u n d a n kaynaklanmıyordu. Gazne'de araştırma ruhuna



sahip



bilginlerin varlığına pek t a h a m m ü l gösteremeyen ve onları sapıklık ve zındıklıkla suçlayan bir zihniyet hâkimdi (Tah-



dîd, s. 3-4). Nitekim Bîrûnî'nin hocası Abd ü s s a m e d dinsizlik ve Karmatîlik'le ith a m edilerek öldürüldü. Aynı suçlamalar Bîrûnî'ye de yöneltildi, f a k a t etkili olmadı. Çünkü Bîrûnî, henüz yirmi yedi yaşında iken Karmatîler hakkında Kitâb fî ahbâri'l-mübeyyida ve'l-Karâmita adlı bir eser yazıp tehlikeye dikkatleri çekmiş biri olarak kendisini rahatlıkla temize çıkarma imkânına sahipti (el-Âşârû'l-bâkıye, s. 211, 213). Dinsizlik suçlamasını haklı çıkaracak bir delil de yoktu. Sonuç olarak Bîrûnî bu suçlamalardan ilmî seviyesinin de yardımıyla kurtuldu. Bîrûnî ile Gazneli M a h m u d arasında başlangıçta h ü k ü m süren soğukluğun sebeplerinden biri de M a h m u d ' u n veziri ve danışmanı Meymendî'dir. Firdevsî de onun yüzünden ünlü hicviyesini yazıp ülkeden kaçmıştı. Ancak Bîrûnî sıkıntılara sabır ve metanetle göğüs germiş, bu tavrı M a h m u d ile aralarında derin ve s a m i m i bir münasebetin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Nitekim yazılarında M a h m u d ' u n kendisinden hiçbir nimeti- esirgemediğini, Gazne'deki ilmî çevrelerin M a h m u d ' a büyük itibar gösterip peşinden koştuklarını, onun izzet otağı ve devletin dayanağı olduğunu, "Doğu'nun başşehri" diye andığı Gazne'nin de ikinci vatanı olacağını kaydetmiştir. Bîrûnî'nin M a h m u d zamanında İs-



tirmiştir. Gereksiz tartışma çıkaran bazı kitapları da yaktırmıştır. Bu o r t a m d a



Öklid'in Unsurlar adlı eseriyle Batlam-



tanjali



e/-Mecistf'sini ve Samkhya'yı



kritçe'ye iyice h â k i m Pançatantra



Sanskritçe'ye



da Arapça'ya çeolmuştur.



masallarını da



Onun



Arapça'ya bilinmekte-



dir. Ancak bu çalışmalarının en önemli meyvesinin Tahkiku



mâ li'l-Hind



adlı



eseri olduğu belirtilmelidir. Gazne'de ge-



Bîrûnî Gazne'ye gelişinden itibaren ilk on yıl içinde oldukça verimli bir ilmî faaliyet imkânı bulmuş, astronomi, mate-



çirdiği uzun yıllar boyunca yaptığı ta-



m a t i k ve fizikle ilgili çalışmalarını derinleştirmiştir. Hindistan'ı konu alan ünlü



let ricâliyle olan yakınlığının çeşitli kültürlerle m ü n a s e b e t



imkânını



Tahkiku mâ li'l-Hind adlı eseri de bu dönemin bir ürünüdür.



da daima değerlendirmesini



bilmiştir.



Sultan M a h m u d 1002-1026 yılları arasında Hint kıtasında tedricî bir fetih hareketi sürdürmüş ve sonunda İndus havzası ve Ganj vadisinin önemli bir bölüm ü ile güneyde Hint Okyanusu'na kadar uzanan toprakları ele geçirmiştir. Bîrûnî İslâm âleminin ö n ü n d e açılan bu yeni coğrafyaya büyük ilgi d u y m u ş ve içinde yaşadığı geniş imparatorluğun sağladığı imkânlardan faydalanarak Hindistan'ı t a n ı m a k istemiştir. VIII. yüzyıldan itibaren Hint k ü l t ü r ü n ü n astronomi, matematik, tıp ve edebiyat ürünlerini tercümeler yoluyla tanımış olan İslâm dünyası için bu kıta her z a m a n cazibesini korumuştur.



biat araştırmaları, astronomi gözlemleri, m a t e m a t i k çalışmaları yanında devsağladığı



Meselâ Volga boylarındaki Türk hakanının 1024 yılında elçi olarak gönderdiği heyetle görüşerek bilgisini artırmaya çalışmıştır. Kutup ülkeleriyle t e m a s halinde iken güneşin günlerce batmadığını söyleyen bir heyet üyesi Sultan Mahm u d ' u n dinî gayret ve öfkesini hareket e geçirmiş, ancak BîrünFnin araya girip b u n u n tabii olduğunu belirtmesiyle sultan ikna olmuştur (Yâküt, VI, 310). Yine Gazne'ye 1027 yılında gelen bir Çin ve Uygur Türk elçilik heyetinden Uzakdoğ u ile ilgili bilgiler edinmiştir (Minorsky, s. 234). Gazneli Mahmud'un 1030 yılındaki ölüm ü n d e n sonra t a h t a geçen oğlu Mesud da (1030-1041) bilginlere itibar eden bir



ziyaret



kişiliğe sahipti. Bîrûnî bu d ö n e m d e sa-



eden Bîrûnî oraya ilk giden m ü s l ü m a n



raydaki danışmanlık görevinin yanı sıra



âlim değildi. Daha önce birçok kimse



ilmî araştırmalarını yine sürdürdü. Tah-



Sind'e, Sind'in güney kıyılarına, Hindis-



didiz nihâyâti'l-emâkin, Makale fi'stihrâci'l-evtâr fi'd-dâ'ire, Tahkiku mâ li'l-Hind gibi Gazne döneminin önemli eserlerine e l - K â n u n u 1 - M e s ' û d î adlı eserini de ekleyerek ilmî hayatının zirvesine ulaştı. Sultan Mesud'a ithaf edildiği için bu ismi alan ve Ortaçağ astronomisi için çok önemli sonuçlar ihtiva eden bu kitap Batlamyus sistemiyle önemli farklılıklar arzediyordu. Özellikle devrinde arzı merkez kabul eden anlayışa karşı dünyanın güneş etrafında dönmesi d u r u m u n u n astronomik olguları değiştirmeyeceği g ö r ü ş ü n ü savundu. Sultan Mesud bu ithafa bir fil yükü g ü m ü ş para ile mukabele ettiyse de Bîrûnî bu arm a ğ a n ı geri çevirdi (Yâküt, VI, 310-311). Bîrûnî'nin Sultan Mesud zamanında vatanını ziyaret ettiği ve bu vesile ile Cend'de kırk yıl boyunca aradığı Mani'nin bir kitabını elde ettiği kaydedilmektedir (Fihrist, s. 33).



Çeşitli vesilelerle Hindistan'ı



tan'a gitmiş ve bu yerlerle ilgili kitaplar yazmıştı. Ancak Bîrûnî'nin gezileri çok hazırlıklı ve dolayısıyla verimli oldu. Daha önce kendisi gibi Gazne'ye getirilen Hintli bilginlerle tanışmış ve onlardan Sanskritçe'yi bir ölçüde öğrenmişti. Bu bilginlerle konuştukça Hindistan'a dair ilgisi artmış ve önemli bilgiler edinmişti. Bîrûnî'nin Hindistan'a kaç defa ve hangi tarihlerde gittiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Sûmen â t ve Mültan seferlerine katıldığı, Kuzey Hindistan, Keşmir ve Pencap bölgelerini gezip g ö r d ü ğ ü kesindir. Pencap't a Hint bilginleriyle t e m a s kurmuş, onlarla Sanskritçe konuşulan ilmî meclislerde tartışarak takdirlerini kazanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki Bîrûnî Hintli bilginler üzerinde şaşkınlık ve hayranlık uyandıran bir etkiye sahip olmuştur (Tahkik, s. 14-18).



208



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ Uzun süredir kendisini etkileyen ciddi



cılık, tarih, coğrafya, filoloji ve etnoloji-



ği intibaı uyanmaktadır. Bu metinlerden



bir hastalığı altmış iki yaşlarında iken



den jeodezi, botanik, mineraloji, dinler



1035 yılında atlattığını belirten Bîrûnî'-



ve mezhepler tarihine kadar otuza yakın



Ecvibe zan Qaşri mesâ'il başlığını taşıyan risâlenin İbn Sînâ tarafından kalem e alınmakla birlikte Bîrûnî'ye cevap olarak yazılmadığı ileri sürülmüştür. Risâlenin Bîrûnî'ye karşı yazılmış olduğu fikri, İbn Sînâ'nın peşpeşe gelen iki risalesinden ilkine ait olan ve Bîrûnî'ye cevaben yazıldığını belirten son ifadenin ikincisine ait sanılmasından kaynaklanmıştır (Küyel, s. 83-87). Bîrûnî'nin Hârizm'den gönderdiği sorulara İbn Sînâ'nın verdiği karşılıklarla bu karşılıklara Bîrûnî'nin yönelttiği itirazları içine alan ve M u h a m m e d Tancî tarafından neşredilen risâle ise aynı konuya tahsis edilmiş bir başkasıyla birlikte (Beyrunî'ye Armağan, s. 260-301) Bîrûnî İle İbn Sînâ arasındaki metodolojik farklılığın alabildiğine yansıdığı bir belgedir.



nin {a.g.e., s. 35) aynı yıl Ebû Bekir er-



bilim dalında çalışmalar, buluşlar gerçek-



RâzFnin eserlerine ait geniş bir katalog



leştirmiş olan Bîrûnî, yoğun ilmî faaliye-



hazırladığı bilinmektedir. İlerlemiş yaşı-



tinin yanı sıra dinî hassasiyetini daima



na rağmen ilmî faaliyetlerine ara verme-



korumasını bilen bir şahsiyettir. Onun



yen Bîrûnî, Sultan Mesud'dan sonra oğ-



t ü k e n m e k bilmeyen araştırma gayreti-



lu Mevdûd'a da (1041-1049) el-Cemâhir fî ma crifeti'l-cevâhir ve el-Kitâbü'lMu'arıven bi'd-Destûr adlı iki kitabını ithaf etti. Görme ve işitmede güçlük çekmeye başlayınca öğrencilerinin en seçkinlerinden olan Ebû Hâmid A h m e d b. M u h a m m e d en-Nehşeî'yi yardımcı edindi, ayrıca kendisine yardım eden bir Rum araştırmacı ile birlikte çalıştı. Bîrûnî son eseri olan Kitâbü's-Saydele fi't-tıbb'ı yazdığında seksen yaşını geçmişti. Böylece tıpla ilgili olarak başlayan telif hayatı tıbbî bir eserle sona erdi. Ölümünden az önce kendisini ziyarete gelen eski bir dostuyla yaptığı ferâiz hesaplamaları onun son teorik çalışmasını oluşt u r m u ş t u r . Gazne'de ölen Bîrûnî'nin vefat tarihi konusunda tek ve kesin bir kayıt mevcut değildir. Kendisi seksen yaşını geçtiğinden bahsettiğine göre daha önce yaygın kabul gören 440 (1048) tarihi geçersiz olmaktadır. Buna göre Bîrûnî'nin 443 (1051) yılını idrak ettiği kesindir. Y â k ü t ' u n verdiği tarih olan 403 (1012) istinsah hatası kabul edilip 453 olarak değiştirilirse ölüm tarihi milâdî 1061 olmaktadır (Yâküt, VI, 638; krş. Sayılı, Beyrurıî'ye Armağan, s. 6).



ni, taviz vermez objektiflik endişesini ve çok samimi dinî duyguları kendi şahsında başarıyla dengelediği öncelikle belirtilmelidir. Bîrûnî'nin yaşadığı d ö n e m d e zirveye ulaşan öteki şahsiyetin İbn Sînâ oluşu, onun İslâm medeniyetinin en üretken dönemlerinde varlık gösterdiğinin başka bir göstergesidir, eş-Şifâ'



gibi dev



bir aklî ilimler ansiklopedisinin, el-îşâ-



neminin zirveye ulaşan isimlerinden biri



rât ve't-tenbîhât gibi veciz bir felsefe şaheserinin yazarı olan İbn Sînâ'nın tıptaki efsanevî şöhreti yanında metafizik ve psikolojideki derinliğiyle de çağdaşlarından ayrı değerlendirilmesi gerekir-, ancak buna karşılık çağdaşı olan Bîrûnî'nin m a t e m a t i k , astronomi ve fizikte gösterdiği başarı İbn Sînâ'ya nisbetle ileri bir adım sayılmalıdır. Her ikisi de ansiklopedist olan bu iki büyük âlimi ayıran özellik, İbn Sînâ'nın psikoloji üzerine temellendirilmiş bir metafiziği öne çıkarması, Bîrûnî'nin ise m a t e m a t i k ve fizik ilimlere çok fazla ö n e m verip metafiziğin akla dayalı spekülatif kanıtlam a m e t o d u n a İbn Sînâ kadar fazla ilgi duymamasıdır. Buna karşılık gözlem ve deneyi matematik diliyle açıklamaya verdiği ö n e m ve ilmî metodoloji titizliği Bîrûnî'yi Ortaçağ'ın öteki üstadından daha fazla modern ilim adamı tipine yaklaştırmıştır. Belki bu eğilimlerinin de etkisiyle Aristocu felsefeyi fizik ve metafizik yönleriyle yer yer eleştirmiş ve Ebû Bekir er-Râzî'nin klinik gözlem ve deneye dayalı tecrübî yaklaşımını kendisine daha yakın bulmuştur.



olmuştur. Nitekim Sarton onun yaşadı-



İbn Sînâ ile gerçekleştirdiği yazışma-



bakış açısının genel çerçevesi içinde bir



ğı d ö n e m e "Bîrûnî asrı" d e m e k t e tered-



larda onun bu tavrı, yahut ikisi arasın-



anlam taşıdığını söyler. Bununla birlikte



d ü t etmemiştir. Yine Sarton onu "bütün



daki fark belirgin şekilde kendisini gös-



astronomi, jeoloji, coğrafya, kimya ve



zamanların en büyük bilginlerinden biri"



termektedir. Bîrûnî'nin yirmi dört yaş-



biyoloji sahalarında



(Introduction, I, 707), Barthold ise "İslâm âleminin en büyük bilgini" (İslâm Medeniyeti Tarihi, s. 52) şeklinde niteler. BîrünFnin özellikle tabii ve matematik ilimlerdeki başarısı ve orijinalliği göz alıcıdır. Aynı başarıyı gösterdiği beşerî ilimler ve dinler tarihi sahası da onun ilmî tavrında objektiflik ilkesinin belirgin tarzda kendini gösterdiği alanlardır. Bu genel ilmî çerçeve içinde astronomi, aritmetik,geometri, fizik, kimya, tıp, ecza-



larında iken Buhara'da henüz on yedi



kavramada çağdaşlarından çok ileride-



yaşında bir genç olan İbn Sînâ ile tanış-



dir. Onun bu gözlemciliği en çok Aristo



İlmî ve Dinî Şahsiyeti. Bîrûnî'nin İlmî y ö n ü n ü belirleyen en önemli özelliklerden biri, onun çok çeşitli alanlarda başarılı eserler verebilmiş olmasıdır. Çocukluğundan



beri



kendisinde



mevcut



olan araştırma tutkusu, çağının ilmî ve felsefî birikimini yeniden üretici tarzda değerlendirme başarısıyla birleşince dö-



Bu farklılık tabiatıyla Bîrûnî'nin sadece bir "bilim adamı" tipi çizip felsefe ile uğraşmadığı anlamına gelmez. Felsefî eserlerinden neredeyse hiçbiri günümüze ulaşmamasına



r a ğ m e n onun derin



şekilde felsefe çalıştığı ve özellikle Ebû Bekir er-Râzî gibi filozofların Aristoculuk aleyhtarı felsefesiyle ilgilendiği bilin-



Sırrü'lesrâr adlı eserini kırk yıl ısrarla aratacak kadar yoğundur. Ancak Bîrûnî, daha sonra birçok b ö l ü m ü n ü anlamsız buld u ğ u bu esere bir eleştiri yazmaktan da geri durmamıştır (Nasr, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, s. 109). mektedir. Bu ilgi, ona Râzî'nin



Bîrûnî'nin ilmî şahsiyetini belirlerken gözlem ve deneye verdiği önemin özel olarak vurgulanması gerekir. Ancak onun b ü t ü n ilmî m e t o d u deneycilikten ibaret değildir. Ona göre tabiatı a n l a m a k için sadece tek bir yol yoktur. Gözlem ve deney kadar tefekkür ve akıl yürütme, bunun da ötesinde ilâhî vahyin işaretleri de bilgi kaynağıdır. Hatta Bîrûnî, gözlem ve deneyle bulunan gerçeklerin



gözlemin



İslâm



önemini



tığı anlaşılmaktadır. Bîrûnî'nin "fâzıl de-



kozmolojisine yönelttiği eleştirilerde ken-



likanlı" olarak zikrettiği (ei-Âsârü'l-baki-



dini gösterir. Bir hipotezin deneyle test



ye, s. 257) bu gençle daha sonra sorulu cevaplı yazışmalarda bulunmasında herhalde bu tanışmanın da rolü olmuştur. Hatta bu diyalogların yazıya d ö k ü l d ü ğ ü metinlerdeki anlatımdan, söz konusu sorulu cevaplı tartışmaların h e m yazışm a yoluyla hem de yüzyüze gerçekleşti-



edilmesi fikri yanında ölçmeye verdiği değer, BîrûnFyi fizik ve matematiğin modern kavranışına çok yaklaştırmıştır. Bu tavrıyla neredeyse bir Ortaçağ'lı olmadığı izlenimini uyandırır. Felsefî anlamda Pisagorcu olmamasına r a ğ m e n matematiği tabiatın sayısal yapısını çözüm-



209



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ lemeye yarayan bir disiplin olarak gör-



Astrolojiye karşı sergilediği t u t u m da



daki oluşumunu açıklarken geleneksel



müştür. Onun yerin çevresini ölçmek için



Bîrûnî'nin ilmî kişiliği hakkında yeterli



kükürt-civa teorisinden hareket eden



geliştirdiği metotlar, nesnelerin



özgül



fikir vermektedir. Özellikle Kitâbü't-Tef-



Bîrûnî, madenlerin kendilerine özgü bir



ağırlıklarını ölçmek için uyguladığı ori-



hîm adlı eseri onun astrolojinin teknik yönü hususunda t a m bir u z m a n olduğ u n u n delilidir. Ancak Bîrûnî'nin Hermetik geleneğe bağlı simyanın (el-kîmiyâ) yanı sıra astrolojiye de bir t ü r sahte bilim gözüyle baktığı anlaşılmaktadır. Tıpkı Fârâbî ve İbn Sînâ gibi o da göklerin arz üzerinde fizikî tesirler oluşturduğu fikrini kabul etmiştir; ancak gökleri bir kader haritası gibi incelemek ona pek inandırıcı gelmemiştir. Zira farklı astrologların yıldızlardan çıkardığı birbirini t u t m a y a n hükümler, ilmî zihniyeti bakım ı n d a n hiç de t a t m i n edici değildir (Bîrûnî, Fihrist, s. 47). Âlem ve onun parçalarını t a m bir organik b ü t ü n l ü k içinde g ö r m e imkânı verdiği için bazı müslüman astronomlara ilgi çekici gelen astroloji, belki Bîrûnî'yi yalnızca bu perspektifi bakımından ilgilendirmiştir. Ancak ona göre sihir, kehanet ve fal dünyasına girildiğinde ilmî sınırların dışına çıkılmış olur. Kaldı ki Bîrûnî simya, sihir, efsun, ölümsüzlük ilâcı gibi iddiaların arkasında ihtirasların yattığı düşüncesindedir (el-Cemâhir, s. 247; Tahkik, s. 148; Tahdıd, s. 8).



hayatı olduğunu ve z a m a n içinde mü-



jinal teknikler bu anlayışının göz alıcı tezahürleridir (Nasr, a.g.e., s. 125-131). Bîrûnî'nin niceliği esas almayan Aristocu kavram sisteminden bu yönüyle uzaklaştığı söylenebilir. Meselâ onun şimdiki piknometrenin ilkel bir şekli olan ve kendisinin "konik alet" diye adlandırdığı bir aleti kullanarak özgül ağırlıkları ölçme deneyleri, hem Aristocu tabii ağırlık kavramından h e m de Aristocu ilim anlayışından bir uzaklaşmayı temsil eder (Sayılı, Beyrunî'ye Armağan,



s. 23-24).



Bîrûnî'nin en çok temayüz ettiği saha hiç şüphesiz astronomidir. Bunun yanı sıra modern araştırmacıların pek fazla yönelmediği



astroloji



incelemeleri



de



vardır. Bîrûnî'nin kozmolojisi ana hatları itibariyle çağının arz merkezli anlayışına uygundur. En dışta sabit yıldızlar feleği olmak üzere en içteki ay feleğine kadar iç içe geçmiş sekiz küreden oluşan gökler, dairevî bir hareketle merkezde duran arza tesir etmektedirler. Mat e m a t i k açıklamaya verdiği ö n e m e rağm e n Bîrûnî birçok Yunanlı astronomun aksine felekleri yalnızca bu açıdan ele almaz; çünkü onların fizikî mevcudiyetlerine inanır ve meseleyi bu yönden de değerlendirir. Ayrıca felekler sistemine bir dokuzuncusunu ekleyen m ü s l ü m a n astronomların bu tercihi için ilmî bir gerekçenin bulunmadığı fikrindedir. Bîrûnî'nin alternatif kâinat modelleri üzerinde düşünmesi ve güneş merkezli bir sistemin farzedilmesiyle astronomi araştırmalarının m a t e m a t i k yönden etkilenmeyeceğini belirtmesi ilgi çekicidir; zira bu tavrı çağındaki yaygın anlayışın dışına çıkma denemelerinden biridir. Kendisi böyle bir sistemi m a t e m a t i k açıdan



kemmelliğe ulaştığını belirtmiş, soyluluk taşıyan değerli madenlerin insanla ilişkisini ortaya koyarken onların servet biriktirmek için değil Allah yolunda harcanmak için yaratıldığını ve bu soylu gayeye hizmet etmesi gerektiğini vurgulamıştır. Simyanın dayandığı kükürt-civa teorisini kabul etmekle birlikte sunî yollarla âdi madenlerin altına dönüştürülemeyeceğine



olan



inancı,



herhalde



onun bu ahlâkî yaklaşımıyla iç içedir. Bîrûnî'nin, Aristocu kavramlara sık sık başvurmakla birlikte Aristo'yu sarsılmaz bir otorite gibi görmemesi ve hatta Aristo felsefesini sert bir şekilde eleştirmesi onun ilmî kişiliğinin iki yönünü ortaya çıkarır. Bunlardan birincisi Aristoculuk adına felsefî bir dogmatizmi benimsememesidir.



Esas



itibariyle



günümüze



ulaşan felsefî eserlerinin azlığı Bîrûnî'yi belli bir felsefî ekole bağlamayı engellese de bunu imkânsız kılan öteki sebep, onun felsefî tenkit ve incelemelerini t e k bir ekole bağımlı k a l m a d a n sürdürmeyi tercih etmesidir. Aristo felsefesinin zayıf yanlarını eleştirirken İslâmî naslar



Ay altı âlemle yani arz ve ay feleği



yanında hıristiyan ilâhiyatçı Yahyâ en-



arasındaki değişmelerle ilgili gözlemle-



Nahvî'ye de başvurmakla birlikte daha



rini esas itibariyle Aristocu dört unsur



çok mantıkî tutarsızlık ve gözleme aykı-



kavramıyla ifade eden Bîrûnî, toprak,



rılık ölçülerini esas almıştır. Bunun ya-



su, hava ve ateş unsurlarını arzdan gö-



nında tenkitçi tavrı, Aristo'nun



ğe doğru yükselen küreler şeklinde ele



bir zekâ olduğunu teslim etmesine de



büyük



almakta, hatta bu kürelerin birbirlerine



engel olmamıştır; onun karşı çıktığı şey



göre uzaklıklarını ortaya koymaktadır.



Aristo'nun her fikrinin doğru kabul edil-



Bîrûnfnin yer kabuğundaki



değişik-



mesi, yani Aristoculuğun dogmatizm ha-



liklerle ilgili olarak gerçekleştirdiği je-



lini almasıdır. Bîrûnî'nin Aristo'ya yönelt-



olojik incelemeler, onun keskin bir göz-



tiği tenkitlerin temel çerçevesi İbn Sî-



lemci olduğunun bir başka delilidir. De-



nâ ile yazışmaları sayesinde g ü n ü m ü z e



nizlerin karalara, karaların denizlere dö-



ulaşmıştır. Başta âlemin ezeliyeti fikri



n ü ş t ü ğ ü teorisini fosiller üzerindeki göz-



olmak üzere âlemin t e k olduğu, unsur-



lemlerine dayandırmış ve tabiat tarihi



ların tabii mekânlara sahip bulunduğu,



daima m ü m k ü n g ö r m ü ş ve hatta arzın



bakımından önemli bulgular elde etmiş-



feleklerin yalnızca dairevî şekilde hare-



d ö n d ü ğ ü fikrine dayalı olarak imal edil-



tir. Yeryüzünün, yedi gökkürenin yansı-



ket ettikleri gibi Aristocu



miş usturlaplarla çalışmış, ancak bu dö-



ması şeklinde kabul edilen yedi iklime



eleştiren Bîrûnî, bu eleştirilerini ya âle-



nüşün



min başlangıcı meselesinde olduğu gibi



kabulüyle



doğacak fiziğe



düşünceleri



dair



yani yedi coğrafî bölgeye ayrılması ge-



problemlerin çözülmesinin zor olduğu-



leneğini Bîrûnî'nin aynen devraldığı gö-



dinî telakkilere, yahut da göklerin elip-



nu belirtmiştir. Bîrûnî iki rakip kâinat



rülmektedir. Ancak onun bu



tik hareketini savunurken yaptığı gibi



modelinden arz merkezli olanı, yaygın



çok ayrıntılı



anlayışa teslim olarak değil öteki model



şekilde



geleneği



zenginleştirdiğini



felsefî analizlere başvurarak yapmıştır.



de eklemek gerekir. Bu "iklimler"in eko-



Ayrıca Ebû Bekir er-Râzî'nin



atomcu



lojik, kültürel, dinî ve hatta astrolojik



yaklaşımından da ilham alarak Aristo'-



sonra tercih etmiştir; arzın dönüşünden



özellikleri hakkında yazdıkları bir dünya



nun a t o m fikrini reddetmesinin zorunlu



doğan hızı hesaplamış, böyle m u a z z a m



tarihinin fragmanları gibidir. Ayrıca el-



bir felsefî tercih olmayacağını belirtmiş-



üzerinde objektif incelemeler yaptıktan



bir hızın arzın öteki fizikî fenomenleriy-



Cemâhir'de



görülebileceği üzere çeşitli



tir. Onun bu tenkitlerindeki ana fikir,



le bağdaşmayacağını düşünmüştür (Nasr,



coğrafî bölgelere ait münasebetleri in-



Aristocu felsefenin ilmî değerini inkâr



An Introduction



celeyişi onu Ortaçağ mineralojisinin zir-



etmemekle birlikte dine, akla ve gözle-



vesine çıkarmıştır. Madenlerin yer altın-



m e ters düşen yönlerini yine objektiflik



to Islamic



Doctrines, s. 133-136).



Cosmological



210



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ retle eğilen Bîrûnî, bu birikimi yeniden



Bu farkı doğuran aklî araştırma, bilgi



keşfetme konusunda emsalsiz bir gay-



veya bilgeliktir (Peters, I I / 3 , s. 147-149).



ret sarfetmiştir. Bununla birlikte eserlerinden tanıdığı çok sayıdaki ilmî şahsiyetin otoritesi onda bir taklit duygusu uyandırmak yerine orijinal katkıda bul u n m a şevki doğurmuştur. İlmî otoriteyi takdir etmek, bu otorite sebebiyle taklide düşmemek, aksine tenkit ve tahBîrûnî'nin el-Âşârulbâkıye adlı eserinden minyatürlü bir sayfa



sup olduğu dinin ilkelerine sonuna kadar bağlı kalmak, hatta onları yüce tut-



tırma ruhuna dayalı Grek ilminin başarılarına karşılık Hindû bilginlerin taklitçi ve içine kapalı yaklaşımları yüzünden o kadar başarılı olamadıklarını isabetle kaydeden Bîrûnî, onların mânâsız gururlarının h e m Grek ilmiyle t e m a s kurmalarını h e m de İslâm vahyi ile tanışmalarını



engellediğini



belirtmektedir.



m a k ve nihayet bu bağlılığı ilmî araştır-



Bîrûnî'ye göre bu d u r u m , Hindûlar ara-



malarındaki objektiflik ölçüsünü zede-



sında cehaletin yaygınlaşmasına ve il-



(Tahran



lemeyecek şekilde s ü r d ü r m e k onun il-



min verileriyle dinî inançların çatışma-



Meclis Ktp.,



m î şahsiyetini ifade eden en tipik tavır-



nr. 2 1 3 2 , vr. 6 3 " )



lardır. Meselâ Kitâbü'ş-Şaydele



adına eleştirmek, böylece felsefî dogmatizmin bu t ü r ü n e karşı çıkmaktır (Tancî,



Beyrunt'ye Armağan, s. 234-260; ayrıca bk. Nasr, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, s. 166-173). Bîrûnî'nin ilmî kişiliğinin Aristo tenkitlerinde kendini gösteren ikinci yönü İslâm inançlarına sıkı sıkıya bağlılığıdır. Kendisi İslâm'a aykırı olduğuna inandığı her fikre şiddetle karşı çıkmıştır; meselâ âlemin ezeliyeti fikrine karşı çıkışı daha çok bu yüzdendir. İbn Sînâ'ya göre âlemin başlangıçsız olduğu şeklindeki Aristocu görüş, âlemin bir faili bulunmadığı veya varsa bile aktiviteden uzak olduğu (ta'tîl) şeklinde yorumlanmamalı, aksine h e m bu fâilin var olduğu h e m de faaliyetinin kesintiye uğrayamayacağı şeklinde anlaşılmalıdır. Ancak Bîrûnî bu düzeltme ile yetinmeyerek âlemin bir başlangıcı olduğu inancında ısrar eder. Tıbbî birikimine hayran olduğu ve kendisi gibi Aristoculuk aleyhtarı olan Ebû Bekir er-Râzî'yi, Maniheizm'in etkisiyle dinî akîdelere ters düşen fikirler ileri s ü r d ü ğ ü gerekçesiyle eleştirmekten geri d u r m a m a s ı da aynı sebeptendir (Fih-



rist, s. 33-34). Sahip olduğu ilmî araştırma ruhu yanında



kike yönelmek, bunları yaparken men-



Yine Grekler ve Brahmanistler arasında yaptığı bir mukayesede, serbest araş-



dinî inançlara samimi



bağlılığı,



onun düşüncesinde ilim ve dinin dengeli bir u y u m u n u gerçekleştirmiştir. Çok çeşitli dinler ve felsefelerle mukayeseli olarak uğraşmasına, Grek, İran ve Hint kültürlerinin belli başlı klasiklerini derinden incelemiş olmasına ve çeşitli pozitif bilim dallarında çağının standartlarının çok ü s t ü n d e bir bilgi seviyesine ulaşmış bulunmasına r a ğ m e n bu sayede daima samimi bir m ü s l ü m a n olarak kalmıştır. Kendisinden önce ortaya konm u ş bulunan ve çeşitli kültürlerin sonuçları olan ilmî birikim üzerine cesa-



ii't-pb adlı eserinin kaynaklarına bakıldığında onun Hipokrat, Galen, Dioscorides, Oribasius, Aetius ve Paulus Aegentina'nın Arapça'ya çevrilmiş eserlerine yoğun şekilde müracaat ettiğine şahit olunur. Bîrûnî İslâm âleminde ünlü olan ve künnâş adıyla bilinen farmakolojik literatürü yakından takip etmiş İbn Mâsarceveyh, İbn Mâseveyh, İbn Mâse, Ebû Muâz, Suhârbaht, Ebû Zeyd er-Recânî, Ebû Bekir er-Râzî ve İbn Miskeveyh gibi tıp ve eczacılık müelliflerinden sık sık iktibaslar yapmıştır; ancak b ü t ü n bu literatür onun orijinal gözlemleriyle temellendirilmiş ve başarıyla yeni terkiplere ulaşılmıştır (Ehsan Elahie, 1/2, s. 120). Aynı şekilde Tahkiku mâ li'l-Hind adlı eserinde bambaşka bir dinî atmosferi ve kültür âlemini t a n ı m a gayreti içine girmiştir. Ancak objektif tesbitlerini sık sık keserek İslâmî müesseselerin ne kadar üstün olduğunu zikretmeyi de ihmal etmemiştir. Bir yandan Hint kültür çevresindeki ilmî birikimi değerlendirirken öte yandan bir "el-milel ve'n-nihal" çalışması yapan Bîrûnî, tartışmacı bir üslûba başvurmaktan ziyade yalnızca vâkıalan tesbitle yetinmek istemiştir. Grek dini ve felsefeleri, hıristiyan mezhepleri, Maniheizm ve Hinduizm arasında mukayeseler yaparken aynı ilmî üslûbu muhafazaya çalışmıştır. Çünkü objektif ilmî anlayışla ve samimi şekilde gerçeği arayışın değerini derinden kavramıştır. Meselâ putperest bir ortamda yetişmelerine r a ğ m e n bilgiye değer veren Sokrat gibi filozofların aklî bir çaba ile bunlardan sıyrılmayı başardıklarını özellikle vurgulama ihtiyacını duymuştur. Hatta ona göre bir kültür atmosferinde bilgelerle geniş kitlelerin inançları arasında bile Grek ve Hint örneklerinde görüldüğü gibi çok önemli farklar vardır.



sına zemin hazırlamıştır. Nitekim Hint



Brahmasiddhanta adlı eserinde ay ve güneş tutulmalarını Brahmanlar'ın mitolojilerine uygun tarzda yorumladığı için ilmî anlayışla b a ğ d a ş m a y a n bir d u r u m a d ü ş m ü ş t ü r . Bîrûnî'ye göre B r a h m a g u p t a tutulmaların tabii ve astronomik sebeplerini bilmiyor değildi, ancak dinî çevrelerin tepkisinden korkmuştu. Halbuki Varamihira adlı bir başka bilgin mitolojik açıklamaları reddetmiş ve ilmî haysiyete uyg u n bir t u t u m takınabilmişti (Peters, I I / 3, s. 150-151). bilgini Brahmagupta,



Bîrûnî'ye göre insan cüsse itibariyle birçok canlıdan küçük olmasına rağmen aklı sayesinde onların hepsinden üstünd ü r ve onlara h ü k m e t m e imkânına sahiptir. İnsan, aklının ve imanının ışığında ilâhî hikmet, kudret ve



rahmetin



eserlerini g ö r ü p anlayabilir. Esas itibariyle kâinatın yaratılışından beri Allah kendi yüceliğini ortaya koymakta, insan da akıl ve imana dayalı bilgilerle O'nun sıfatlarını



idrake



çalışmaktadır.



İman



ile akıl arasında sağladığı dengenin yanı sıra dinî ilimlere gösterdiği ilgiyi hayatının sonuna kadar devam



ettirmiş



olması da BîrünFnin dinî samimiyetinin bir delili sayılmalıdır. Esas olarak tabiat ilimleriyle uğraşması da Allah'ın kevnî âyetlerini anlamak, kâinatın yapısından ve düzeninden Allah'a ulaşmak, O'nu yüceltmek gayesine yöneliktir. Ancak ilimde katedilen mesafelerin insandan aczi gideremediğine, ilmin son sınırına gelindiğinde ötesini ilâhî ilme havale etmek gerektiğine inanmıştır (Tümer, s. 109111). Bîrûnî eserlerinde sık sık Kur'an âyetlerine



başvururken



onların



çeşitli



ilimler açısından yorumlanmasını amaçlamıştır. Belâgat ve i'câzına hayran old u ğ u Kur'an'ı (Tahdîd, s. 10) doğru anl a m a k ve y o r u m l a m a k için b ü t ü n ilmî birikimini seferber eden Bîrûnî ilgiyle



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



211



BÎRÛNÎ karşılanan yorumlara ulaşmıştır (İA, II,



rûnî'nin Hârizmî zîcinin temellerini ko-



sekiz yaşlarında iken yazdığı ilk önemli



638; Takıyyüddin el-Hilâlî, s. XII). Ayrıca



nu edinen eserinin, XII. yüzyıl matema-



Bîrûnî'nin eserlerinde dinin önemi, hi-



tikçi ve mütercimlerinden İspanyol ya-



dayet üzere olma isteği, ilimsiz ibadetin



hudisi Abraham ben Ezra tarafından İb-



ve büyük eseridir. Bîrûnî eserin baş tarafında yazılış sebebini, bir edebiyatçının kendisinden çeşitli toplumların kul-



eksikliği, iç ve diş temizlik, ibadetin vaz-



ranî diline tercüme edildiği bilinmekte-



geçilmezliği, Allah korkusunun fert ve



dir. Ayrıca XIII. yüzyılda yaşayan Faslı



t o p l u m psikolojisi üzerindeki olumlu ro-



Ebû Ali Hasan b. Ali el-Merrâküşî'nin



lü, dünyevî ihtiraslardan uzak olmanın



el-Câmf adlı eserinde (Paris 1835) Bîrûnî'nin dünyanın dönmesiyle ilgili tartışmasının aynen yer alması, onun Batîda hiç bilinmediği fikrinin ihtiyatla karşılanmasına yol açmıştır. Böylece çok eskiden kalma Fransızca metinlerde geçen "Üstad Aliboron" adının "el-Bîrûnî"ye hamledilmesinin bazı ilmî gerekçeleri ortaya çıkmış olmaktadır.



gerekliliği gibi konulara dair beyanları, dinî inanç ve yaşayışı hakkında önemli ip uçları ihtiva etmektedir (el-Kânûnü'l-



Mes'ûdî, 1, 3, 103; Tahkik, s. 547; Tahdîd, s. 5-6, 199; Istihrâcü'l-evtâr, s. 4; elCemâhir, s. 19-22, 24, 31, 73; el-Âşârü'lbâkıye, s. 67-68, 298). Kıblenin tayini için geliştirdiği m a t e m a t i k usullerden dolayı kıyamet g ü n ü sevap u m a n Bîrûnî, bu konularda ağır davranıp gereğini yapm a m a n ı n nankörlük olduğunu yazmıştır ( Tahdîd, s. 14-16, 213, 270). Bu alanda geliştirdiği teknikler, çeşitli mezheplere ait farklılıkları hesaba katacak kadar ayrıntılıdır.



Bazı araştırmacılar, Bîrûnî'nin Şiî Kâbûs b. Veşmgîr'in sarayında bulunması ve Arap ırkçılığına karşı çıkmasından hareketle (el-Âşârü'l-bâkıye, s. 238-239) Şiî olduğunu ileri sürmüşse de Bîrûnî Sünnî Gazneliler'in sarayında da uzun süre bulunmuş, Farslık ve Şiîliğin aleyhinde



Bîrûnî'nin öteki dinlere de ciddi bir şe-



fikirler beyan etmiştir. Bunlar onun mez-



kilde eğilmesi, bunun da ötesinde olduk-



hebini belirleyen deliller olamayacağı gi-



ça objektif değerlendirmeler



bi himayesine girdiği kimselerin arzu-



yapabil-



mesi, kendisine inanç fenomenini ilmî



suna göre k o n u ş t u ğ u n u da akla getir-



şekilde inceleme ve farklı dinler arasın-



memelidir (krş. Kennedy, DSB, II, 156).



da mukayeseler y a p m a imkânı vermiş-



Özellikle Şiî eğilimli modern araştırma-



tir. Doğrudan doğruya bir dinler tarihi



cılar onun Şiî (Abdullah Nimet, s. 417-



yapılacak



420) veya en azından Zeydî olduğunu (Ta-



araştırmalar için ortaya sağlam meto-



kî Dânişpejûh, s. 189) ileri sürmüşlerdir.



dolojik esaslar ve örnekler koymuştur.



Halbuki Bîrûnî hayatının her iki döne-



yazmamışsa



da bu



sahada



Farklı din ve kültürleri mukayeseli ola-



m i n d e de Şiîler'i tenkit etmiş, onları Hz.



rak incelemek için gerekli olan dilleri öğ-



Ali'ye uymamakla suçlayıp ibadet konu-



renen Bîrûnî bu konuda da devrinin en



sundaki yanlış telakkilerine karşı çık-



büyük ismidir. Kendisi Hârizmce, Soğdca,



mış, Bâtınîler'i de ayrı tutmayıp eleştir-



Arapça, Farsça, Grekçe, İbrânîce, Süryâ-



miş, onlarla münazaralarda bulunmuş-



nîce ve Sanskritçe bilmekteydi (Ehsan



t u r (el-Âşârü'l-bâkıye,



Elahie, 1/2, s. 118). Bunlardan Arapça,



196-198, 201-202, 248, 298, 329, 331-332;



Farsça ve Sanskritçe'ye birinden diğeri-



ayrıca bk. el-Cemâhir, s. 22-24, 215). Şiî-



s. 37, 39, 67-68,



ne tercümeler yapacak kadar hâkimdi.



ler'in ahmaklığına hükmettiği zamanlar



Hatta bir eserinde Grekçe iki kitabı çe-



olmuş (Temhîdü'l-müstakar,



vireceğinden söz etmektedir (bk. ITED,



karşılık Muâviye'nin basîretli t u t u m u n u



1/1-4 [1954], ek, s. 13). Hindistan'la ilgili



takdir etmiştir (Tahkik,



eserinde ise Sanskritçe'den Arapça'ya



onun hayatının hiçbir d ö n e m i n d e Ehl-i



yaptığı çevirileri zikretmektedir (Tahkik,



sünnet'e dil uzattığı görülmemiş, Ehl-i



s. 6; Tümer, s. 76, 103). Bîrûnî'nin tesbit



beyt'e beslediği samimi sevgi, öteki ha-



edilmiş başka tercümeleri de mevcut-



lifelerden nefret e t m e duygusuna hiç-



t u r (Sachau, al-Berurıi's İndia, s. XXXVI).



bir z a m a n d ö n ü ş m e m i ş t i r (el-Kânûnü'l-



s. 40), buna s. 96). Ayrıca



Sanskritçe'den Arapça'ya yaptığı çeviri-



Mes'ûdî,



lerden g ü n ü m ü z e ulaşan bir örnek 7er-



da uzlaşmacı bir tavır takındığı, Sünnî-



cümetü



Kitabı



Baterıcel



(Patanjali) adlı



I, 255-258). Bîrûnî'nin bu konu-



liği temsil eden siyah t a ş ile Ehl-i beyt sevgisini temsil eden beyaz t a ş t a n olu-



eseridir. Bîrûnî gibi bir şahsiyetin Latince'de güçlü bir yankı b u l m a m ı ş olması şaşır-



şan iki taşlı bir yüzük taşımasından anlaşılabilir (el-Cemâhir, s. 215).



tıcıdır. Herhalde Endülüs'te t a n ı n m a m ı ş



Eserleri. Bîrûnî'nin ele geçmiş ve iki-



olması ve eserlerinin yazma nüshaları-



si dışındakileri yayımlanmış en önemli



nın daha ziyade Türk kütüphanelerinde



eserleri şunlardır: l .



bulunması buna yol açmıştır. Ancak Bî-



c



212



ani'l-kurûrıi'l-hâliye.



el-Asârü'l-bâkıye* Bîrûnî'nin yirmi



landıkları takvimlerle ilgili olarak bilgi almak istemesine dayandırır. el-Asârü'l-



bâkıye'nin, E. Sachau'nun neşrinden (Chrorıologie Orientalischer Völker uon Alberimi, Leipzig 1878, 1923) sonra 1963'te B a ğ d a t ' t a bu neşirden tıpkıbasımı yapılmış, Sachau'nun metninde bulunmayan bölümler ise K. Garbers ile J. Fück tarafından J. Fück'ün Documerıta Islamica Irıedita 'sında bilim dünyasına sunulmuştur (Berlin 1952, s. 45-98). Eserin İngilizce, kısmen Fransızca ve Farsça dışında Rusça'ya yapılan tercümesi, M. A. Sale tarafından Pamyatrıiki Minuvskikh Pokolenii başlığıyla Özbek İlimler Akademisi'nin neşri olan Selected Works (Izbranrıye proizuedeniya) serisinin ilk cildi olarak yayımlanmıştır (Taşkent 1957). 2. Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin* li-tashihi mesâfâti'l-mesâkirı. Bîrûnî'nin Gazne devresindeki ilk önemli eseridir. 416'da (1025) yazdığı bu eserinin başında yeni bir bilgi dalı bulduğunu ya da geliştirdiğini belirtmektedir. Bu bilim dalı gün ü m ü z d e jeodezi olarak adlandırılmaktadır. Ancak Bîrûnî bu eserinde enlemboylam hesaplamaları, şehirler arası mesafeleri belirleme, kıble b u l m a metotları yanında tarihî, coğrafî, astronomik, jeolojik vb. bilgiler de vermektedir. Eserin dünyadaki t e k nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Fâtih, nr. 3386) bulunmaktadır. Bu yazma nüsha H. Ritter tarafından 1930'da bulunduktan sonra Zeki V. Togan tarafından ilk defa bazı önemli bölümleri yayımlanmıştır (Blrurıî's Picture of the World, Delhi 1940). Eserin tenkitli neşri Mecelletü Ma'hedi'lmahtûtâti'l- cArabiyye adlı derginin bir özel sayısı halinde P. Bulgakov tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1962). 3. et-Tefhîm* fî evâ'ili şmâ'ati't-terıcîm. Bîrûnî'nin 4 2 0 ' d e (1029) t a m a m l a d ı ğ ı astronomik bilimlere giriş mahiyetindeki bu eseri matematik, astronomi, astroloji, coğrafya ile ilgili konuları ihtiva eder. Eserin h e m Arapça h e m de Farsça nüshaları mevcut olup Arapça'sını İngilizce tercümesiyle birlikte Ramsay Wright (The Book of Instruction in the Art ofAstrology, London 1934), Farsça'sını da Celâleddin Hümâî yayımlamıştır (Tahran 1362 hş./1983-84). 4. Tahkıku mâ li'l-Hind' miri makületirı makbûletin fi'l-'akl ev merzûle. 421 (1030) yılında tamamlanan eser, Hindoloji alanında dünyada yazılmış ilk ciddi kitaptır. Müellif bu eserinde Hint din ve inançlarını, Hindistan'la



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ ilgili sosyal olguları, tabii bilimleri, kısa-



[Leipzig 1910], s. 11-78). Bankipûr nüs-



cası Hint kültür ve medeniyetini konu edinmektedir. Sachau eserin Arapça'sı-



hası da Resâ'ilü'l-Bîrûnîbaşlığıyla Bîrûnî'nin dört eserini içine alan kitapta ilk



nı (London 1887) ve Al-Beruni's India başlığıyla İngilizce tercümesini neşretmiştir (I-II, London 1888, 1910). Başka



sırada neşredilmiştir (Haydarâbâd 1948; bu yayımdaki ilâvelerle ilgili olarak bk. Kennedy, DSB, II, 156). Eserin ayrı bir baskı-



bir Arapça baskı 1958'de Haydarâbâd'da yapılmıştır. S. el-Kânûnü'l-Mes cûdf.



sı, Bankipûr ve Murad Molla nüshalarından çıkarılarak A. S. Demerdash tarafın-



BîrünFnin Gazne Hükümdarı Mesud'a ithaf ettiği eseridir (421/1030). Astronomi, astroloji, kronoloji, coğrafya, jeode-



dan gerçekleştirilmiştir ( Istikhrâj al-awtâr fi'l-dâire, Kahire 1965). Kitabın C. A. Krasnova ve L. A. Karpova tarafından



zi, trigonometri, meteoroloji gibi konularda önemli bilgileri ihtiva etmekle bir-



yapılan Rusça bir tercümesi de vardır (fz istorii nauki i texniki v stranax Vosto-



likte öncelikle bir astronomi ansiklopedisi mahiyetindedir. Eser üç cilt halinde Haydarâbâd-Dekken'de basılmıştır



ka, III, Moskova 1963). 10. îfrâdü'l-makâl fî emri'l-ezlâl (zılâl). Bîrûnî'nin gölgeler üzerine yazdığı bu eseri Resâ'ilü'lBîrûnî (Haydarâbâd 1948; Kahire 1965) içinde Kitâb fî ifrâdi'l-makâl fî emri'zzılâl adıyla yayımlanmıştır. Eserin İngilizce tercümesi ve açıklaması E. S. Kennedy tarafından basıma hazırlanmış ve Aleppo Üniversitesi yayınları arasında The Exhaustive Treatise on Shadows başlığıyla 1976'da basılmıştır (I. c. tercüme, s. XVI + 281; II. c. açıklamalar, s. XVII + 233; bk. Toomer, ISIS, LXIX/249, s. 619-623). 11. Temhîdü'l - müstakar litahkîki ma zne'l-memer. Resâ'ilü'l-Bîrûnî'nin üçüncü kitabı olarak basılmıştır. Eserin İngilizce tercümesi, E. S. Kennedy'nin açıklamalarıyla birlikte Muhamm e d Saffuri ve Adnan İfrem tarafından Al-Bîrûnî on Transits adıyla yapılmıştır (Beyrut 1959). 12. Fî Râşikâti'l-Hind. Hint satranç kombinezonlarıyla ilgili bir eser olup Resâ'ilü'l-Bîrûnî arasında basılmıştır. 13. Hikâyetü'l-âleti'l-müsemmât bi's-südsi'l-Fahrî. Fahrî Sekstantı diye bilinen astronomi aleti hakkında bilgi vermek üzere yazdığı bu eseri L. Şeyho yayımlamıştır (al-Mashriq, 11 IBeyrut 19081, s. 68-69). Bu risâle, astronomi âlimi Ebû Ali el-Merrâküşî tarafından ve k ü ç ü k değişikliklerle Bîrûnî'ye ait olduğu belirtilmeden Câmi cu'l-mebâdî ve'l-ğâyât fî cilmi'l-mîkât adlı eseri içinde zikredilmiş olup metin ve Fransızca tercümesi L. A. Sâdillot tarafından neşredilmiştir ("Les Instruments astronomiques des arabes", Memoires Presentes par divers savants â l'Academie royale des inscriptiorıs et belles-lettres de l'Irıstitut de France, seri 1, I |1844], s. 202206). 14. Makale fîhıkâyeti tarîkı'1-Hind fi'stihrâci'l- zumr. Hintliler'in yaş tesbiti için kullandıkları metotları konu edinen bu risâle astrolojiyle ilgili olup Zeki V. Togan tarafından yayımlanmıştır ( iTED, 1/1-4 11954], ek. s. 1-25). 15. Tercemetü Kitâbi Batencel fi'l-halâş mine'l-irtibâk. Patanjali'nin yazdığı Yogasutra'nin



(1954-1956). 6. el-Cemâhir* fi'l-cevâhir. Bîrûnî'nin Gazne Hükümdarı Mevdûd'e ithaf ettiği bu eser içtimaî, siyasî, kültürel, pedagojik, ahlâkî, tarihî, etnolojik, dinî bilgilerden ve müellifin hayat tecrübelerinden fizik, kimya, tıp, mineraloji - madencilik gibi konulara kadar çeşitli alanlardaki tesbitleri ihtiva eder. Eser Kitâbü'1 -Cemâhir fî maarif eti'1-cevâhir adıyla F. Krenkovv tarafından yayımlanmıştır (Haydarâbâd-Dekken 1936). 7. eş-Şaydele* fi't-üb. BîrünFnin günümüze ulaşan son önemli eseri olup 4 4 2 ' d e (1050) müellif seksen yaşlarında iken tamamlanmıştır. eş-Şaydene fi't-tıb adıyla da anılan eser tıp, eczacılık, botanik ve filolojiden bilim tarihiyle ilgili bazı konu ve hususlara kadar önemli bilgileri içine alır. Eserin Arapça t a m metni ve İngilizce tercümesi al-Birünî's Book on Pharmacy and Materia Medica adı altında iki b ö l ü m halinde 1973'te Karaçi'de neşredilmiştir. 8. Risâle fî Fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ erRâzî. BîrünFnin RâzFnin eserlerini kaydederken altmış beş yaşına kadar kendi yazdıklarını da sıraladığı bu eseri Paul Kraus Epître de Berimi contenant le



Repertoire des Ouvrages de Muhammad b. Zakariyâ al-Râzi adıyla yayımlamıştır (Paris 1936, 51 sayfa). E. Sachau, Bîrûnî'nin el-Âsârü'l-bâkıye adlı kitabının başında Fihrist'ten bir b ö l ü m ü de yayımlamıştır: "Text von Al-Beruni's-Fihrist Verzeichnis Seiner Werke", XXXVIIIXXXXVIII (XLVI11) (bk. Boilot, MIDEO, II, 236). 9. Makale fi'stihrâci'l-evtâr fi'ddâ'ire bi-havâşşTl-hatti'l-münhanî fîhâ. Bîrûnî'nin matematikle ilgili bu eserinin Leiden'de, Bankipûr'da ve Murad Molla Kütüphanesi'nde üç nüshası vardır. Leiden nüshasının metni ve tercümesi H. Suter tarafından yayımlanmıştır ("Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise...", Bibliotheca Mathematica, 11



Sanskritçe'den Arapça'ya tercümesi olup H. Ritter tarafından neşredilmiştir ("AlBiruni's Übersetzung des Yoga-Sutra des Patanjali", Oriens, I X / 1 11956], s. 165200). 16. Gurretuz-zîcât. Sanskritçe yazılmış bir astronomi el kitabı olan Karana tilaka'nin tercümesidir. Sanskritçe metin g ü n ü m ü z e kadar gelmemiştir. Seyyid Samed Hüseyin Rizvî, Ahmedâbâd'da Pîr M u h a m m e d Şah Dergâhı Kitaplığı'nda bulunan Arapça nüshasını esas alarak eseri İngilizce tercümesiyle ve açıklamalarla birlikte yayımlamıştır (IC, XXXVII ] 1963], s. 1 12-130, 223-245; XXXIX ]1965], s. 1-26, 137-180). 17. Kitâb fi'stî'âbi'l-vücûhi'l-mümkine fî san'ati'l-asturlâb. Usturlapla ilgili olan bu eserin E. Wiedemann gibi bazı şarkiyatçıların kısmî tercümeleri dışında t a m metin ve tercümesi henüz yayımlanmamıştır. Dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan eser üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır (bk. Boilot, MIDEO, II, 191). 18. Makale fi'n-niseb elletî beyne'l-filizzât ve'l-cevâhir fi'lhacm. Madenler ve değerli taşların hacimleri arasındaki nisbetlerin ölçümüyle ilgili olup henüz basılmamıştır. Eserin yazma nüshası Beyrut St. Joseph Üniversitesi yazmaları içindedir (nr. 223). 19. Makale fî seyri sehmâyi's-sa'âdeti ve'l-ğayb. Astrolojiyle ilgili olan ve yazma nüshası Bodleian'de bulunan bu risâlenin metni İngilizce tercümesi ve şerhiyle birlikte yayımlanmıştır (F. İ. Haddad — D. Pingree — E. S. Kennedy, "AlBiruni's-Treatise on Astrological Lots", Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamichen Wissenschaften, I / 9 (Frankfurt 1984], s. 9-54). 20. Kitâbü Tastîhi'ş-şuver ve tebtîhi'l-küver. Astronomiye dair olan bu eser H. Suter tarafından Über die Projection der Sternbilder und der Lânder adıyla neşredilmiştir (Erlangen 1922). Bîrûnî'nin kıbleye dair ileri s ü r d ü ğ ü çeşitli fikirler yanında (bk. Tümer, s. 268) yazdığı altı eseri daha vardır (bk. Boilot, MIDEO, II, 186-187; ayrıca bk. KennedyYûsuf îd, Historica Mathematica, s. 3-11). Onun Hârizm tarihine dair kaleme aldığı Kitâbü'l-Müsâmere fî ahbâri'l-Hârizm adlı eser g ü n ü m ü z e intikal etmemişse de Târîh-i Beyhakî'de ( Târîh-i Mes'ûdî) Hârizm b ö l ü m ü ondan iktibas edildiğinden eser bir ölçüde elimizde mevcuttur. Ayrıca Fî asturlâb ve'l-^amel



Teshîli't-tashihi!bi-mürekkebâtihî mine'ş-şimâlî ve'l-cenûbî (yazma nüshası Berlin ve Paris'tedir) adlı astronomi aletiyle ilgili bir eseri ve aleti, Kitâbü



213



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BÎRÛNÎ tır. Yine bininci yıl kutlamaları arasında JU
IS â j t Û M < j



t



Abdurrahman Bistâmî'nin Feuâ'ihu'lmiskıyye fi'l-feuâtihi'lMekkiyye adlı eserinin " ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Hamidiye,



Bursa'da tanıştığı Molla Fenâri'den Arap dili ve edebiyatı alanlarında çok faydalandığını söyler (eş-Şekâ'ik,



s. 46).



Eserleri. 1. el-Fevâ* ihu'l-miskiyye fi 1 - fe vâ tihi 7 - Mekki yy e. 11. Murad'a ith a f edilen eser ansiklopedik bir çalışma olup Bistâmî'nin en önemli eseridir. Kâtib Çelebi, 100 kadar ilmin tanıtıldığı eserde o g ü n e kadar hiç duyulmamış "garip ve acayip bilgiler" verildiğini, şer'î ve Arabî ilim dallarının gösterildiğini belirterek Bistâmî'yi ilimler ansiklopedisi (mevzû'atü'l-ulûm) tarzında eser veren en önemli müellifler arasında gösterir (Keşfü'z-zunûn, II, 1905). Eserin 85. babından, müellifin Fevâ'ih'i 805 (1402) yılında hazırlamaya başladığı ve çalışmasını 844'e (1440) kadar s ü r d ü r d ü ğ ü anlaşılmaktadır. Aynı yerde eser hazırlanırken faydalanılan kaynakların bir listesi de verilmiştir. Mecdî, Bistâmî'nin bu değerli çalışmasının t a m a m l a n m a mış olduğunu söyler (Şekâik Tercümesi, s. 68). Eserin Türkiye'de (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 688, Ayasofya, nr. 4160; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2519/20) ve Türkiye dışında (bk. Brockelmann, GAL, II, 300; SuppL, II, 324) birçok yazma nüshası bulunmaktadır. 2. Menâhicü't-tevessül fî mebâhici't-teressül. Bistâmî'nin en çok tanınan eseridir. Harflerin sihrî fonksiyonlarına dair olan eser kırk altı "latîfe" halinde tertip edilmiş olup her latîfede bir "sır" incelenerek bunlara birer "nükte" ve "hikâye" eklenmiştir. Mecdî'nin, "yolunu şaşırmışları hidayete kav u ş t u r m a k ve feleğin kahrına uğramış zavallıları mutluluk, talih, şan ve şerefe ulaştırmakta eşi b u l u n m a z bir kaynak" olduğunu söylediği (Şekâik Tercümesi, s. 68) bu eser Selâhaddin Safedî'nin Cinârıü'l-cinâs'ı ile birlikte basılmıştır (İstanbul 1299). 3. Şemsü'l-âfâk fî cilmi'l-hurûfi ve'l-evfâk (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 527). 4. Miftâhu'l-cifti'1 -câmic (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2812/3). S. elEd ciyetü'l-mürıtehabe ve'l-edviyetü'lmücerrebe (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 377). 6. Reşhu cuyûni'l-hayât tî şerhi fünûni'l-memât (Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1204). 7. Harâ'idü'lmülûk fî ferâ*idi's-sülûk. İki babdan oluşan eserin birinci babında faziletli olm a n ı n yöneticilikteki önemi, ikinci babında Hızır ile İlyâs hakkındaki rivayetlerde görülen çelişkinin giderilmesi üze-



218



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR b. BERÂ rinde durulmuştur. Kâtib Çelebi eserin Kadı Hızır b. İlyâs'a ithaf edildiğini söyler {Keşfü'z-zunûn, 1, 701). Bu zat Bistâm î gibi tahsilini Mısır'da yaptıktan sonra Bursa'ya yerleşen, orada müderrislik ve kadılık yapan Hızır Şah Efendi (ö. 853/ 1449) olabilir (Taşköprizâde, eş-Şekâ*ik, s. 95-96). 8. ed-Dürer fi'l-havâdis ve's-siyer. Hz. Peygamber'in vefatından başlayarak 700 (1301) yılına kadar cereyan eden önemli olayların kronolojik olarak anlatıldığı bir tarih kitabıdır (Keşfü'z-zunün, I, 750-751). 9. Nazmü's-sülûk fî tevârîhi'l-huiefâ* ve'l-mülûk. Hicretten başlayıp 806 (1404) yılına kadar vuku bulan başlıca tarihî olaylar hakkında kısa bilgiler ihtiva eder (Keşfü'z-zunûn, II, 1963). 10. Miftâhu esrâri's-sa câde fî câlemi'lğayb ve'ş-şehâde. Allah'ın isimlerinin gizli anlamlarına dairdir. Bir mukaddim e ile iki "kitab" ve bir hâtimeden meydana gelen eser 828'de (1425) telif edilmiştir ( Keşfü'z-zunûn, II, 1759). 11. Reşhu ezvâkı'l-hikmeti'r-rabbâniyye fî şerhi evkâti'l-lüm 'ati'n-nürâniyye. Bûnî'nin h u r û f * ve h a v a s * ilmine dair el-Lüm catü'n-nûrâniyye adlı eserinin şerhidir. Bu, Brockelmann'ın Auraq al-hikma arrabbâniya fi sarh al-lum ca an-nüranîya (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 785) adıyla kaydettiği {GAL, II, 300) eser olmalıdır. Müellif kendi ifadesine göre Bûnî'nin el-Lüm V s ı n ı 807 (1405) yılında Mısır'da İzzeddin M u h a m m e d b. Cemâa'dan okumuş, şerhi ise 841'de (1437) tamamlamıştır {Keşfü'z-zunûn, II, 1566). 12. el-Fevâ*idü's-seniyye. Nevevî'nin Tehzîbü'I-esmâ' adlı eserinin telhisidir (Keşfü'z-zunûn, I, 514). 13. Kimya'ü's-sa zâdeti'r-rabbâniyye ve simyâ'ü's-siyâdeti'r-rûhâniyye. Bûnî'nin ilâhî isimlerin anlamlarına dair bir eserinin şerhi olup 8 2 0 ' d e (1417) telif edilmiştir (Keşfü'z-zunûn, II, 1033). Kâtib Çelebi, Bistâm î n i n adı geçen eserlerinin dışında ayrıca çoğu h u r û f ve havâs ilmine, tasavvuf, tıp ve tarih konularına dair otuza yakın eserini kaydeder (Türk ve dünya kütüphanelerindeki yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 300-301; Suppi, 11, 323-324). BİBLİYOGRAFYA:



T a ş k ö p r i z â d e , eş-Şekâ'ik, a.mlf., Miftâhu's-sa'âde,



Şekâik



Tercümesi,



s. 46-47, 95-96;



II, 591, 5 9 6 ;



Mecdî,



s. 67-69; Keşfü'z-zunûn,



1,



514, 701, 750-751; II, 1033, 1566, 1759, 1845, 1905,



1963;



Hediyyetul-'ârifîn,



I,



531-532;



B r o c k e l m a n n , GAL, II, 300-301; Suppi,



BİSTÂMÎ, A l i b. M u h a m m e d



"1 ı H



BİSTÂMÎ, Bayezid (bk. BÂYEZÎD-i BİSTÂMÎ). L



-]



BİSTÂMİYYE (



S



MUSTAFA ÇAĞRICI



ta'dîi,



II, 7 7 ; el-Cerh



II, 3 6 0 ; İbn A b d ü l b e r , el-İstî'âb,



İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-ğâbe,



İsâbe, 1,151.



11— 1 1 j



F



I, 2 2 2 ; İbn Hacer, elİSMAIL



L.



B İ Ş R b. A M R



Bişr b. el-Berâ' b. Ma'rûr el-Ensârî el-Hazrecî (ö. 7 / 6 2 8 )



(bk. CÂRÛD b. MUALLÂ).



Sahâbî.



Medine'nin Hazrec kabilesi Selemeoğul-



B İ Ş R b. Â S İ M (



ji



ÇAKAN



n



B İ Ş R b. B E R Â



—I



ue't•



I, 1 4 9 ;



r—ı



lifti



Bâyezîd-i Bistâmî'ye (ö. 2 3 4 / 8 4 8 [?]) nisbet edilen bir tarikat (bk. BÂYEZÎD-i BİSTÂMÎ).



ları sülâlesine mensuptur. Hicretten ön-



)



ce m ü s l ü m a n oldu ve babası Berâ b.



Bişr b. Âsim b. Abdillâh ei-Mahzûmî



L



hakkında



BİBLİYOGRAFYA:



Ma'rûr ile birlikte İkinci Akabe Biatı'na katıldı (622). Hicretten sonra Hz. Pey-



Hz. Ö m e r tarafından Hevâzin kabilesine zekât memuru olarak gönderilen sahâbî.



g a m b e r onunla Vâkıd b. Abdullah elLeysî arasında kardeşlik bağı (muâhât*) kurdu. Daha sonra Bedir'de, ileri saflarJ



da okçu olarak çarpıştığı Uhud'da, Hendek Gazvesi, Hudeybiye Musâlahası ve



Bazı kaynaklarda Bişr b. Âsim el-Mah-



Hayber'in fethinde bulundu. Hz. Peygam-



z û m î ' d e n başka bir de Bişr b. Âsim b.



ber yahudilerin teslim olmasından son-



Süfyân es-Sekafî adlı bir sahâbîden söz



ra, Hayber'de birkaç g ü n kalmıştı. Bu



edilerek Hz. Ömer'in bu ikincisini zekât



sırada Sellâm b. Mişkem'in karısı olan



memurluğuyla görevlendirdiği ileri sü-



Zeyneb bint Hâris adındaki yahudi ka-



rülmüş ve bu iki isim birbirine karıştı-



dını bir koyun keserek Hz. Peygamber'e



rılmıştır. Ancak İbn Hacer Bişr b. Âsim



ziyafet vermek isteğini bildirerek onu



b. Süfyân'ın tebeü't-tâbiînden olduğu-



davet etti. Fakat asıl maksadı Resûl-i



nu kesin bir şekilde belirtmiş, zekât me-



Ekrem'i



m u r u olarak tayin edilen kişinin Bişr b.



yanına Bişr b. Berâ'yı da alarak bu da-



Âsim b. Abdullah olduğunu açıkça ifade



vete gitti. Ancak ilk lokmada yemeğe



etmiştir.



zehirlemekti.



Hz.



Peygamber



zehir karıştırıldığını anladı ve lokmasını



Hz. Ömer Bişr'i Hevâzin kabilesine ze-



y u t m a d a n çıkardı. Bişr ise Hz. Peygam-



k â t m e m u r u olarak tayin ettiği z a m a n



ber'in huzurunda saygısızlık olur düşün-



Bişr bu göreve gitmekte ağır davrandı.



cesiyle ağzına aldığı lokmayı zorla yut-



Hz. Ömer ona görev mahalline niçin git-



tu. Bazı rivayetlere göre hemen orada



mediğini ve halifeye itaat etmenin ge-



öldü; bir rivayete göre de zehirin tesi-



reğine inanıp inanmadığını sordu. Bişr



riyle bir yıl sonra vefat etti.



halifeye itaat hususunda bir t e r e d d ü d ü



Hz. Peygamber müslüman olan her kabileye içlerinden birisini yeniden başkan tayin ederdi. Bişr'in mensup olduğu Benî



bulunmadığını, fakat Hz. Peygamber'den müslümanların herhangi bir işini üstlenen kişilerin kıyamet g ü n ü



cehennem



köprüsünde hesaba çekileceklerini, görevini iyi yapanların kurtulacağını, yapyıl (harîf) boyunca yuvarlanacağını biz-



1 2 8 6 ; H a m i d Algar, "Bestâmî", Elr., IV, 182-183.



hayatı



Buhârî, et-Târthu'I-kebtr,



V, 184-185; B a b i n g e r (Üçok),



s. 18-20; M . S m i t h , " a l - B i s t â m i " , El 2 (Fr.), I,



Bu olaydan başka



herhangi bir bilgi bulunmayan Bişr'in nerede ve ne z a m a n vefat ettiği bilinmemektedir.



j



mayanların ise köprüden aşağı yetmiş



IV, 9 1 ; Kehhâle,



kere daha hisseden Hz. Ömer fevkalâde üzüldü.



(bk. MUSANNİFEK).



Mu'ce-



3 2 4 ; Ziriklî, el-A'lâm,



mü'l-mü'elliftn,



II, 323-



r



zat duyduğunu, bu sebeple verilen işi



Seleme kabilesinden bir heyet huzuruna geldiğinde de onlara başkanlarının kim olduğunu sormuş; onlardan, "Ced b. Kays'tır, ancak biraz cimricedir" cevabını alınca bu durumdan m e m n u n kal-



y a p m a k t a t e r e d d ü t ettiğini söyledi. Ha-



mayan Hz. Peygamber, "Hangi hastalık vardır ki o, cimrilikten daha elem verici



lifelik y ü k ü n ü n ağırlığını bu vesileyle bir



olsun! Hayır, sizin başkanınız



Ced b. 219



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR b. BERÂ nıtan t a b a k a t kitaplarında onun ismine



Kays değil Bişr b. Berâ'dır" diyerek onu



ilimle uğraşmaya başlamış ve bu dalda



kabilesine başkan tayin etmiştir (Hâkim,



kısa z a m a n d a şöhret kazanmıştı. Bas-



rastlanmaz. Görüşlerinin çoğu Cehm b.



III, 219-220).



ra, Mekke ve Medine'ye seyahatler yap-



Safvân'ın fikirleriyle benzerlik arzettiği



tı. Muhtemelen Hârûnürreşîd zamanın-



için kaynakların büyük bir kısmı Bişr'i



da Bağdat'a gitti. Bu sırada



Cehmiyye'den kabul eder.



BİBLİYOGRAFYA:



Vâkldî, el-Meğâzî,



1, 243, 2 9 6 ; II, 591, 6 7 8 ;



Bağdat'a



İbn H i ş â m , es-Sîre, II, 103, 3 5 4 ; İbn Sa'd, et-



gelen İ m a m Şâfiî ile görüşüp fıkhî ko-



Tabakât,



I, 1 7 2 ; II, 107, 2 0 0 , 2 0 2 ; III, 3 8 0 ,



nularda onunla bilgi alışverişinde bulun-



öğrenilebilen itikadî görüşlerini şöylece



570-571, 6 1 8 ; Taberî, Târîh (de Goeje), I, 1583-



du, itikadî ve fıkhî meselelerde müna-



özetlemek m ü m k ü n d ü r ; Sonsuz ve sı-



kaşalar yaparak kendisinden rivayette



nırsız bir varlık olan Allah "şey" olmadı-



bulunanlar arasına girdi (Beyhakî, I, 229,



ğından dünyada da âhirette de duyu-



1 5 8 4 ; III, 15; Taberânî, el-Mu'cemü'l-kebîr,



Mu-



sul 1984, II, 34-35, nr. 1199-1204; H â k i m , el-



Müstedrek, tfâb,



III, 219-220;



İbn A b d ü l b e r , el-İs-



I, 145-146; İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-ğâbe,



1 8 3 ; a.mlf., el-Kâmil,



II, 2 2 1 ; Nevevî, Tehzîb,



133-135; İbn Hacer. el-lşâbe, b. a l - B a r â ' " , El



larla idrak edilemez. O gökte değil her



I,



taya attığı h a l k u ' l - K u r ' â n *



görüşünü



yerdedir. Sıfatları zâtından ayrı olup hâ-



hararetle savunup yaymaya çalıştığı için



distir. Allah sadece ilim, kudret, irade ve



Hârûnürreşîd tarafından takibata uğra-



halk sıfatlarıyla nitelendirilebilir. Sem',



tıldı ve ölümle tehdit edildi. Bundan do-



basar ve kelâm sıfatları ise O'na nisbet



layı halifenin ölüm tarihi olan 193 (809)



edilemez. Allah'ın bir şeyi işitmesi ve



yılına kadar geçen uzun süre içerisinde



görmesi onu bilmesi demektir. Harfle-



saklanmaya mecbur kaldı. Aynı d u r u m



rin oluşturduğu lafızlardan ibaret olan



(Fr.), I, 1279. ALİ



YARDIM



BİŞR b. G A N İ M



F



n



(bk. EBÛ GÂNİM).



~



BİŞR b. G I Y Â S ( ^ ^



kitaplarından



399-400). İlk defa Cehm b. Safvân'ın or-



I, 1 5 0 ; K. V. Zet-



S



muhaliflerinin



I,



t e r s t e e n , "Bişr", İA, II, 6 5 5 ; W. "Arafat, " B i s h r 2



Sadece



~



ÖİJ^İ )



Ebû Abdirrahmân Bişr b. Gıyâs b. Ebî Kerîme el-Merîsî el-Bağdâdî (ö. 218/833)



Halife Emîn zamanında da devam etti.



Kur'an mahlûktur. İrade sıfatı zâtî ve fi-



Ancak Me'mûn'un halife olmasıyla itibar-



ilî olmak üzere ikiye ayrılır. Fiilî irade ita-



lı bir mevkiye yükselerek ona danışman-



ati emretmesi anlamında olup ilâhî fiil-



lık yapmaya başladı. M e ' m û n ' u n huzu-



lerde câridir. Zâtî irade, ilâhî fiillerle kul-



runda birçok âlimle itikadî ve ilmî mü-



ların fiilleri dışında kalan her şeye şâ-



nazaralar yaptı. Abdülazîz b. Yahyâ el-



mildir. Kulların fiillerini yaratan Allah'-



Kinânî el-Mekkî, M u h a m m e d b. Mukâ-



tır, bunların meydana gelişinde kulların



til er-Râzî, Ca'fer b. Mübeşşir, Ebü'l-Hü-



hiçbir tesiri yoktur. Sorumluluğun kay-



zeyl el-Allâf, S ü m â m e b. Eşres, Ali b.



nağını teşkil eden istitâat* fiille bera-



Heysem bunlardan bazılarıdır. Halifenin



berdir. Vech, yed, kadem vb. haberî sı-



nüfuzundan faydalanarak halku'l-Kur'ân



fatlar cüzi anlam taşıdıklarından te'vil



g ö r ü ş ü n ü devletin resmî mezhebi hali-



edilmelidir. Âhirette Allah'ın görülmesi



ne getirmeye çalıştı ve mihne* devrinin



gözün idrakiyle ilgili bir olay olmayıp



ortaya



oynadı.



O'nun varlığı hakkında kesin bilgi sahibi



linmemektedir. Seksen yaşlarında vefat



Me'mûn'un amcası İbrâhim'in Bağdat'ı



olma anlamındadır (Buhârî, s. 121, 125;



ettiğine ve Ebû Hanîfe'nin (ö. 150/767)



ele geçirdiği 201-203 yılları arasında



Dârimî, s. 359-363; Eş'arî, s. 515; İbn



öğrencisi olduğuna dair rivayetler doğ-



hapsedildi. Me'mûn'a bağlı kuvvetlerin



Hazm, III, 31, 81; Pezdevî, s. 1 16, 131, 252).



ru kabul edilirse 140 (757) yılından ön-



kumandanı Herseme, halku'l-Kur'ân ko-



ce d o ğ d u ğ u n u söylemek



nusu öne sürülerek çıkarılan karışıklık-



çirilmeyen ve uydurma birçok rivayetler-



Kûfe'de veya Bağdat'ta d o ğ m u ş olması



lar sırasında bir m ü d d e t Bişr'i hapset-



le karışan hadis literatürüne dayanarak



muhtemeldir. Soyu Hz. Ömer'in kardeşi



tiyse de daha sonra hapisten çıkmayı



Zeyd b. Hattâb'ın âzatlı kölelerinden bi-



başardı ve ö l ü m ü n e kadar halife nez-



rine dayanır. Bir rivayete göre ailesi Mı-



dindeki itibarlı mevkiini korudu. Tarih-



ve sıratın mevcudiyeti gibi konulardaki



sır'daki Asvân ile Nûbe arasında bulu-



çilerin çoğunlukla kabul ettiklerine gö-



itikadî inançlara güvenilmez; cennet ve



nan Meris köyünden, diğer bir rivayete



re 218 (833) yılında Bağdat'ta vefat et-



cehennemin de şu anda yaratılmış ol-



göre ise B a ğ d a t yakınlarındaki Derbü'l-



ti. 216 ve 227'de öldüğünü rivayet eden-



Merîsî adını taşıyan bir bölgeden geldi-



ler de vardır. Ebü'l-Yüsr el-Pezdevî, Bişr'-



ği için Merîsî nisbesiyle anılmıştır. Ha-



in halku'l-Kur'ân konusunda Muhammed



yatının ilk yıllarını Kûfe'de geçirdi ve



b. Mukâtil er-Râzî ile yaptığı münaza-



tahsiline Ebû Hanîfe'nin derslerine de-



rada yenik d ü ş t ü ğ ü için M e ' m û n tara-



vam etmekle başladı. Hocasının vefa-



fından idam ettirildiğini kaydederse de



tından sonra Ebû Yûsuf'un derslerine



(Uşûlü'd-dîn, s. 54) bunu halife ile Bişr arasındaki dostlukla b a ğ d a ş t ı r m a k oldukça güçtür. Zâhid ve âbid bir Hanefî fakihi olmasına r a ğ m e n cenaze namazına devrin Ehl-i sünnet âlimlerinin katılmadığı nakledilir (Hatîb, VII, 66).



^



Cehmiyye ile Mürcie'nin görüşlerini benimseyen kelâmcı ve Hanefî fakihi. Doğum tarihi ve yeri kesin olarak bi-



mümkündür.



devam etti. H a m m â d b. Seleme ve Süfyân b. Uyeyne'den hadis okuyup rivayet etti (Hatîb, VII, 56). Hocası Ebû Yûsuf'un muhalefetine r a ğ m e n kelâm



tahsiline



başladı. Bu ilmi kimden ve ne z a m a n o k u d u ğ u kaynaklarda açıkça belirtilmemekle birlikte Basralı m u h a d d i s Hamm â d b. Zeyd'in (ö. 179/795) Bişr'i itikadî görüşlerinden ö t ü r ü tekfir etmesinden anlaşıldığına göre genç yaşta bu



çıkmasında



büyük



rol



Sünnî kaynaklar Bişr'in itikadî mez-



Hz. Peygamber zamanında yazıya ge-



belirlenmiş olan kabir azabı, Münker ve Nekir meleklerinin sorgulaması, mîzan



d u ğ u söylenemez (Hatîb, VII, 58-66). İman kalp ile tasdikten ibarettir, dil ile ikrar da bir t ü r tasdiktir. Amel ise imanın aslî unsurlarından değildir. Bundan dolayı büyük g ü n a h işleyen her m ü m i n sonunda cennete girecektir. Zerre miktarı hayır işleyen kimse b u n u n karşılığını göreceğine göre (bk. ez-Zilzâl 9 9 / 7 ) kelime-i şehâdeti benimseyenin de bunun karşılığını görmesi gerekir. Küçük günahlar, Mu'tezile'nin iddia ettiği gibi büyüklerinden



kaçınmakla



affedilmez,



ancak iyilik (hasenât) yapmakla bağışla-



hebi konusunda farklı bilgiler kaydede-



nır. Esasen günahı büyük ve k ü ç ü k diye



rek onu Cehmiyye, Mu'tezile, Cebriyye



kısımlara ayırmak doğru değildir, kulu



veya Mürcie'ye m e n s u p bir âlim olarak



Allah'a karşı âsi yapan her fiil büyük gü-



gösterirlerse de Mu'tezile âlimlerini ta-



nahtır (Eş'arî, s. 143, 149). Küfür ise bir



220



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR el-HÂFÎ h ü k m ü n inkârıdır, bundan dolayı puta



BİBLİYOGRAFYA:



t a p m a k k ü f ü r değil sadece küfür alâ-



Buhârî. Halku



Ahmed b. Asım el-Antâkî, Ebû Ali el-Cüz-



ef'âli'l-'ibâd



('Âkâ'idü's-se-



lef içinde), s. 121, 123, 125, 1 2 9 ; Dârimî, er-



metidir. Bişr'in itikadî cephesi değişik akım-



Red



C



ale'l-Merîsî(a.e.



y â t , el-İntişâr,



içinde), s. 357-365; Hay-



s. 6 8 ; Taberî, Târih



(Ebü'1-Fazl),



larca benimsenen görüşlerden teşekkül



VII, 5 7 7 ; Eş'arî, Makâlât



etmiştir. Mezhep tarihçilerinin onu fark-



149, 5 1 5 ; İbnü'n-Nedîm,



lı gruplara nisbet etmesi de bundan kay-



s. 2 3 3 ; Bağdâdî, el-Fark (Kevserî), s. 2 0 4 ; a.mlf..



naklanmış olmalıdır. Zira ilâhî sıfatlar ve âhiret halleriyle ilgili konularda Ceh-



Usûlü'd-dîn, Faşl



c â n î v e Ebû Saîd el-Harrâz'la görüştü. Tasavvufî kaynaklardaki bir menkıbeye göre, Bişr el-Hâfî'nin yolda bulduğu



(Ritter), s. 140, 143,



"besmele" yazılı bir kâğıdı itina ile te-



el-Fihrist(Teceddüd),



mizledikten sonra levha haline getire-



s. 25-26, 256, 3 0 8 ; İbn H a z m , el-



(Umeyre), II, 2 6 6 ; III, 31, 33, 8 1 ; IV, 8 0 ;



rek m u h a f a z a etmesi üzerine rüyasında duyduğu ilâhî bir ses, Allah'ın ismine



(nşr. Seyyid Ah-



göstermiş olduğu bu saygıya karşılık Al-



miyye ile Mu'tezile'ye uymuş, kulların fiil-



m e d Sakr), Kahire 1 3 9 1 / 1 9 7 1 , I, 199-206, 229,



lah'ın da onun adını dünya ve âhirette



leri ve i m a n - g ü n a h meselelerinde he-



399-400, 4 6 3 ; II, 3 3 0 ; İbn E b û H â t i m ,



m e n hemen Ehl-i sünnet'in görüşlerini



Şâfi'î



paylaşmıştır. Bu sebeple olacaktır ki onun



Beyhaki, Menâkıbü'ş-Şâfi'î



ue menâkıbüh



Edebü'ş-



(nşr. A b d ü l g a n î A b d ü l -



hâlik), Haleb, ts. ( M e k t e b e t u t-Türâsiî-İslâmî), s. 70, 175, 176, 1 8 7 ; Hatîb, Târîhu



VII,



tır (bk. Ebû Nuaym, VIII, 336; Münâvî, I,



(nşr.



210). Gerçekten tasavvufî kaynaklarda



s. 53,



Bişr el-Hâfî adının "insanlar arasında bir



Bağdâd,



görüşlerini savunan Merîsiyye fırkası İbn



56-67; Ebü'l-Yüsr el-Pezdevî, Usûlü'd-dîn



Hazm tarafından Mu'tezile'nin Ehl-i sün-



H a n s Peter Lins), Kahire



net'e en yakın grubu olarak kabul edil-



54, 116, 131, 2 5 2 ; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 2 7 7 ;



miştir (el-Faşl, il, 266).



İbn Teymiyye, Mecmû'u



Mecmû



Bişr'in bilinen en m e ş h u r talebeleri Hüseyin b. M u h a m m e d



en-Neccâr ile



Yahyâ b. Kâmil el-Cahzerî'dir. Onun gö-



'âtü 'r-resâ' il,



1383/1963,



fetâuâ, V, 22-23; a.mlf., Beyrut



X,



Kureşî, el-Cevâhirü'l-mudiyye, h û n , ed-Dîbâcü'l-müzheb,



Lisânü'l-Mîzân,



ve İ m a m A h m e d b. Hanbel gibi âlimle-



I, 4 4 7 ; İbn Fer-



II, 2 9 ; Keşfü'z-zunûn,



B r o c k e l m a n n , GAL Suppi., I, 616-617; M . W a t t , İslâm



rinde aşırı giderek kendisini zındık, mül-



şekkül



Devri



ne, âhiretteki mertebesinin İ m a m Şâfiî



199-202;



II, 1 6 5 ; İbn Hacer,



belî âlimleri yer alır. Bu âlimler tenkitle-



peygamber adı gibi" h ü r m e t gördüğü-



I,



1392/1972,



4 3 6 ; Zehebî. A'lâmun-nübelâ',



rüşlerini tenkit edenlerin başında Han-



hid ve kâfir olmakla suçlamışlardır. İbn



saygın kılacağını bildirmiş, bu şekilde z ü h d ve tasavvuf yolu kendisine açılmış-



I, 6 3 2 ;



rinkinden daha üstün olduğuna işaret eden menkıbeler nakledilmiştir (bk. Ebû Nuaym, VIII, 337, 352; Münâvî, I, 208, 211).



I, 3 3 9 ; Sezgin,



GAS,



Düşüncesinin



Te-



Kaynaklar Bişr'in hadis ilmiyle meşguli-



(trc. E t h e m R u h i Fığlalı), A n k a r a



yetten vazgeçerek tasavvufa yönelme-



1981, bk. İndeks; Ebü'l-Hayr M u h a m m e d Eyy ü b Ali, 'Akîdetul-İslâm



ve'l-imâm



el-Mâtürî-



sinde, o dönemde büyük itibar gören bu



Teymiyye Bişr'i te'vilcilik konusunda ke-



dî, D a k k a 1 4 0 3 / 1 9 8 3 , s. 2 4 2 ; Carra d e Vaux,



alandaki çalışmalarından dolayı kendisin-



lâmcıların babası olarak görür. Zira ona



"Bişr b. G a y y â s " , İA, II, 655-656; a . m l f . v.dğr.,



de gurur ve kibir duygusu, şan ve şöh-



"Bishr b. G h i y â t h al-Marîsî", El 2 (İng.), I, 1241.



ret arzusu hissederek bunlardan kurtul-



göre İbn Fûrek, Fahredin er-Râzî gibi



m a düşüncesinin de etkili olduğunu be-



m e ş h u r kelâmcıların yaptıkları te'viller, Bişr'in Dârimî tarafından er-Red Merîsı (en-Nakz



c



A H M E T SAİM K I L A V U Z



c



P



kadî görüşlerini tenkit edenler arasında



rın senden, 'niçin Peygamber'in hadisle-



)



rini nakletmedin?' diye sorduğunda ne



Ebû Nasr Bişr b. Hâris b. Abdirrahmân b. Atâ b. Hilâl el-Hâfî el-Mervezî (ö. 227/841)



Ebû Yahyâ Mansûr b. M u h a m m e d , Abdülazîz b. Yahyâ el-Kinânî, Osman b. Saîd



cevap vereceksin?" şeklindeki sorularına şu karşılığı vermiştir: "Şunu diyeceğ i m : Sen bana nefse muhalefet etmeyi



ed-Dârimî ve Ebû Abdullah b. AbdülhaYahyâ'nın Kitâbü'1-Hay de'sı



eski hocası ve arkadaşlarının, "Allah ya-



B İ Ş R el-HÂFÎ



(



fetâuâ, V, 22-23). Bişr'in iti-



kem yer alır. Bu sebeple Abdülazîz b.



L



îlk devir sûfîlerinden.



J



(bk. Sezc



gin, I, 617) ile Dârimî'nin er-Red



lirtmişlerdir. Nitekim rivayete göre, hadis ilmiyle ilgisini kesmemesini isteyen



alâ Bişr el-Merîsî) adlı



eserinde nakledilen te'villerinin aynısıdır (Mecmu'u



S



ale'l-



emrettin. Nefsim ise hadis rivayet etmeyi ve itibar görmeyi arzu etmekteydi. İşte bu yüzden ona muhalefet ettim" (Mü-



ale'l-



150 (767) veya 152 (769) yılında Merv'-



(İskenderiyye 1971) Bişr'in gö-



de doğdu. Merv'in ileri gelen ailelerin-



rüşlerini g ü n ü m ü z e kadar ulaştıran iki



den birine mensuptur. İlk dinî bilgilerini



Bişr'in "el-Hâfî" (yalınayak) lakabını alı-



önemli kaynaktır. Şâfiî ile yaptığı müna-



aldıktan sonra hadis ilmine yöneldi ve



şı konusunda üç değişik rivayet vardır.



zaraların bir kısmı da İbn Ebû Hâtim er-



bu alanda devrin sayılı muhaddislerin-



Hücvîrî'ye göre m ü ş a h e d e * halinin ken-



RâzFnin Edebü'ş-Şâfi cî'si



ile Beyhakî'-



den biri oldu. Mâlik b. Enes, Şerîk b. Ab-



disine h â k i m olması sebebiyle ayağına



Merîsî'si



nin Menâkıbü'ş-$âfi cf'sinde



nâvî, 1,210).



mevcut-



dullah, Hammâd b. Zeyd, İbrâhim b. Sa'd,



hiçbir şey giymemiştir. Attâr'ın belirtti-



tur. Bişr b. Gıyâs, fıkhî konuların çoğun-



Fudayl b. İyâz ve Abdullah b. M ü b â r e k



ğine göre, "O yeryüzünü size bir döşek



da Hanefî mezhebine uymakla beraber



gibi muhaddislerden hadis öğrendi. Ah-



kıldı" (el-Bakara 2 / 2 2 ) âyetine işaret-



eşek eti yemeyi câiz görmek, kur'ayı ku-



m e d b. Hanbel, Ebû Hayseme Züheyr b.



le, "Allah tarafından döşenmiş bir yer-



m a r telakki etmek, kazâ namazlarında



Harb, A h m e d ed-Devrakî ve İbrâhim el-



de ayakkabı ile gezilmez" diyerek yalı-



tertibin şart olduğunu söylemek gibi ba-



Harbî gibi âlimler de kendisinden hadis



nayak gezmeyi tercih etmiştir. İbnü'l-



zı hususlarda c u m h u r c a muhalefet et-



rivayet etmişlerdir. Dârekutnî onun sika*



Mülakkın'ın verdiği bilgiye göre ise bir



miştir.



bir râvi olduğunu, sahih olmayan hiçbir



ayakkabı tamircisinin kendisine söyledi-



Kaynaklarda Bişr b. Gıyâs'a atfedil-



hadis rivayet etmediğini belirtmiştir (bk.



ği, "Ayakkabını t a m i r ettirmek için in-



mekle birlikte hiçbiri g ü n ü m ü z e kadar



Münâvî, I, 208). Kaynakların ortaklaşa ver-



sanlara ne çok sıkıntı veriyorsun!" ifa-



ulaşmayan eserler şunlardır:



Kitâbü't-Tevhîd, le'l-Havâric, Râfıza, fe,



el-İrcâ\



el-İstitâ ca,



Küfrü'1-Müşebbihe,



el-Va'îd.



dikleri bilgilere göre Hâfî daha sonra bü-



desi üzerine ayakkabısını fırlatıp atmış-



c



a-



t ü n kitaplarını toprağa gömerek tasav-



tır.



ale'r-



vufa yöneldi ve dayısı Ali b. Harşam'ın



Bişr'in tasavvufî düşüncesinde takvâ,



el-Ma cri-



sohbetlerine katıldı. Bu arada devrin sû-



verâ' ve nefse muhalefet konuları ayrı



fîlerinden Fudayl b. İyâz, Serî es-Sakatî,



bir yer tutar. "Kırk yıldır canım kebap



el-Hucec, er-Red



er-Red



c



221



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR el-HÂFİ istiyor, henüz onu elde edebilecek helâl para bulamadım" diyen Bişr, zühdün ancak hırs ve t a m a h t a n arındırılmış bir gö-



O hayatta iken benim bu soruya cevap



B İ Ş R b. M A N S Û R



vermem uygun olmaz" demiştir. Döne-



(J J ~ j i ) Ebû Muhammed Bişr b. Mansûr es-Selîmî (ö. 180/796)



min en canlı dinî tartışmalarından biri



nülde barınabileceğini belirtmiş, sultanların şüpheli paralarla yaptırdığı çeşme-



olan "Kur'an m a h l û k mudur, değil mi-



lerden bile su içmemeye dikkat etmiştir. Geçimini örgücülük yaparak sağlardı. Abdullah b. Cellâ Bişr için, "Verâ' ko-



Hanbel tarafını t u t a n Bişr el-Hâfî'nin



nusunda üstadımız odur" der (Zehebî, X, 471). Bişr el-Hâfî, rızâ, tevekkül ve tes-



sayan Hanbelî düşüncesine olan yakınlı-



Sem'ânî ve İbnü'l-Esîr onu Ezd'in kol-



ğını göstermektedir (Hücvîrî, s. 421 ; Câ-



larından Benî Süleym'e nisbetle Süleymî



limiyet gibi dinî terimlere tasavvufî yor u m ve açıklamalar getiren ilk sofilerden biridir. A. Schimmel onu Hâris el-



mî, s. 102). Ayrıca Hanbelîler'den İbnü'l-



diye anarken Zehebî ve İbn Hacer Bağ-



Cevzî'nin Menâkıbü



d a t yakınlarında bir yer olan Selîm'e nis-



Muhâsibî'yi hazırlayan sûfîlerin başında saymaktadır.



dir" (bk. HALKU'I-KUR'AN) meselesinde İbn imanı ikrar, tasdik ve amel olarak tarif



|



Tanınmış zâhid ve muhaddis.



etmesi de onun, ameli i m a n d a n bir cüz



Bişri'l-Hâfî adıyla bir eser kaleme almasının sebebini de bu fikrî yakınlığa bağlamak mümkündür.



betle Selîmî nisbesini tercih etmişlerdir. Ayrıca Basrî ve Ezdî nisbeleriyle de ta-



Fıkhî konularda Süfyân es-Sevrî mez-



nınır. Eyyûb es-Sahtiyânî, Süfyân es-Sev-



hayatında



hebine tâbi olan Bişr (İbn Hacer, 1, 445)



rî, İbn Cüreyc ve Âsim el-Ahvel gibi râ-



iyilikleri gizleme, riya ve şöhretten ka-



devrindeki sûfîleri de tenkit etmiş, özel-



vilerden hadis rivayet etti. Kendisinden



çınma ilkesi, bir başka ifade ile Melâmî



likle dinî esaslara riayette titizlik gös-



de oğlu İsmâil, Bişr el-Hâfî, Abdurrah-



neşve önemli bir yer tutar. Bişr'e göre



termeyen, takvâ yerine mârifet konula-



m a n b. Mehdî, Süleyman b. Harb, Ali b.



methedilmekten hoşlanmak, ruhî olgun-



rına ağırlık veren, istikamet yerine ke-



Medînî ve Fudayl b. İyâz'ın da dahil ol-



Bişr el-Hâfî'nin tasavvufî



luğa engel olması bakımından günah iş-



rameti esas alan sûfîlere karşı çıkmış-



d u ğ u otuzdan fazla râvi hadis nakletti.



lemekten daha zararlıdır. Şöhret arayan



tır. Tasavvufî terbiye gören dervişlerin



Ahmed b. Hanbel başta olmak üzere mu-



kimse âhiretin hazzına ulaşamaz. Yaşar-



seyahat etmelerini tavsiye eden sûfîler-



haddisler tarafından güvenilir bir râvi



ken gösterişi seven insanlar öldükten



den biri olan Bişr'e kaynaklarda Kitâ-



kabul edilen Bişr b. Mansûr'un rivayet-



sonra bile cenazelerine çok kişinin ka-



bü'z-Zühd (Kitâbü't-Taşauuuf) adlı bir eser (bk. Sezgin, I, 683) ile bazı manzumeler isnat edilmiştir.



sâî'nin sünenleri, Ebû Nuaym'ın



tılmasını isterler. Kişi tanınmamasını ve bilinmemesini ganimet bilmelidir (İbnu 1Mülakkm, s. 112).



BIBLIYOGRAFYA:



Bişr'e göre üç grup sûfî vardır. Birinci grup hiç kimseden bir şey istemeyenlerdir, bunlara ruhanî denir. İkinci grup bir şey istemeyen, f a k a t verildiğinde kabul edenlerdir; bunlara orta halli (mutavassıt) denir; bu gibiler tevekkülle sükûn bulurlar. Son grup ise ibadetle meşgul olur, rızıklarını Allah'tan bekler ve arzularını yenmeye çalışırlar (Attâr, s. 172). Cömertlik de kişinin gönül hayatı açısından önemli ahlâkî bir esastır. Dinî konularda lâubali bir cömerti (şatır) cimri sûflye tercih eden ve cimriye bakmanın kalbe kasvet ve ağırlık verdiğini söyleyen Bişr, kişinin eli darda iken ikramda bulunmasını dünyanın



en zor işlerinden



biri olarak görmektedir. Bir gün onu soğ u k t a n titrerken gören dostları b u n u n sebebini sorduklarında şu karşılığı almışlardı: "Fakir ve düşkünleri hatırla-



Serrâc, el-Lümas. 22; İbnü'n-Nedîm, elFihrist, s. 184; Sülemî, Tabakât, s. 39; Ebû Nuaym, Hilye, VIII, 336, 337, 352; Kuşeyrî, erRisâle, s. 73-77; Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb (Jukovski), s. 130, 421; Herevî, Tabakât, s. 8586; Attâr, Tezkiretul-evliya', s. 172; İbnü'lCevzî, Şıfatü-'ş-şafve, II, 325; İbnü'z-Zeyyât, etTeşevvüf, Rabat 1984, s. 33, 81, 94, 123, 139; lbnü'1-Esîr, el-Lübâb, I, 331-332; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 274; Zehebî, A clâmü'n-nübelâ', X, 469-477; İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 297; İbnü'lMülakkın, Tabakâtü'l-evliyâ', s. 109-119; İbn Hacer, Tehztbü't-Tehztb, I, 444-445; a.mlf., Takrlbü 't- Tehzîb, I, 98; Câmî, Nefehât, s. 102; Şa'rânî, et-Tabakât, I, 62; Münâvî, ei-Kevâkib, l, 208-211; lbnü'1-İmâd, Şezerât, II, 460; Ma'sum Ali Şah, Tarâ'ik, II, 184-188; Hediyyetü'l'Arifin, I, 232; Ziriklî, el-A'lâm, II, 2-6; Kehhâle, Mu'cemü'1-mü'elliftn, III, 46; Nebhânî, Kerâmâtul-evliyâ', I, 367; Sezgin, GAS, I, 683; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in islam, Oxford 1971, s. 265; Schimmel. Tasavvufun Boyuttan, s. 44; "Bişr", İA, I, 656; F. Meir, "Bishr al-Hâfi", E/2 (İng.}, I, 1244-1246.



leri Şahîh-i



gin olmadığımdan onların acılarını hiç



B



Devrinin âlimlerini, dinî konularda ge-



F



BIBLIYOGRAFYA: Buhârî, et-TSrthu'l-keblr, II, 84; Ebû Nuaym, Hilye, VI, 239-243; Sem'ânî, el-Ensâb, VII, 123124; İbnü'l-Cevzî, Şıfatü'ş-şafve, III, 376-377; İbnü'l-Esîr, el-Lübâb, II, 133-134; Mizzî, Tehztbü'l-Kemâl, IV, 151-154; Zehebî, Mlzânul-i'tidâl, I, 325; a.mlf., A'lâmun-nübelâ', VIII, 359361; İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehzîb, I, 459-460; a.mlf., Takrîbu t-Tehzlb, I, 101. S



de ettikleri bilgileri başkalarına aktar-



^



Meşhur hadis hâfızı Abdurrahman b. Bişr'in babası, Buhârî ile Müslim'e hocalık yapan muhaddis



Ahmed b. Hanbel ile dostluğu sürekli olmuştur. Halkın ihlâs, tevekkül ve rızâ ile ilgili sorularına cevap veren İbn Hanbel m u h a b b e t ile ilgili soru soran bir kişiye, "Bunun cevabını Bişr'den isteyiniz.



n



(ö. 238/852-53)



makla yetindikleri için tenkit eden Bişr'in



GÜNDÜZ



B İ Ş R b. M E R V A N



n



Emevî Halifesi Mervân b. Hakem'in üçüncü oğlu.



j



Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası Mervân b. Hakem terbiyesini büyük oğlu Abdülazîz'e tevdi etti-



(bk. ABDURRAHMAN b. BİŞR). L



İRFAN



( üi j>~*i) Ebû Mervân Bişr b. Mervân b. el-Hakem el-Ümevî (ö. 75/694)



MUSTAFA KARA



B İ Ş R b. H A K E M ( p ^ ' L/İ )



Hilye'-



Kaynaklar'da Bişr'in g ü n d e beş yüz rek'at n a m a z kıldığı, dönemindeki âbid ve zâhidlerin en faziletlisi olduğu, önceden hazırladığı kabrinin başında Kur'ân-ı Kerîm'i hatmettiği ve Kur'an'ın üçte birini her g ü n kendine vird* edindiği rivayet edilir. A b d u r r a h m a n b. Mehdî, Ali b. Medînî gibi meşhur muhaddisler Allah korkusu ve gönül zenginliği hususunda Bişr b. Mansûr'un bir benzerini görmediklerini belirtirler.



olmazsa bu şekilde paylaşmak istedim".



rekli hassasiyeti göstermeyip sadece el-



Ebû Dâvûd ve Ne-



si gibi çeşitli kaynaklarda yer almıştır.



F



dım, onlara yardım edecek kadar zen-



Müslim,



J



ğinden çocukluk ve gençlik yılları onun



222



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR b. MU'TEMİR yanında geçti. Genç yaşta Mercirâhit Savaşı'nda sancaktarlık yaptı (684). Aynı yıl babası Mervân ile birlikte Mısır seferine katıldı ve oraya vali tayin edilen kardeşi Abdülazîz'in yanında kaldı. Fakat bir süre sonra iki kardeşin arası açıldı ve Bişr muhtemelen Suriye'ye döndü. Babasından sonra hilâfet makamına geçen ağabeyi Abdülmelik, Mus'ab b. Zübeyr'e karşı düzenlediği seferden sonra Katan b. Abdullah el-Fârisî'yi Küfe valiliğinden azledip yerine Bişr b. Mervân'ı tayin etti (71/690-91). Abdülmelik 692'de Hâricîler'e karşı başarı sağlayamadığı için azlettiği Hâlid b. Abdullah b. Hâlid'in yerine Basra valiliğini de ona verdi. Bir yıl sonra Bişr, Amr b. Hureys el-Mahzûmî'yi Kûfe'de vekil bırakıp Basra'ya gitti. Bu sırada EzrakI Hâricîleri'ne karşı savaşan birliklerin de başkumandanı idi. Halifeden, bu görevi hiç sevmediği Mühelleb'e devretmesine dair emir alınca çok üzüldü. Çünkü bu görevin Ömer b. Ubeydullah b. Ma'mer'e verilmesini istiyordu. Bu sebeple son derece hissî davranarak Küfe kuvvetlerinin kumandanına Mühelleb'in faaliyetlerini sekteye uğratmasını tavsiye etti ve Mühelleb'i zor durumda bıraktı. Basra ve Küfe valilikleriyle yetinmeyerek Abdülmelik'e yazdığı bir mektupta bir elinin Irak ile meşgul olduğunu, fakat diğer elinin boş kaldığını ifade edince halife Haremeyn ile Yemen valiliğini de ona verdi. Ancak Bişr bu tayin fermanı eline geçmeden hastalandı ve kırk küsur yaşında iken Basra'da öldü. Onun genç yaşta ve beklenmedik bir anda ölümü askerler arasında panik yarattı ve kütleler halinde dağılmalarına sebep oldu. Halife Abdülmelik b. Mervan bu tehlikeli vaziyeti düzeltmek gayesiyle İrak yöresinin idaresini meşhur kumandan Haccac b. Yusuf es-Sekafî'ye tevdi etmek mecburiyetinde kaldı. Bişr yumuşak huylu, müsâmahakâr, cömert, mûsikiden ve eğlenceden zevk alan, zarif ve edip bir insandı. Şiir yazmayı severdi. İhsan ve bağışlarıyla şairlerin gönlünü kazanmıştı. Ferezdak, Cerîr, Eymen b. Hureym gibi meşhur Arap şairleri kasidelerinde onu övmüşlerdir. Halk hiçbir engelle karşılaşmadan huzuruna çıkıp derdini anlatabilirdi. Tenkit edilen yegâne davranışı, bayram namazlarında ezan okutmak gibi dinî merasimlerde ihdas ettiği bazı yeniliklerdir. Tarihçiler ondan Basra'da ölen ilk emîr olarak söz ederler.



BİBLİYOGRAFYA:



İbn Sa'd, et-Tabakât,



V, 5 9 ; VI, 6 4 ; VII, 1 2 8 ;



İbn Kuteybe, el-Ma'ârif



(Ukkâşe), s. 354-355,



5 7 1 ; a.mlf., eş-Şi'r Belâzürî, Ensâb,



ve'ş-şu'arâ',



I, 4 2 0 , 4 5 3 ;



V, 139, 140, 164, 166,



dal'm seksen yıllık bir ömürden sonra 187'de (803; veya 186/802) vefat ettiği bildirilmektedir.



180,



BİBLİYOGRAFYA:



3 0 3 , 335, 3 3 8 , 3 4 6 , 3 5 1 , 3 5 4 , 3 7 4 - 3 7 6 ; Müberred, el-Kâmil rut



1406/1986,



(nşr. M . A h m e d ed-Dâlî), BeyIII,



1 4 3 9 ; Ya'kübl, Târih,



1297-1301,



1303-1304,



II, 2 5 8 , 2 7 2 ; Taberî. Tâ-



rih (Ebü'1-Fazl), VI, " l 6 4 , 169, 171, 173, 178, Mürû-



193-197, 2 0 1 , 202, 210, 2 5 9 ; M e s u d î ,



cü'z-zeheb



( A b d ü l h a m î d ) , III, 117-118; İbnü'l-



Esîr, el-Kâmil,



IV, 285, 331, 343, 344, 347, 363-



365, 373, 380, 3 8 1 ; İbn Manzûr. Muhtaşaru



rîhi Dımaşk, nübelâ',



V, s. 213-217; Zehebî,



IV, 145-146; Safedî, el-Vâfî,



1 5 3 ; İbn Kesîr, el-Bidâye,



Şezerât, Arap



ve Sukûtu



et-Târthu'l-kebtr,



II, 84; el-Cerh



366; S e m ' â n î , el-Ensâb,



Tezkiretul-huffâz, nübelâ',



VII, 290; Halîfe b. Hay-



(Zekkâr), I, 541-542; VI, 146-147;



I, 309-310; a.mlf.,



IX, 36-39; İbn Hacer,



zîb, I, 458-459.



Buhârî,



vet-ta'dîl,



II,



Zehebî,



A'lâmun-



Tehzîbü't-Teh-



rrı İSİ



M . YAŞAR KANDEMİR



Tâ-



X, 152-



IX, 7; İbnü'l-İmâd,



F



BİŞR b. MU'TEMİR ( ^ » J l J J jZu )



n



Hizâne-



Beyrut, ts. IV, 1 1 7 ; J . VVellhausen,



Devleti



et-Tabakât



A'lâmun-



I, 8 3 ; A b d ü l k â d i r el-Bağdâdî,



tu'l-edeb,



İbn Sa'd. et-Tabakât, yât,



(trc. Fikret Işıltan), An-



kara 1963, s. 98, 105, 107, 1 0 8 ; B. Lewis, İs-



Ebû Sehl Bişr b. el-Mu'temir el-Hilâlî el-Bağdâdî (ö. 210/825)



lam, L o n d o n 1974, s. 2 3 ; A b d ü l m ü n ' i m Mâcid, et-Târihu's-siyâsî rul-hulefâ'



li'd-devleti'l-'Arabiyye:



i'l-Emeviyyîn,



1 4 8 ; Hudarî, Muhâdarât



'aş-



Kahire 1982, s. 128, (Emeviyye), s. 154-



1 5 5 ; H. L a m m e n s , "Bişr", İA, II, 6 5 6 ; L. Veccia



Mu'tezile'nin Bağdat ekolünün kurucusu, teveliüd nazariyesinin mûcidi ve Bişriyye'nin reisi, edip.



Vaglieri, "Bishr b. M a r w â n " , El 2 (İng.), I, 12421243.



m lifti



r



ABDÜLKERİM OZAYDIN



BİŞR b. M U F A D D A L ( J-üJI JJ



n



)



Ebû İsmâîl Bişr b. el-Mufaddal b. Lâhik er-Rakaşî el-Basrî (ö.'187/803 [?]) ^



Hadis hafızı.



^



Kuzey Arabistan'da yaşayan Benî Rakâş'ın mevlâ*sı olduğu için er-Rakâşî diye anılır. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Başta babası olmak üzere Muhammed b. Münkedir, Humeyd et-Tavîl, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî gibi muhaddislerden hadis okudu. Kendisinden de Müsedded b. Müserhed, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel ve Amr el-Fellâs gibi tanınmış muhaddisler hadis rivayet ettiler. Ahmed b. Hanbel'in Basralı muhaddisler arasında adâlet* ve zabt* bakımından varılacak en yüksek mertebede olduğunu söylediği Bişr, hadis münekkidi Yahyâ b. Maîn tarafından da Basra'nın en güvenilir muhaddislerinden biri diye gösterilmiştir. Rivayet ettiği hadislerde hiç yanılmayan iki kişi bulunduğunu söyleyen Ebû Dâvûd, Bişr b. Mufaddal ile İbn Uleyye'nin adlarını zikretmiş, diğer münekkitler de onun güvenilir bir râvi olduğunda ittifak etmişlerdir. Talebesi Ali b. Medînî, Bişr'in gün aşırı oruç tuttuğunu ve her gün 400 rek'at namaz kıldığını söylemektedir. Rivayetleri Kütüb-i Sitte'de yer alan ve Hz. Osman taraftarlarından (Osmâniyye) olduğu kaydedilen Bişr b. Mufad-



Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Bağdat'ta doğduğu rivayet edilir. Aslen Kûfeli olup Bağdat'a sonradan gittiğini söyleyenler de vardır. Bağdat'ta köle ticaretiyle uğraşan ve cüzzamlı bir şair olan Bişr, gençliğinde Basra'ya gidip Vâsıl b. Atâ'nın arkadaşlarından Bişr b. Saîd, Ebû Osman ez-Za'ferânî ve Muammer b. Abbâd es-Sülemî'den Mu'tezile mezhebinin esaslarını öğrendi. Daha sonra Bağdat'a değişik fikirlerle dönerek Mu'tezile'nin Bağdat ekolünü kurdu ve fikirlerini yaymaya başladı. Ebû Mûsâ b. Sabîh el-Murdâr, Sümâme b. Eşres, Ahmed b. Ebû Duâd, Ca'fer b. Harb ve Ca'fer b. Mübeşşir onun görüşlerini benimseyen meşhur simalardandır. Bişr, Abbâsî veziri Fazl b. Yahyâ el-Bermekî ile iyi ilişkiler kurdu-, Halife Me'mûn'dan himaye gördü; Merv'de Ali er-Rızâ'yı hilâfetin vârisi ilân eden vesikayı imzalayanlar arasında yer aldı. Muhtemelen Bermekî ailesinin iktidardan düşmesinden sonra. Hakem Olayı'nda Hz. Ali'nin haklı olduğunu savunduğu için Şiîlikle suçlanarak Mu'tezile'ye karşı olan zamanın halifesi Hârûnürreşîd tarafından hapsedildi. Hapiste iken görüşlerini müdafaa için pek çok şiir yazdı. Bu şiirlerin ilim meclislerinde rağbet görüp okunması ve taraftarlarının çoğalması üzerine halife, Bişr'i serbest bıraktı. Ölüm tarihi ihtilâflı olmakla birlikte kaynakların çoğu 210'da (825) vefat ettiğini kaydeder. Bişr hem kelâmcı hem de şair olarak ün kazanmıştır. Kelâmcılığını ortaya koyan ve itikadî görüşlerini ihtiva eden birçok eseri olduğu kaydediliyorsa da bun-



223



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİŞR b. MU'TEMİR ların hiçbiri g ü n ü m ü z e kadar gelmemiştir. Bu sebeple onun kelâmî görüşlerini



h e m de ikinci günahın cezasını çekecektir. Zira ikinci defa günaha d ö n m e k so-



sadece muhaliflerinin kitaplarından öğrenebilmekteyiz. Temelde Mu'tezile'nin



rumluluk duygusuyla bağdaşmaz.



görüşlerini benimseyen Bişr bazı konularda Basra ekolünden farklı düşünmüştür. Meselâ tevellüd nazariyesini ilk de-



bir rehber olan akıl yardımıyla canlılar âleminden istidlâl edilmesi gerektiğini



Allah'ın varlığının, insan için sağlam



fa ortaya atan odur. Birçok kelâm problemiyle ilgilenmekle birlikte daha çok in-



söyleyen Bişr bu konuda birçok şiir yazmıştır. Ayrıca o ilâhî iradenin sınırını daraltan i'tizâlî görüşlere karşı çıkar. Zira



sanın sorumluluğu üzerinde d u r m u ş ve tevellüd nazariyesiyle bu sorumluluğun sınırlarını çizmeye çalışmıştır. Ona göre



irade biri zâtî, diğeri fiilî olmak üzere iki yönlü bir sıfattır. Zâtî sıfat olan ira-



insanın iradesiyle yapmış olduğu bir fiil-. den başka birtakım fiiller doğar ki bu-



de Allah'ın b ü t ü n ilâhî fiilleri ve kulların b ü t ü n itaatlarını dilemesi demektir. Çünkü bir âlimin iyi ve uygun olanı bilip



na tevellüd denir. Meselâ kapıyı a ç m a k isteyen insanın anahtarı kilide sokması ve çevirmesi onun iradesiyle meydana



de onu dilememesi câiz değildir. Allah iyi ve uygun olan b ü t ü n hususları bildi-



gelen bir fiildir. Fakat anahtarın dili vasıtasıyla kapının açılması insanın iradesiyle doğrudan doğruya yaptığı fiilin dışında bir olaydır. İşte bu dolaylı olay tevellüddür. Bişr'e göre anahtarın hareketine sebep olan insan, yaptığı fiilin doğuracağı sonuçları önceden bildiği için sorumlu olmalıdır. Bişr, temel felsefesini tevellüd nazariyesi üzerine kurduğundan, duyu organlarıyla edinilen bilgileri zorunlu idrakler olarak kabul eder. Görmek, işitmek, t a t m a k gibi duyumlar birer araz olup mekanik bir tarzda meydana gelirler. Aklın idraki de duyular gibi otomatiktir. Erginliğe ulaşan her insanda akıl, vahiy desteği olmadan da iyi ile kötüyü, güzel ile çirkini birbirinden ayırabilir. Buna r a ğ m e n insanın iyi veya k ö t ü davranması iradesiyle ilgili bir problemdir (Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, IX, 12; ayrıca bk. TEVLÎD). Bişr'in görüşleri arasında zikredilen bir problem da-



ğine göre bunların vuku bulmasını ezelde dilemiştir. Fiilî sıfat olan irade ise Allah'ın kendi fiilini yaratmasıdır. Fiilî irade sıfatıyla kulların fiillerini dilemesi de onları emretmesi demektir (a.g.e., VI/II, s. 3). Bişr, irade sıfatına bağlı bir problem olan aslah (Allah'ın kul için en iyi ve faydalı olanı yaratması) fikrini de reddeder. Çünkü Mu'tezile'nin aslah prensibi kabul edilecek olursa Allah'ın b ü t ü n insanları cennette yaratıp orada yaşatması gerekirdi. Bu şekilde aslah fikrini kabul etmediği, insanlar hakkında en faydalı ve iyi olanı yaratmanın Allah için bir vazife değil O'nun insanlara bir lütf ü olduğunu düşünmesi sebebiyle "ashâbü'l-lutf'tan sayılan (a.g.e., XIII, 200) Bişr b. Mu'temir, Allah'ın kullarına lutufta bulunmasının da bir zorunluluk olmadığını söyler. Zira bu düşünce Allah'ın kudret ve iradesinin sınırlı olduğunu hatıra getirmektedir. Eğer bu Allah'a vâcip olsaydı âlemde O'na isyan eden hiç-



ha vardır ki bu da insanın mesuliyetiyle ilgili sayılabilecek olan çocukların fiilleridir. Ona göre çocuk yaptığı işlerden



bir kulun bulunmaması gerekirdi. Çünkü Allah her mükellefe iyiyi, güzeli ve yap-



sorumlu değildir. Bununla birlikte Allah dilerse ona azap edebilir-, f a k a t sorum-



ması gerekli olanı tercih etmesini sağlayacak lutufta bulunmaya muktedirdir. Fakat bu lutfu ihsan etmemiştir. Çün-



lu olmayana verilecek bir ceza zulüm sayılacağından Allah hakkında böyle bir ifadeyi kullanmak uygun değildir (a.g.e.,



kü insanı akıl ve peygamber vasıtasıyla iman etmeye muktedir kılmıştır. İnsan-



V I / I , s. 128). Bişr b. Mu'temir ruh ve bedenin ayrı ayrı hayata sahip olduklarını, bir fiilin meydana gelmesinde her ikisinin de etkisi b u l u n d u ğ u n u savunmuş, bu sebep-



ların bir kısmının itaatkâr, bir kısmının âsi olduğu dikkate alınınca lutfun Allah'a vâcip olmadığı sabit olur (Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu'l-CJşûli'l-hamse, s. 520, 798). Bişr, bu görüşlerinden dolayı Kâdî Abdülcebbâr tarafından tenkit edilir.



cazi a n l a m d a olup h ü k ü m vermek demektir. Sırat ise mecazi değil gerçek mânada kabul edilmelidir. Cennet ve cehennem halen yaratılmıştır. Aralarındaki anlaşmazlıklarda Hz. Ali haklı, Muâviye ve taraftarları haksızdır (Tritton, s. 97-100). Bişr'in itikadî görüşlerini kabul edenlere Bişriyye denilmiştir. Bu gruba bağlı olan ve yukarıda sözü edilen talebeleri daha sonra Sümâmiyye, Ca'feriyye, Murdâriyye adlı fırkaların kurucuları olarak tanınmıştır. Bişr b. Mu'temir kelâm ilminde önemli bir şahsiyet olduğu kadar edebiyat, şiir ve belâgatta da büyük bir mevkiye sahiptir. Câhiz onu belâgat ilminin kurucusu kabul eder (el-Beyân ue't-tebyîn, 1, 94). Bişr belâgat ilminin kaidelerinden ilk defa söz eden bir kişidir. Bazı mübalağalı rivayetlerde 40.000 beyitlik, diğer bazılarında ise 300 sayfalık divanı bulunduğu bildirilir. Allah'ın yaratıklardaki hikmetlerini dile getirdiği şiirlerinin çoğu dinler ve mezheplerle ilgili olup öğretici (didaktik) mahiyettedir. Belâgat hakkındaki görüşlerini Câhiz'in ondan naklettiği Sahile 'den öğrenmekteyiz. Ona göre şiir veya yazı y a z m a k için uyg u n vakit seçilmeli, zihin dinlenmiş olmalı, telaffuzu ve anlaşılması kolay kelimeler seçilmeli, cümleler konuya ve maksada uygun düşmeli, üslûp çekici olmalıdır. Bu nitelikte yazı yazma kabiliyeti olmayan kimseler ise başka sahalara yönelmelidirler (Câhiz, i, 94-100). BİBLİYOGRAYFA:



Câhiz, el-Beyân y â t , el-İntlşâr,



ue't-tebyîn,



I, 94-100; Hay-



Makâlât



s. 52, 53, 6 3 ; Eş'arî,



(Ritter), s. 618-620; Malatî, et-Tenbîh



ve'r-red,



s. 3 8 ; İbnü'n-Nedîm, el-Flhrist, s. 185-205; Kâdî A b d ü l c e b b â r , Şerhu'l-Usüli'l-hamse, 7 9 8 ; a.mlf., el-Muğnî,



s. 520,



V I / İ , s. 1 2 8 ; VI/II, s. 3 ;



IX, 1 2 ; XI, 3 1 0 , 3 3 5 ; XII), 4, 2 0 0 ; B a ğ d â d î , el-



Fark



( A b d ü l h a m î d ) , s. 156-158; İbn H a z m , el-



Faşl (Umeyre), I, 3 8 5 ; III, 3 4 ; V, 63, 6 9 ; Şehrist â n î , el-Milel



(Kîlânî), I, 64-65; Zehebî,



A'lâ-



X, 2 0 3 ; İ b n ü ' l - M u r t a z â ,



Jaba-



mun-nübelâ', kâtul-Mu'tezile, Mîzân,



Lisânü'l-



s. 52-54; İbn Hacer,



II, 3 3 ; Z ü h d î H a s a n Cârullah,



el-Mu'te-



zile, Kahire 1947, s. 94, 106, 1 0 7 ; W. Montgomery Watt, İslâm Düşüncesinin



Teşekkül



Deuri



(trc. E. R u h i Fığlalı), A n k a r a 1981, s. 223, 2 7 9 ; A. S. Tritton, İslam



Kelamı



(trc. M e h m e t Dağ),



le insan fiillerinden doğan sorumluluğ u n h e m ruh hem de bedene ait olaca-



Onun diğer bazı kelâmî görüşleri de şunlardır: İstitâat (fiili meydana getiren



A n k a r a 1983, s. 97-100; A d n a n Ubeyd el-Ali,



ğını söylemiştir (a.g.e., XI, 310, 335). Onun üzerinde d u r d u ğ u ve sorumlulukla ilgi-



güç) bedenin noksansız ve sağlıklı olması d e m e k olup hem fiilden önce hem de



'Arabiyye,



sini incelediği diğer bir konu da kebîre* problemidir. Günah işleyen kimse bir daha o günahı işlememek şartıyla tövbe



fiille beraber insanda vardır. Allah'ın kelâmı gerçekten işitilemez, sayfalarda yazılı bulunan metinlere ancak mecazi mâ-



etmelidir ki tövbesi kabul edilsin. Tövbeden sonra günah işleyen, hem birinci



nada Allah kelâmı denilebilir. Kabir azabı haktır. Amellerin tartılması (vezn) me-



"Bişr b. e l - M u = t e m i r : ş i ' r u h û v e ş a h î f e t ü h ü ' l belâğiyye", Ahmed



Mecelletü



Ma'hedi'l-mahtûtâtıl-



X X X I / 2 , Küveyt 1987, s. 503-541; Bedevî,



"Mektebetü'n-Nakdi'l-edebî



fi'l-luğati'l-'Arabiyye:



sahîfetü



M u ' t e m i r " , ME, X X X I I I / 7



Bişr



(1961),



b.



el-



s. 828-836;



Carra d e Vaux, "Bişr", İA, II, 6 5 6 ; A l b e r t N. Nader, " B i s h r b. a l - M u ' t a m i r " , El 2 (İng.), 1, 12431 2 4 4



'



224



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



H



CİHAD TUNÇ



BİTLİS BİŞR b. VELÎD



n



(bk. KİNDÎ, Bişr b. Velîd).



BİŞRİYYE ( 'ÂJ ^AJl ) Mu'tezile'nin Bağdat ekolünü kuran Bişr b. Mu'temir'in (ö. 210/825) görüşlerini benimseyenlere verilen ad (bk. BİŞR b. MU'TEMİR).



r



n



BİTİK Eski Türkçe'de kitap, mektup, yazı; hüküm, emirnâme anlamlarında kullanılan bir terim.



j



Türkçe'nin eski metinlerinden, bitimek "yazmak" fiil kökünün bitigü "kalem, divit" gibi bir türevi olduğu anlaşılan bitıg/bitik "yazılmış (şey)" çeşitli lehçelerde "yazı, kitâbe, mektup, belge, kitap, muska; emir, hüküm, ferman" anlamlarında kullanılmış ve bundan da bitikçi "kâtip", bitikli(g) "yazılmış nesne sahibi", bitiklik "yazı yazılmak için hazırlanan şey" gibi yeni türevler elde edilmiştir (bk. Dîvânü lughti't-Türk Tercümesi: Dizin, IV, 95-97; Kutadgu Bilig III: İndeks, 93-95). Kelimenin ve türediği bitirmek kökünün etimolojisi kesin olarak bilinmemekte, Çince b i t / p i e t "yazı fırçası"; Samoyetçe pidâ- "yazmak, nakşetmek"; Toharca pide "o yazdı", pıdaka "belge"; Sanskritçe pitaka ve Grekçe pittakion "kitap kutusu (dolabı)" gibi keli. melerle karşılaştırılmaktadır (geniş bilgi için bk. Doerfer, II, 262-264). Eski Türk devletlerinden Tabgaçlar'da bitekçinler, Göktürkler, Türgiş ve Uygurlar'da bitegci ve ılımgalar, devlet meclislerinde görevli kâtipler olarak özellikle dış politika ile ilgili alınan kararları yazmak ve yürütmekle görevli idiler (Kafesoğlu, s. 266). Yûsuf Has Hâcib, Karahanlılar'da resmî yazışmaları idare eden büronun âmiri olarak bitiği ılımgayı zikretmekte, bu görevlinin aynı zamanda hükümdarın sır kâtibi olduğunu belirtmektedir. Nitekim onun, "Eğer kendin bitigci ılımga olursan gönül sırrını iyi muhafaza et, ağzından söz kaçırma" beyti de bu görüşü doğrulamaktadır (Genç, s. 258-259). Kelime muhtemelen Uygur kâtipleri tarafından Moğolca'ya sokulmuş, böyle-



ce Moğol ve İlhanlı devletlerinde bir terim olarak yaygın şekilde kullanılmıştır. İlhanlılar'da merkez teşkilâtında görevli olup ferman, berat, mektup gibi resmî belgeleri yazan ve bunları defterlere kaydedenlere bitikçi ve yine "kâtip" anlamına bahşı denilirdi. İlhanlı divanında ferman ve emirler genellikle gönderildiği milletin dilinde yazılırdı. Böylece bu divanda Arapça, Farsça, Türkçe, Moğolca bilen ve bu dillerde hükümler yazan geniş bir bitikçiyân ve bahşıyân zümresi bulunmakta idi. Ayrıca bu devlette taşrada arazi tahririnde görevli kâtiplere de vilâyet bitikçileri denilmişti. Vilâyet bitikçileri mîrî emlâkin tesbitinde, gelirinin toplanması ve sarfedilmesinde, ayrıca terekenin taksiminde görevli idiler. Bunların beratlarında "mîrî emlâkin emin bitikçileri" olduğu belirtilmekteydi. İlhanlılar'daki uluğ bitikçi ise dîvân-ı kebîr-i İlhânî'nin başkâtibi, divan sekreteryasının başkanı idi. Divandan çıkan çeşitli yazışmalarla divanın gelir ve gider defterlerinin tutulması onun kontrolü altında yapılırdı. Merkezî divandaki bitikçi ve bahşıyân denilen kâtiplerin ve eyalet divanındaki bitikçilerin seçimi uluğ bitikçiye aitti. Selçuklu ve Beylikler döneminde de biti ve bitik kelimeleri "ferman, berat" anlamında yaygın olarak kullanılmıştır. Anadolu beyliklerindeki statüyü sık sık yansıtan erken dönem Osmanlı tahrirlerinde Anadolu beyliklerinden ellerinde bitileri bulunanlara sıkça işaret edilmektedir. Bu kaynaklarda aynı anlamda berat, tevki', nişan kelimeleri de yan yana kullanılmaktadır. Altın Orda, Kırım ve Türkistan hanlarının çıkardıkları bitik ve yarlıklardan bugün Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunanları inceleyen A. Nimet Kurat bunların çeşitli özellikleri üzerinde durmuştur. Kurat bunların Osmanlı padişahlarının çıkardığı "nâme-i hümâyun'Tara benzediğini belirtmektedir. Osmanlılar'ın ilk dönemlerine ait berat, ferman, mülknâme gibi belgeleri için biti tabiri kullanılmıştır. Orhan Gazi'nin 759 (1358) tarihli beratında, "bu biti hükmü oldur ki"; "bitiyi görenler biti üzre itimad kılsınlar"; "bu bitiyi hakikat bilsinler" ibareleri yer aldığı gibi daha sonra Çelebi Mehmed, II. Murad ve Fâtih Sultan Mehmed devirlerinde de çeşitli belgelerde "bitiyi mütalaa kılalar"; "biti tahkik bilüp"; "eline biti virildi



ki" ifadeleri yer almaktadır. Ancak kelimenin kullanılışına Fâtih'ten sonraki dönemde pek rastlanmadığı, XVI. yüzyıldan itibaren de tamamen terkedildiği, onun yerini berat, nişan, alâmet kelimelerinin aldığı anlaşılmaktadır. BİBLİYOGRAFYA:



Dîvanü



lugâti't-Türk



Tercümesi:



Dizin,



IV,



95-97; Türk Lügati,



I, 8 3 0 ; Doerfer, TMEN, II,



262-264;



Versuch,



Râsânen,



Dictionary, kapı rım



s. 7 7 ;



Clauson,



s. 3 0 3 ; A k d e s N i m e t Kurat, Top-



Sarayı



Müzesi



ve Türkistan



Arşivindeki Hanlarına



Altınordu,



Ait



Yarlık



Kı-



ve Bi-



tikler, İstanbul 1940, tür.yer.; Uzunçarşılı, Medhal,



tür.yer.; a.mlf., Saray



Teşkilâtı,



s. 279-



2 8 1 , 283, 285, 2 8 7 ; a.mlf., " T u ğ r a v e P e n ç e l e r i l e F e r m a n v e B u y r u l d u l a r a D a i r " , TTK



Belleten,



V/17-18



(1941), s. 119,



1 3 8 ; Halil İnalcık, Fatih



ler ve Vesikalar, nâme-i Sultânî



Devri



132,



üzerinde



R. A n h e g g e r — Halil



Örf-i Osmanf



(nşr.



İnalcık), A n k a r a



1956,



tür.yer.; Reşid R a h m e t i Arat, Kutadgu



İndeks



(nşr.



Kânun-



A n k a r a 1954, s. 1 6 9 ;



ber-Müceb-i



III:



İstanbul



1979, s. 93-95; R e ş a t Genç, Karahanlı



Devlet



fesoğlu,



Eraslan



Bilig



v.dğr.),



Teşkilâtı,



Kemal



137-



Tetkik-



İstanbul 1981, tür.yer.; İ b r a h i m Ka-



Türk



Millî



Kültürü,



İstanbul 1984, s.



85, 266, 3 2 4 ; Kraelitz, "İlk O s m a n l ı P a d i ş a h l a r ı n ı n Isdar E t m i ş O l d u k l a r ı Bazı Beratlar",



TOEM, sy. 3 8 (1330), s. 343-350; T a l â t Tekin, " K u z e y M o ğ o l i s t a n ' d a Y e n i Bir U y g u r A n ı t ı : T a r y a t (Terhin) K i t a b e s i " , TTK Belleten,



XLVI/



184 (1983), s. 806-807, 8 0 9 , 827. B



M E H M E T İPŞİRLİ



BİTİKÇİ L



(bk. NİŞANCI).



BİTLİS



J n



Doğu Anadolu bölgesinde şehir ve bu şehrin merkez olduğu il. Dicle'nin kollarından olan Botan suyuna karışan Bitlis çayının Güneydoğu Toroslar arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1450 m. yükseklikte kurulmuştur. Bitlis'in burada kurulmuş olması ve tarih boyunca eksilmeyen önemi bu yerin coğrafî özellikleriyle yakından ilgilidir. Zira Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu'yu birbirinden ayıran Güneydoğu Toroslar geçilmesi hemen hemen imkânsız bir engel halindedir. Halbuki Bitlis şehri, bu dağlık engeli nisbeten darlaşmış olduğu bir sahada yaran bir vadi üzerinde yer almıştır. Bitlis el-Cezîre düzlüklerini Doğu Anadolu'nun merkezî platolarına, oradan İran ve Kafkasya'ya bağlayan ve Güneydoğu Toroslar'ı aşan yol üzerinde bulunmasından dolayı eskiden beri ticaret kervan-



225



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİTLİS larının güzergâhı olmuş, ayrıca sürüle-



de yer alıyordu. Emevî Halifesi Abdülme-



denetimine girdi. Togan Arslan'ın Artuk-



riyle birlikte kuzey-güney istikametin-



lik b. Mervân zamanında kardeşi Mu-



lular'a tâbi olmasına rıza göstermeyen



de mevsimlik göçler yapan insan kütle-



h a m m e d b. Mervân tarafından el-Cezî-



Ahlatşahlar'dan Emîr İbrâhim



leri de mecburi olarak bu tabii koridor



re valiliği topraklarına dahil edilen ve



Bitlis'i kuşattı, ancak bu



üzerinden geçmek zorunda



1124'te



kuşatmadan



kalmışlar-



valiliğin Diyarbekir âmilliğine bağlanan



bir sonuç alamadı. Daha sonra Hısnıkey-



dır. Bu önemli geçidi kontrol altında tu-



Bitlis daha sonra Abbâsîler d ö n e m i n d e



fâ Artuklu Emîri Rüknüddevle Dâvud Bit-



t a n m u a z z a m ve heybetli Bitlis Kalesi



Diyarbekir'e hâkim olan Hamdânîler ve



lis üzerine yürüdüyse de başarılı olama-



de, b u g ü n k ü şehrin batısında Bitlis ça-



Mervânîler'e bağlı olarak idare edildi.



dı. 1134'te Musul Atabeği



yı ile bu çayın sağdan (batıdan) aldığı bir



İmâdeddin



kolu ( K ö m ü s deresi) arasında kalan ve



Bitlis X. yüzyılda Bizans ile Mervânî



Zengî Bitlis'e Selâhaddin M u h a m m e d ' i n



devletleri arasında bir sınır şehri oldu.



idaresinde bir kuvvet gönderdi. Fakat



iki vadiye de dik bir şekilde inerek ko-



XI. yüzyılda Türkmen akınları bu yöreye



daha sonra Dilmaçoğulları'ndan Hüsâ-



runmalı bir alan oluşturan dar bir sırt



de ulaştı ve 1047'de şehir Selçuklu hâ-



meddin Kurtînin (1137-1143) teklif etti-



üzerinde kurulmuştur.



kimiyetine girdi, fakat yine Mervânîler'in



ği 10.000 altın karşılığında bu herekâ-



Bitlis şehrinin nüvesini teşkil eden ka-



elinde bırakıldı. Bu Türk taarruzundan



tından vazgeçti. 1192'de Ahlatşahlar'dan



lenin yerinde ilk defa kimlerin yerleşmiş



bir yıl önce buradan geçmiş olan İranlı



Bektemür Bitlis'i zaptetti. Bu tarihten



seyyah ve şair Nâsır-ı Hüsrev Bitlis'te



sonra da Dilmaçoğulları Beyliği'nin Bit-



eski kaynaklarda tekrar edilen bir efsa-



çok bal üretildiğini söyler. Bitlis'in kesin



lis kolu son b u l m u ş ve bu beylik sadece



neye göre bu kaleyi Büyük İskender'in



olarak Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na



Erzen civarında h ü k ü m s ü r m ü ş t ü r .



emri üzerine onun



kumandanlarından



katılması 1085'te (bazı kaynaklara göre



XIII. yüzyıl başlarında Bitlis'e Eyyûbî-



Badlîs k u r m u ş ve şehrin b u g ü n k ü adı



1084) Melikşah zamanında gerçekleşti.



ler h â k i m oldu (1209). Daha sonraki yıl-



da bu k u m a n d a n ı n adından gelmiştir.



Fahrüddevle M u h a m m e d b. Cehîr ku-



lar Celâleddin Hârizmşah'ın Doğu Ana-



Kale g ü n ü m ü z e gelinceye kadar birkaç



mandasındaki Selçuklu ordusu tarafın-



dolu'ya ve bu arada Eyyûbîler'in elinde



defa t a m i r g ö r m ü ş , hatta bazı kereler



dan Mervânîler'den alınarak Alparslan'ın



bulunan şehir ve kalelere h ü c u m etme-



t a m a m e n tahrip edildiği için yeniden ya-



yanında



katılmış



si, Eyyûbîler ile Anadolu Selçuklu Hü-



pılmıştır. İskender döneminden



sonra



olan Dilmaçoğlu M e h m e d Bey'e iktâ*



kümdarı I. Alâeddin Keykubad arasında



Selefkiler'e geçen Bitlis, daha sonra da



edildi. Bu şekilde Büyük Selçuklu İmpa-



bir ittifakın doğmasına sebep oldu. I.



Sâsânîler'le Romalılar arasında sık sık



ratorluğu'na bağlı olarak k u r u l m u ş bu-



Alâeddin Keykubad Anadolu içinde iler-



el değiştirmiştir. Roma İmparatorluğu'-



lunan Dilmaçoğulları Beyliği'nin merke-



leyen Celâleddin Hârizmşah'ı 10 Ağus-



nun 3 9 5 ' t e ikiye bölünüşünden



zi Bitlis oldu. Togan Arslan d ö n e m i n d e



tos 1230 tarihinde Erzincan civarındaki



da Doğu Roma sınırları içerisinde kal-



bu beylik bir ara Anadolu Selçuklu Sul-



Yassıçimen'de ağır bir yenilgiye uğrat-



mıştır.



tanı I. Kılıcaslan'a (1092-1107), ondan son-



tıktan sonra Bitlis'i Eyyübîler'den alarak



Şehir Halife Ömer zamanında el-Ce-



ra da Ahlatşahlar'ın kurucusu Sökmen



topraklarına kattı. Fakat burada Anado-



zire fâtihi İyâz b. G a n m tarafından fet-



el-Kutbîye (1100-1111) bağlanınca Bitlis



lu Selçukluları'nin hâkimiyeti pek kısa



hedildi (641); Bitlis hâkimi Ahlat'tan alı-



şehri d e bunlara tâbi oldu. Bir süre ba-



sürdü ve Eyyûbîler Bitlis ve çevresine



nan haraç kadar haraç vermeyi kabul



ğımsız kalan f a k a t bu bağımsızlığı kısa



yeniden hâkim oldular. Daha sonra da



olduğu bilinmemektedir. Yalnız



bütün



sonra



Malazgirt



Savaşı'na



etti. Daha sonra Bizans ile m ü s l ü m a n



süren beylik, Mardin'deki Artuklu Emî-



Celâleddin Hârizmşah'ı takip eden Mo-



Araplar arasında birkaç defa el değişti-



ri Necmeddin İlgazi'nin hâkimiyetini ka-



ğollar 1231'de Bitlis'i de ele geçirerek



ren Bitlis, Sugür ve Avâsım bölgelerin-



bul etti; böylece şehir de Artuklular'ın



tahrip ettiler. Bunun üzerine Sultan I. Alâeddin Keykubad Kemâleddin Kâmyar kumandasındaki



bir Selçuklu



ordusu-



nu Bitlis yöresine gönderdi. Kemâleddin Kâmyar kısa bir süre içinde çevredeki XX.



yüzyıl başlarında Bitlis'te bir sokak



(E. Percy,



Highiands ofAsiatic Turkeg,



L o n d o n 1902)



başka ve b u g ü n k ü Bitlis'ten bir görünüş



yerlerle (Van, Ahlat, Adilcevaz) bir-



likte Bitlis'i de Anadolu Selçuklu Devleti sınırları içine kattı (1232) ve Moğollar'ın harap etmiş olduğu kaleyi de onardı. Yâküt, XIII. yüzyılda Bitlis'in meyvelerinin bolluğu ve tatlılığıyla darbımesel old u ğ u n u ve buradan birçok şehre meyve gönderildiğini söyler ( Mu'cemul-büidân, I, 358-359). XIV. yüzyılda Şerefoğulları adlı bir sülâlenin h ü k ü m s ü r d ü ğ ü Bitlis önce Karakoyunlular'a, bu devletin 1467'de Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan tarafınd a n ortadan kaldırılmasından sonra da Akkoyunlar'a tâbi oldu. Ömerî, XIV. yüzyılda fakir ve k ü ç ü k bir şehir olan Bitlis'te Nusayri olarak i t h a m edilen Şerefeddin Ebü Bekir adlı bir emîr bulundu-



226



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİTLİS ğ u n u ve b u n u n önemli hizmetler yaptı-



Bitlis'in XVII. yüzyıl sonlarından XIX.



ğını söyler (et-Ta'rîf, s. 35). Ardından Sa-



yüzyıla gelinceye kadarki tarihi hakkın-



rin canlılığını anlatır. Bu yıllarda Bitlis'-



fevîler şehre hâkim oldular. Yavuz Sul-



da fazla bilgi yoktur. XIX. yüzyılın başla-



t e mahallî sanayi d e gelişmişti. Şehir



t a n Selim'in Çaldıran seferi d ö n ü ş ü n d e



rında Osmanlı Devleti batıda Sırp isyanı



içinden geçen derelerin yanında değir-



(1514) İdrîs-i BitlisTnin de gayretleriyle



ile meşgulken bunu fırsat bilen İran tek-



menler ve özellikle siyah sahtiyan imal



Bitlis'teki mahallî beyler Osmanlı Devle-



rar bu çevreye hücum etti. İran Şahı Feth



eden debbağhaneler sıralanıyordu. Renk-



t i ' n e bağlılıklarını bildirdiler. Fakat bu



Ali Şah'ın oğlu ve Azerbaycan valisi olan



li p a m u k bezleri ve halı üretimi de iler-



bağlılık sürekli olmadı. Bitlis'i idare eden



Abbas Mirza, Doğu Anadolu'ya saldıra-



lemişti. 1310 tarihli Bitlis vilâyet salnâ-



mahallî idareciler z a m a n z a m a n İran'a



rak birçok yerle birlikte Bitlis'i de aldı



mesindeki bilgilerden o yıllarda Bitlis'te



meylettiler. Meselâ Yavuz Sultan Selim



( E k i m 1821). Fakat İran kuvvetleri kışın



elli boyahane bulunduğu anlaşılmakta-



zamanında Osmanlı Devleti'ne bağlı olan



başlaması üzerine savaşa ara vererek



dır. Ayrıca boya, t ü t ü n , mazı, kitre zam-



Bitlis Emîri IV. Şeref Han, Kanûnî döne-



geri çekildi. 1822 yazı başlarında bu sa-



kı, ceviz kütüğü, cehri boyası ve bazı hay-



m i n d e Osmanlı tâbiiyetinden ayrılıp ye-



vaş yeniden başladıysa da bu sefer ko-



van ürünlerini çeşitli yerlere gönderen



raya gelen Deyrolle de aynı şekilde şeh-



niden İran himayesine sığınmıştı. Eski-



lera salgını sebebiyle Bitlis'in işgalinden



önemli bir ihraç merkezi durumunday-



den İran'ın Azerbaycan valisi iken Ya-



vazgeçildi. 28 Temmuz 1823'te de Erzu-



dı. Şehrin 1879'da yeni kurulan Bitlis vi-



vuz'un ö l ü m ü n d e n sonra



r u m ' d a iki devlet arasında



lâyetinin merkezi olması da yukarıda zik-



Osmanlılar'a



imzalanan



katılan Ulama Han (Paşa) Bitlis'in geri



antlaşmaya göre savaştan önceki sınır-



redilen gelişmelerde önemli rol oynamış-



alınmasıyla görevlendirilmiş, ilk teşeb-



lar geçerli sayıldı.



tır. Vital Cuinet Bitlis'te 8300 ev, 2 han,



b ü s ü n d e sonuç alamamışsa da sonradan başarı kazanarak Bitlis'i 1534'te kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Kanûnî d ö n e m i n d e 1 Haziran 1555't e imzalanan Amasya Antlaşması ile de Bitlis üzerindeki Osmanlı hâkimiyeti Safevîler'ce tanınmış oldu. Bitlis Osmanlı idaresinde önceleri Erz u r u m eyaletinin M u ş sancağına bağlı bir kaza merkezi idi. XVII. yüzyılda burayı ziyaret eden Evliya Çelebi'nin verdiği bilgilere göre Bitlis'in kale içinde 300 ev bulunuyor ve bu kalenin h e m e n hem e n yarısını Han Sarayı kaplıyordu. Surları pek sağlam olmayan aşağı kalede iki tarafı demir kapılı bir çarşı ile bir bedesten ve pazardan başka ayrıca birkaç yüz ev mevcuttu. Kale dışında ise on yedi mahalle halinde yayılan şehirde toprak örtülü ve bahçeli 5000 ev vardı. Evliya Çelebi Bitlis'in camilerinden en önemlisinin Şerefeddin Camii olduğunu



da



yazar. Aynı yüzyılda Bitlis'i ziyaret eden Fransız seyyahı Tavernier de Bitlis beyinin oturduğu ve ancak birbirine eklenen müteharrik köprülerle varılabilen sarayd a n bahseder.



XIX. yüzyılın başlarına ait tahminlere göre Bitlis şehrinin nüfusu 20.000'den



vaşı sırasındaki Rus işgali (1 Mart 1 9 1 6 -



tir). Yüzyılın ikinci yarısına ait nüfus tah-



8 A ğ u s t o s 1916), öte yandan Ruslar çekildikten sonra şehirde bazı komitacıla-



lor tarafından verilen aile sayısına (4000



rın çıkardığı kargaşalar şehrin canlılığı-



aile) dayanılarak yapılan t a h m i n 20.000



nı kaybetmesine ve n ü f u s u n u n azalma-



kadardır. Daha sonraki yıllarda Bitlis'e



sına sebep oldu. 1927'de yapılan ilk nü-



uğrayıp n ü f u s tahmininde



bulunanlar



f u s sayımında nüfusun 9050'ye d ü ş m ü ş



30.000 rakamının altına düşmeyen sayı-



olduğu görüldü. Bunun üzerine 1929'da



lar vermişlerdir. Müller Simonis ve Hyver-



Bitlis bir kaza merkezi haline getirilerek



nat'in 1888'deki tahmini 30.000, 1891'-



M u ş vilâyetine bağlandı. 1936'da Bitlis



de Nolde'nin t a h m i n i 36.000, 1898'de



vilâyeti yeniden kurulunca vilâyet mer-



Lynch'in tahmini ise 30.000 nüfus idi. Yi-



kezi oldu. Nüfusu k ü ç ü k iniş ve çıkışlar



ne XIX. yüzyılın son on yılına ait yayınlar-



göstermekle beraber 1950'ye kadar faz-



dan Vital Cuinet'in eseriyle 1310 ( 1 8 9 2 9 3 ) tarihli Bitlis vilâyet salnâmesi şehir



la değişmemiştir (1935'te 9994, 1940'ta 12.002, 1945'te 10.779, 1950'de 11.137).



nüfusunü



karşılık



Şehrin nüfusu ilk defa 1955'te 15.000'i



merkez kaza nüfusunu vermektedirler



aşmış, 1975'te de 25.000'i biraz geçmiş



ki bu kaynaklardan birincisinin verdiği



(25.054), 1985'te 36.073'e yükselmiş ve



vermemekte,



buna



38.836 ile ikincisinin verdiği 44.000 nü-



1990 sayımının sonuçlarına göre 38.130'u



fus, yukarıda şehir için verilen 30.000 ci-



bulmuştur.



varındaki n ü f u s tahminlerinin gerçeğe yakın olduğunu gösterir. Yine aynı dö-



na göre fazla sayılabilecek ölçüde n ü f u s toplanmasının m ü m k ü n olabileceğini ortaya koymaktadır. Meselâ yüzyılın ortalarında Bitlis'e uğrayan Hommaire de



durumunu



Hell hanlar, köprüler, h a m a m l a r ve şehrin sokaklarına ait çeşitli bilgiler sırala-



gösteren



dıktan sonra d o ğ u n u n b ü t ü n çekici gü-



bir minyatür



zelliklerinin Bitlis'te toplanmış olduğu-



(Matrakçı Nasuh,



nu zikreder. 1859'da Kotschy "muhte-



Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn, I O Ktp., T Y , nr. 5 9 6 4 , vr. 100")



XX. yüzyılda bir t a r a f t a n I. Dünya Sa-



minleri ise daha yüksektir. 1868'de Tay-



n e m d e Bitlis'ten geçen seyyahların can-



Bitlis'in



maktadır.



azdı (yüzyılın ilk çeyreği için Shiel ve Kinneir tarafından 12.000, 1838'de Brant tarafından 15.000-18.000 olarak tahmin edilmiş-



lı tasvirleri de Bitlis şehrinde, o zama-



XVI. yüzyıldaki



907 d ü k k â n , 3 h a m a m , 200 çeşme, 15 cami ve 25 mescid b u l u n d u ğ u n u yaz-



şem Bitlis" tabirini kullanır ve bu şehri cazip ve romantik bir yer olarak tasvir eder. Bundan on yıl sonra 1869'da bu-



G ü n ü m ü z d e Bitlis şehrinin çekirdeğini kalenin h e m e n eteğindeki dar ve dolambaçlı sokaklar boyunca



sıralanmış



evlerle çarşıdan meydana gelen sıkışık kesim oluşturur. Şehrin en önemli tarihî eserlerinden olan Ulucami de şehrin bu en alçak kesiminde yer alır. Daha yukarıda bulunan ve daha seyrek planlı olan saha, Nemrud dağından fışkırarak buraya kadar akan lavların Bitlis deresi tarafından yarılması sonucunda meydana gelen taraça düzlükleri üzerinde yayılır. Bu iki kesim, dik ve zikzaklı yokuşlarla birbirinden ayrılır. Bitlis'in vadinin tabanında k u r u l m u ş mahalleleri yeşillikler içinde uzanırken yüksekteki ma-



227



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİTLİS ları yaygındır. Bunlar arasında Bitlis de-



cevaz, Ahlat, Güroymak, Hizan, Mutki ve



resi kenarındaki Köprüaltı kaplıcası, Taş



Tatvan adlarında altı ilçe ve on sekiz bu-



mahallesindeki Küçür ya da Keçur deni-



cağa ayrılmış olup sınırları içerisinde 277



len kaplıca (bu isim Evliya Çelebi'de de



köy bulunmaktadır. 6707 k m 2 genişli-



bir mahalle adı olarak geçmektedir), Zey-



ğindeki Bitlis ilinin 1990 sayımına gö-



dan



mahallesindeki Yılandirilten



suyu



başlıcalarıdır.



re nüfusu 330.115 nüfus yoğunluğu ise 49 idi.



Şehirdeki sanayi kuruluşları



BİBLİYOGRAFYA:



arasın-



da 1932'de kurulan bir un fabrikası ile 1978'de kurulan bir başka un fabrikası, 1936'da Tekel tarafından açılan ve 1984'te Bitlis Entegre Sigara Tesisleri (BEST)



adıyla genişletilerek modern bir



Kurulduğu yerin topografyası Bitlis şehrinin biçimlenmesinde ve gelişme doğrultusunda en önemli rolü oynamış-



mını kaybeden Bitlis'te sadece dört mahalle bulunuyordu (Taş, Zeydan, İnönü ve Hersan mahalleleri). Bu mahalle ayırımı yüzyılın sonlarına ait olan ve V. Cuinet tarafından da verilen mahalle sayısına



Târîhu



Meyyâfârikin,



s. 189, 203, 2 6 8 , 2 8 0 ; Y â k ü t ,



Mu ccemü'Tbüldân, Celâleddîn-i



(trc. A n o n i m , nşr. Müc-



394;



el-Kâmil,



İbnü'l-Esîr,



II, 5 3 5 ; VIII,



198,



6 9 3 ; X, 5 5 4 ; XI, 6 6 ; XII, 4 9 2 ; İbn Fazlullah elÖmerî, et-Ta'rîf,



Kahire 1 3 1 2 / 1 8 9 4 , s. 3 5 ; Ev-



vardır. Bunlar arasında Ulucami (1150 |?|),



liya Çelebi, Seyahatname,



Kızıl Cami (ilk tamiri 1517), Şerefiye Külli-



5 6 0 ; Bitlis



yesi (1529), Dört Sandık Mescidi (1552),



Vilâyeti



IV, 9 1 ; Cuinet, II, 559-



Salnamesi



(1310); Daniş-



m e n d , Kronoloji,



II, 1 5 9 ; Sırrı Erinç, Doğu



dolu



İstanbul 1953, s. 55-56; Oluş



Coğrafyası,



Ana-



Memi Dede Mescidi (1572), Soğukpınar



Arık, Bitlis



(Aynülbârid) Camii (1664), Şeyh Hasan Ca-



A n k a r a 1971, s. 7-8, 13-19, 47, 53, 54, 75, 8 6 ;



mii (tamiri 1725), Alemdar Camii (tami-



O s m a n Turan, Doğu



ri 1784), Gökmeydan Camii (1801), Ku-



Tarihi, İstanbul 1973, s. 27, 90, 91, 100, 110,



Yapılarında



Selçuklu



Anadolu



124, 1 5 3 ; Bosvvorth, İslâm



doğu Anadolu'da



(1828), Kalealtı



s. 25-26, 4 1 ; E r d o ğ a n Merçil,



(XVIII. yüzyıl),



İhlâsiye (1589), Hatibiye (XVI. yüzyıl), Nû-



Devletleri



hiye (1700), Yûsufiye (XIX. yüzyıl) med-



v i m , Anadolu'nun



reseleri ve çok sayıda türbe, han ve ha-



Türk



Türk Beylikleri,



Tarihi, s. ve



Güney-



Ankara 1982,



Müslüman-Türk



Tarihi, İstanbul 1985, s. 2 6 2 ; Ali SeFethi,



A n k a r a 1988, s. 15,



Anadolu'nun



75, 105, 1 0 8 ; Tuncer Baykara,



Tarihî



Devletleri



Devletleri



cidi (1144), Taş Camii, Sultaniye Camii Mescidi



Rönesansı,



270-271, 2 7 5 ; N a z m i Sevgen, Doğu



Coğrafyasına



Giriş I: Anadolu'nun



İda-



m a m sayılabilir.



rî Taksimatı,



Diyanet İşleri Başkanlığı'na ait 1991 yılı istatistiklerine göre Bitlis'te il ve ilçe merkezlerinde 106, bucak ve köylerde 482 olmak üzere toplam S88 cami bulunmaktadır. İl merkezindeki cami sayısı ise otuz dörttür.



138, 1 4 0 ; Ali Sevim — Y a ş a r Yücel, Türkiye Ta-



Bitlis şehrinin merkez olduğu il Van,



A n k a r a 1988, s. 69, 75, 88, 107,



rihi: Fetih, Selçuklu



ve Beylikler



Dönemi,



An-



kara 1989, s. 203-204; Feridun E m e c e n , "Kan u n î D e v r i " , Doğuştan



lâm



Günümüze



Büyük



İs-



Tarihi, İstanbul 1989, X , 330-331, 3 4 1 ; Ri-



f a t Uçarol, " 1 8 1 5 - 1 8 7 0 Y ı l l a r ı A r a s ı n d a m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u " , a.e., XI, 3 8 6 ;



Os-



Bayram



Kodaman, " O s m a n l ı Siyasi T a r i h i (1876-1920)",



a.e., X I I , 1 8 1 ; W. Köhler, Evliya



Çelebi



Siirt, Batman, M u ş ve Ağrı illeriyle ku-



hatnamesinde



(trc.



Haydar



şatılmıştır. Merkez ilçeden başka Adil-



Işık), İstanbul 1 9 8 9 ; R. D a n k o f f , Evliya



Çelebi



in Bitlis, yımı



Bitlis



ve



Halkı



Leiden 1 9 9 0 ; 1990



Geçici



Sonuçlar



Genel



Seya-



Nüfus



Sa-



(nşr. DİE), A n k a r a 1990,



s. 2, 3, 1 4 ; A h m e t Uğur, " D o ğ u v e G ü n e y d o ğ u A n a d o l u ' d a Bazı Yerlerin O s m a n l ı İmpar a t o r l u ğ u n a K a t ı l m a s ı " , EÜ İlahiyat



Dergisi, Bitlis Kalesi



Fakültesi



sy. 5, Kayseri 1988, s. 43-57; DMF,



I,



3 3 7 ; II, 1842 v d . ; M ü k r i m i n Halil Y ı n a n ç - Bes i m Darkot, "Bitlis", İA, II, 6 5 7 - 6 6 4 ; G. L. Levis, "Bidlıs", El 2 (Fr.), I, 1242-1243; H. Busse, " A b b a s M i r z a " , Elr., I, 8 0 ; Faruk S ü m e r , " A h l a t ş a h l a r " , DİA,



II, 25, 26, 2 7 ; İlhan Ş a h i n



Feridun E m e c e n , " A m a s y a A n t l a ş m a s ı " ,



da uyuyordu. Bu eski mahallelerin sınırlarını şehrin içinden geçen ve t a ş köprülerle aşılan dereler çizerdi. Bu mahalle düzeni 1968'e kadar devam eti. Bu tarihlerden sonra nüfusun daha da ço-



I, 358-359; Nesevl, Sîret-i



Mîngburnî



labilir.



tır. Bitlis için ancak kuzey-güney doğrultusunda gelişme söz konusudur. Doğ u ve batıdan ise yerleşime pek i m k â n vermeyen eğimlerle sınırlanır. Cumhuriy e t i n başlarında XIX. yüzyıldaki ihtişa-



(Zebî-



dî), s. 128-314; İbnü'l-Ezrak el-Fârikl,



t e b â M î n o v î ) , T a h r a n 1 3 4 4 h ş . / 1 9 6 5 , s. 2 1 2 ,



reyşî Camii (tamiri 1810), Begiye Meshaileler çıplak olan tepelerin yamaçlarında birbiri üzerinde sıralanır. Çoğunlukla tek katlı, sıkışık ve düzensiz bir yapı gösteren çarşının, şehrin en alçak kesimini işgal etmesine karşılık idarî merkez kalenin kuzeyindeki Gökmeydan denilen yüksek bir düzlükte yerleşmiştir. Bunun sonucunda da idarî merkezle ticaret merkezi Türkiye'nin başka şehrinde pek rastlanılmayan bir şekilde birbirinden ayrı d ü ş m ü ş t ü r . Sonradan idarî merkezin çevresinde de daha k ü ç ü k bir iş merkezi oluşmuştur.



(Fayda), s. 2 5 2 ; Ya'kübî, Tâ-



hale getirilen bir sigara fabrikası sayıBitlis şehrinde çok sayıda tarihî eser



Gökmeydam'ndaki ihlâsiye Medresesi'nin kalıntıları ve Bitlis Ulucamii



Belâzürî, Fütûh



rih, II, 4 8 9 ; K u d â m e b. Ca'fer, el-Harâc



S



F



-



a.e.,



METİN TUNCEL



BİTLİS U L U C A M İ İ



n



(bk. ULUCAMİ).



ğalması üzerine mahalleler bölündü ve sayıları on bire çıktı. Daha sonraki yıllarda da on iki oldu.



BİTLİSİ, İdris



Şehrin bu mahalleleri içinde



halkın



"çermik" adını verdiği sıcak su kaynak-



n



(bk. İDRİS-i BİTLİSİ). L



228



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



J



BİTRÛCÎ



BİTLİSİ, Şerefeddin Han (bk. ŞEREF HAN).



BİTRÛCÎ ( ^ J A



1 1



n



karmaşık sisteminin yerine daha sade ve Aristo'nun tezine daha yakın olan he-



ve Batlamyus sistemlerine göz a t m a k



lezonik hareket (el-hareketü'l-levlebiyye)



gerekir. Aristo'ya göre gök, kendine öz-



Kitâbü'lHey'e'de görüşlerini temellendirirken kendi dönemine kadar sayıları sekiz kabul edilen gök kürelerine bir dokuzuncusunu ilâve etti ve kâinattaki her çeşit hareketin (değişmenin) kaynağının bu küre olduğunu savundu. Ona göre göğ ü n iç içe duran b ü t ü n küreleri en üstteki dokuzuncu kürenin etkisiyle hareket eder ve hepsi de d o ğ u d a n batıya doğru döner. Ayrıca bu kürelerin hızlı ve yavaş hareketleri dokuzuncu küreye olan yakınlıklarıyla doğru orantılıdır. Meselâ sabit yıldızlar katını teşkil eden sekizinci küre ona en yakın olduğu için en hızlı hareket eder ve d ö n ü ş ü n ü 24 saatte t a m a m l a r . Buna göre iç küreler dıştakinin etkisine daha az m â r u z kaldıkları için daha yavaş hareket etmiş olurlar; bu da onların titreyerek geri geri gidiyorlarmış gibi görünmelerine yol açar. Sistemde yer alan her kürenin ayrı kutupları b u l u n m a k t a ve bu sebeple her biri üstündekinin kutuplarından s a p m a göstermektedir. Bunlar bir yandan günlük hareketi takip ederken bir yandan da kendi eksenleri etrafında dönerler. Bu iki hareketin birleşmesinden ise helezonik hareket meydana gelir ki bu da gezegenlerin kuzeye ve güneye sapmaları sonucunu doğurur. Böylece Bitrûcî'nin sisteminde, gezegenlerin hareketinde görülen zâhirî düzensizlikler eksantrik ve episikllere gerek k a l m a d a n açıklanmış olur.



g ü hareketleri olan iç içe geçmiş ortak merkezli saydam küreler şeklindedir. Her



)



küre içinde bir veya birçok gök cismi yer



Ebû İshâk Nûrüddîn el-Bitrûcî el-Işbîlî



L



Bitrûcî'nin astronomi ilmine getirdiği yenilikleri anlayabilmek için önce Aristo



almakta ve hareketsiz olan gök cisimleri (sabit ve gezegen yıldızlar) ancak bu



XII. yüzyılda yaşayan Endülüslü astronomi âlimi.



kürelerin hareketiyle yer değiştirmekJ



tedir. Buna göre her küre kendi içindeki g ö k cisminin desteği ve nakil vasıta-



Kurtuba'nın kuzeyinde bulunan Bit-



sıdır. Kürelerdeki m ü k e m m e l l i k en üst-



rüc (Pedroche) şehrinde doğduğu için Bit-



tekinden (sabit yıldızlar küresi) en altta-



rûcî, uzunca bir süre İşbîliye'de (Sevilla)



kine (ay küresi) doğru giderek azalır. Yer-



oturduğu için de İşbîlî nisbesiyle anıl-



yüzünde meydana gelen fizikî, kimyevî



maktadır; Batı literatüründe Alpetragius



ve biyolojik değişimlerin müsebbibi bu



adıyla tanınır. Ünlü filozof İbn Tufeyl'in



kürelerdir. Daha sonra Batlamyus Aris-



talebesi ve İbn Rüşd'ün çağdaşı olduğu-



to'nun bu teorisiyle Hipparkhos ve Era-



nun dışında hayatı ve tahsil çevresi hak-



tosthenes gibi İlkçağ'ın ünlü astronom-



kında bilgi mevcut değildir. Her ne ka-



larının fikirlerinden de faydalanarak yer



dar Tuleytulalı (Toledo) Yahuda ben Solo-



merkezli âlem modelini ortaya koydu.



m o n Kohen onun 1217 yılında ö l d ü ğ ü n ü



Ona göre yedi gezegen (Ay, Güneş, Mer-



Kitâbü'l-Hey'e



kür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn), sabit



söylüyorsa da bu tarih



adlı eserinin Latince'ye tercüme edildiği



d u r u m d a olan yerin çevresinde d ü z g ü n



yıl olup ancak kesin bir tarih vermeden



ve dairevî hareket ediyordu.



Bunların



XIII. yüzyılın hemen başlarında öldüğü-



hareketlerinde görülen bazı



düzensiz-



nü söylemek m ü m k ü n d ü r .



likleri açıklayabilmek için de gezegeni



Bitrûcî'ye Aristocu fizik felsefesinin



taşıyan eksantrik (dış merkezli) küre (el-



verilerine dayanarak Batlamyus'un ast-



felekü'l-hâmil) teorisini geliştirdi. Bu teo-



ronomik sistemini eleştirme ve bu sis-



riye göre gezegen hareket ederken ba-



t e m d e değişiklik y a p m a fikrini İbn Tu-



zan yere yaklaşır, bazan uzaklaşır ve bu



feyl telkin etmiştir. Hocasının etkisi al-



sebeple aslında hızı sabit olan hareketi



tında kaldığı bilinen Bitrûcî'ye göre İbn



yeryüzünden bakıldığında bazan yavaş-



Tufeyl, Batlamyus'un modelinden farklı



lamış, bazan süratlenmiş gibi görünür.



olarak eksantrik ve episikllerin kullanıl-



Fakat eksantrik küre tasavvuru, geze-



dığı yeni bir sistem ortaya koymuştu. Ni-



genin hareketi sırasında titreme yap-



tekim İbn Tufeyl'in bir kitabında böyle



masını (tezelzül, ıztırâb) ve geri döner gi-



teorisini geliştirdi. Bu arada



bir sistem geliştireceği vaadinde bulun-



bi görünmesini izah edemiyordu. Bu ola-



Helezonik hareketi açıklayan şekilde



d u ğ u görülmekte, f a k a t bu yöndeki dü-



yı açıklayabilmek için de eksantrik küre



de görüldüğü gibi A gezegeni K kutbun-



şüncesini gerçekleştiremediği anlaşılmak-



içinde ikinci bir kürenin varlığını tasar-



dan daima 90°'lik mesafede bulunmak-



tadır. Bununla birlikte F. J. Carmody, Bit-



lamak gerekiyordu. Döndürücü küre an-



tadır. AB ekliptik, AE gök ekvatoru, O



rûcî'nin astronomi sistemiyle İbn Rüşd'ün



lamında episikl (el-felekü't-tedvîr) denilen



ise kâinatın kutbudur. Buna göre geze-



konuya ilişkin daha az işlenmiş fikirleri



bu saydam küre, eksantrik kürenin içi-



genin K kutbu, kâinatın k u t b u n u n oluş-



arasındaki benzerlikten hareket ederek



ni tamamıyla kaplamakta ve düzenli bir



ikisinin de kaynağının İbn Tufeyl'in gü-



şekilde kendi ekseni etrafında dönerken



n ü m ü z e intikal etmeyen bir eseri oldu-



gezegeni de beraber döndürmektedir.



ğ u n u ileri sürmektedir (ISIS, s. 121-130).



Yeryüzünden bakılınca gezegenin nor-



Bitrûcî hocası İbn Tufeyl'in tavsiyesi doğrultusunda çalışarak kendisini şöhrete kavuşturan Kitâbü'l-Hey*



e'yi ka-



leme aldı. Bu maksatla önce Ca'bir b. Eflah'ın Işlâhu'l-Mecistî



mal hareketine göre bazan titreme yapması ve geri gidiyormuş gibi görünmesi bundan kaynaklanmaktadır. Batlamyus'un yorumu,



gezegenlerin



adlı eserini oku-



hareketsiz olan yer çevresinde döndü-



yup onun daha önce Batlamyus sistemi-



ğ ü n ü savunan Aristo'nun teziyle bağdaş-



ne yönelttiği eleştirileri öğrendi. Tesbit



mamaktadır. Çünkü gerek eksantrik ge-



ettiği başlıca hata, bu sistemin Aristo



rekse episikl küreler onun sisteminde



fiziğinin temel ilkeleriyle ifade edilemez



mevcut değildir. Bu konuda daha sade



oluşu, bir başka deyişle Aristo'ya sadık



ve tutarlı bir sistemin kurulması gerek-



olmayışı idi.



tiğine inanan Bitrûcî, Batlamyus'un bu



229



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



BİTRÛCÎ t u r d u ğ u KTH dairesinde dönmekte, ba-



dığı bazı pasajlardan onu yanlış yorum-



zan da kural dışı olarak gezegen T mer-



ladığı anlaşılmaktadır.



kezli KSL episikli çevresinde hareket et-



Aralarında Bitrûcî'nin de bulunduğu



mektedir. Aynı d u r u m N merkezli yıldı-



İbn Bâcce, İbn Tufeyl. İbn Rüşd ve İbnü'l-



zın AC dairesi çevresinde dönüşü için de



Eflah gibi Endülüslü âlim ve filozofların,



söz konusudur. Bu d u r u m d a n , Bitrûcî'-



Aristocu fizik ilkeleriyle bağdaşmadığı



BİZANS R o m a İmparatorluğu'nun devamı olarak 330-1453 yılları arasında Balkan yarımadası, Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır'da h ü k ü m süren ve Doğu R o m a diye de anılan imparatorluk.



nin sisteminde episikl kutuplarının kâi-



gerekçesiyle Batlamyus



natın kutbu çevresinde dönmelerinin te-



yönelttikleri eleştiriler Batı Ortaçağ'ın-



mel ilke olarak kabul edildiği anlaşılmak-



da önemli yankılar yapmış, özellikle bu



tadır.



çalışmalar Rönesans döneminde Batlam-



DEVAMI OLARAK BİZANS



yus'u eleştirenler için bir ilham kaynağı



U. BİZANS ve İSLÂM DÜNYASI



Bitrûcî'nin savunduğu diğer bir husus da Batlamyus'un sisteminde Ay, Mer-



astronomisine



olmuştur.



kür, Venüs, Güneş, Mars... şeklinde sıra-



Bitrûcî'nin eseri Kitâbü'l-Hey'e



1217



lanan gezegenlerin Ay, Merkür, Güneş,



yılında Michael Scot tarafından De moti-



Venüs, Mars... düzeninde sıralanmaları,



bus celorum circularibus adıyla Latince'ye, 1259'da Moses ben Tibbon tarafından İbrânîce'ye çevrildi. Solomon Kohen'in 1247'de İbrânîce'ye muhtasar bir tercümesini yaptığı eseri Qalonymos ben David İbrânîce'den Latince'ye çevirmiş ve bu çeviri 1531'de Venedik'te yayımlanmıştı. XX. yüzyılda ise Michael Scot'un yaptığı Latince tercüme Francis J . Carmody (Berkeley-Los Angeles 1952) ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde (nr. 3302) bulunan aslının yazma bir nüshası da Bernard R. Goldstein tarafından iki cilt halinde neşredilmiştir (New HavenLondon 1971). Bu neşrin I. cildinde İngilizce t e r c ü m e ve açıklamalar, II. cildinde Arapça metin ile Moses ben Tibbon'un yaptığı İbrânîce tercüme yer almaktadır.



yani Güneş'in Venüs'ten aşağıda bulunması gerektiği idi; çünkü hiçbir z a m a n Venüs'ün Güneş'in ö n ü n d e n geçtiği görülmemişti. Ayrıca o, Merkür ile Venüs'ün Ay gibi ışıklarını Güneş'ten almadıklarına, bilakis birer ışık kaynağı olduklarına inanıyordu. Bitrûcî'nin astronomi sistemi XIII. yüzyıl Avrupasında büyük bir yankı uyandırmıştır. İngiliz astronomu VVilliam ondan alıntılar yapmış, Grosseteste ise çeşitli çalışmalarını bu sisteme dayandırdığı gibi Batlamyus sistemini reddederken d e onu kendine mal etmiştir. Aynı yüzyılın ikinci yarısında Batlamyus'un ve Bitrûcî'nin fikirlerini savunanlar arasındaki tartışmalar sürmüş, bu arada Bitrûcî taraftarı Albertus M a g n u s onun fiken sonunda Batlamyus'un modelini be-



Commonia Naturalium adlı eserinde Bitrûcî'nin sistemini ayrıntılı bir şekilde ele alarak Batlamyus'unkiyle karşılaştırmıştır; Opus Maius adlı eserinde ise onun gelgit teorisini tartışmıştır. nimsemiştir. Roger Bacon



XIV. yüzyılda Batlamyus sisteminin tartışmasız kabul edildiği görülür. Bunun-



Suter, Die Mathematiker, s. 131; P. Duhem, Le Systeme



du Monde,



Paris 1914, II, 146-156;



Brockelmann, GAL Suppi,



I, 8 6 6 ; Sarton, Intro-



hâkimiyet



leden ilk imparator Diokletianos'tur (284305). Ancak Bizans Devleti'nin kuruluşunu Büyük Konstantinos'a (306-337) bağl a m a k gerekir. III. yüzyılda başlayan iktidar kavgaları, iç savaşlar ve b u n u fırsat bilen dış düşmanların saldırıları, artık iyi bir başşehir olma vasfını kaybeden Roma'nın yerine, devlet sınırlarına yapılan saldırılar Tuna ve Fırat boylarından geldiğine göre imparatorları daha doğuda, bu iki cepheye de hükmedebilecek bir yerde yeni bir başşehir aramaya yöneltmişti. İtalya'nın d o ğ u s u n d a yeni bir devlet merkezi kurmanın gerekli olduğuna kesinlikle karar veren Konstantinos bu gayeye en uygun yer olari ve ticarî b a k ı m d a n da merkez olma özelliğine sahip, Asya ile Avrupa'nın birleştiği noktada bulunan İstanbul'u seçmişti. Yeni başşehrin inşasına 324 yılında başlandı; m u h t e ş e m bir saray, se-



Hüseyin Nasr, İslâm



ue İlim (trc. İlhan Kutluer),



nato binası, hipodrom ve kiliseler yapıl-



İstanbul 1989, s. 1 0 6 ; F. J . C a r m o d y . "Regio-



dı. Meydanlar sanat eserleriyle süslen-



m o ı ı t a n u s . N o t e s o n al-Bitrüjî's A s t r o n o m y " ,



ISIS, sy. 4 2 (1951), s. 121-130; B e s i m Darkot,



di. Şehir, kara tarafından gelecek düş-



" S e m a H a r e k e t l e r i v e D o ğ u  l e m i " , İÜ Coğ-



m a n hücumlarına



rafya Enstitüsü



V / 9 , İstanbul 1959, s.



Haliç'e kadar uzanan bir surla çevrildi



1-10; C. A. Nallino. " A s t r o n o m i " , İA, 1, 6 9 0 ; "Bit-



ve 11 Mayıs 330 tarihinde resmî açılışı



El 2



törenlerle kutlandı. Başşehir Yeni Ro-



Bitrûcî'ye birçok atıfta bulunmuşlardır.



Dergisi,



fi



Kitâbü'l-Hey'e'nin



karşı



Marmara'dan



m a , İkinci Roma veya kurucusuna izâfe-



MAHMUT KAYA



ten Konstantinopolis adıyla tanındı. İstanbul'un başşehir oluşu ile Roma



bir muhtasarını meydana getirmiş, ikinF



san a d a m " diye söz etmiştir. Bitrûcî'ye



BİTTÎHIYYE



n



adamları tarafından ya t a m anlaşılama-



Cebir görüşünü benimseyen İsmâil el-Bittîhî'ye bağlı olanlara verilen ad



dığı veya yeterince incelenmediği görül-



(bk. CEBRİYYE).



devam ettiği, ancak bunların bazı ilim



L



dünyasının ağırlık noktası doğuya kaydığı gibi aslında bir Doğu dini olan Hı-



( ÎJciaJI )



ait fikirlerin XV ve XVI. yüzyıllarda da



ristiyanlık da Konstantinos'un himayesinde b ü t ü n imparatorluğa hâkim olacak d u r u m a kavuştu ve 325 yılında İznik'te toplanan I. Genel Konsil HıristiyanJ



lığa yeni bir güç kazandırdı. Konstanti-



n



değişiklikler yaparak yeni bir idare dü-



nos devlet idare sisteminde de köklü



Simon d e Phares'in, kitabını okumadığı F



BİYOGRAFYA



zeni kurdu. Bu düzenin temelini teşkil



ettiği, hataları üzerine küçük bir eser kaleme alan Regiomontanus'un ise yaz-



İmparatorluğu'nun



merkezini doğuya (Nikomedia, İzmit) nak-



New Haven - L o n d o n 1971, I-II; Seyyid



(ing.), I, 1 2 5 0 ; DSB, II, 164, 1 6 8 ; XV, 33-36.



için ona hayal mahsulü bazı görüşler mal



DEVAMI OLARAK BİZANS Roma



Bitrücl,



ile Toledolu Isaac İsraeli (İshak el-İsrâilî)



mektedir. Meselâ Bitrûcrden bahseden



I. ROMA İMPARATORLUĞU'NUN



I I / 1 , s. 3 9 9 - 4 0 0 ; B. R. Goldstein, al-



r û c î " , İA, 11, 6 6 4 ; J . Vernet, " a l - B i t r ü d i ı " ,



cisi ise Bitrûcrden "teorisi dünyayı sar-



J



duction,



la beraber İbrânî müellif Solomon Kohen



Bunlardan birincisi



L



rak, coğrafî k o n u m u kadar siyasî, aske-



BİBLİYOGRAFYA:



kirlerini basitleştirerek yaymaya çalışır-



I. ROMA İMPARATORLUĞU'NUN



(bk. TABAKAT).



eden imparator kudretinin



230



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi Ankara : TDV, 1992. 6. c. (16, 559 s.)



otokrasisi,



BİZANS devletin merkezîleştirilmesi ve bürokratlaştırılması ile devlet-kilise arasındaki sıkı bağlılık Bizans İmparatorluğu yaşadığı sürece devam etmiştir. İmparator artık sadece ordunun ve devletin değil aynı zamanda kilisenin de hâkimi idi. Yeni idare düzeninin en önemli özelliği, askerî ve sivil idarenin ilke bakımından birbirinden ayrılması ve bütün idarenin hiyerarşik bir sisteme uygun şekilde organize edilerek imparatorun şahsında birleştirilmesiydi. Askerî düzende yapılan yenilik, eskiden sadece sınır boyunca yerleştirilmiş savaş kuvvetleri yanında devlet arazisi içinde hareketli yaya ve atlı birlikleri kurulmasıydı. Böylece askerî güçler iki temel grup oluşturdular: Hareketli birlikler ve sınır kuvvetleri. Yaya ve atlı birlikler ayrı kumandanların emrine verildi. Bütün sınır boyları bölgelere ayrılarak her bölge bir dükün idaresine bırakıldı. Ayrıca askerî bir yenilik daha yapıldı; eski muhafız gücü



bundan sonraki saltanat yılları oldukça sakin geçti. Onun 337'de ölümünden sonra imparatorluk üç oğlu arasında paylaşıldı ise de ikisinin erken ölümleri ile iktidar büyük oğlu Konstantios'a kaldı. Konstantios'un saltanat dönemi (350-361) dinî kaynaşmalar içinde geçti.



yerine çoğunluğunu Germenler'in teşkil ettiği özel muhafız kıtaları kuruldu. Bu devirde, büyük ölçüde değerini kaybetmiş olan devlet parası da güçlendirildi. Konstantinos yeni ve çok sağlam bir para sistemi kurdu. Bu sistemin temelini solidus denen altın para teşkil ediyordu. Bu altın, imparatorluğun hatta bütün Akdeniz dünyasının yüzyıllar boyunca standart parası oldu. Dengeli para sistemi faal ticarete yol a ç t ve İstanbul'u dünyanın en zengin şehri haline getirdi. Ayrıca vergi sisteminde ve sosyal hayatı düzenleyen kanunlarda da yenilikler yapıldı. Böylece İstanbul'un başşehir oluşu yanında bu dönemde Hıristiyanlığın kabulü ve hemen her alanda yapılan köklü reformlarla imparatorluğun görünüşü değişmiş oldu.



Bunu takip eden devrede imparatorluk için en büyük tehlikeyi, Hunlar'ın baskısı ile oturdukları yerlerden atılan ve Tuna sınırını aşarak devlet topraklarına giren Germen kavimleri oluşturdu. Yeni bir hânedanın kurucusu olan bu dönemin en belirgin kişisi Büyük Theodosios (379-395), eski "Imperium Romanum'un doğu ve batısında tek başına hüküm süren son imparator olmuştur. Onun zamanında İstanbul'da toplanan II. Genel Konsii'de Hıristiyanlık resmen devlet dini olarak ilân edildi ve bu andan itibaren putperestlik kanun dışı kalmış oldu (381). Theodosios devrinin en büyük anısı, İstanbul'u hâlâ süslemekte olan Sulta-



On sekiz yıl süren iktidar mücadelesinden sonra rakiplerinin hepsini ortadan kaldıran ve 324'te imparatorluğa tek başına hâkim olan Konstantinos'un



Roma imparatorluğu (m.s. 395) 35°



20°



j; t r



"T -S) U f ! hi , ,r j \