Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi [17] [PDF]

Citation preview

Yönetim İ S A M , T ü r k i y e D i y a n e t Vakfı İslâm Araştırmaları M e r k e z i Bağlarbaşı, Gümüşyolu caddesi 40 Üsküdar - 81200 İstanbul Tel : (0 216) 474 08 50 (pbx) Fax : (0 216) 474 08 74



dil



lddd



TÜRKİYE D İ Y A N E T VAKFI



İSLAM



CİLT 17 HAYAL - HİLAFİYAT



İstanbul 1998



©



1998 Her hakkı mahfuzdur. Yazı ve fotoğraflar kaynak gösterilmeden kullanılamaz.



TÜRKİYE DİYANET VAKFİ



Sahibi Türkiye Diyanet Vakfı



Başkan Doç. Dr. Azmi ÖZCAN



D a n ı ş m a Kurulu Dr. Tayyar ALTIKULAÇ Prof.Dr. Mustafa ÇAĞRICI Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN Doç.Dr. Ahmet ÖZEL Prof.Dr. Metin TUNCEL



G e n e i Sekreter Süleyman N. AKÇEŞME



İNCELEME KURULU



İLİM KURULU



M a d d e T e s b i t v e İç Kontrol



Prof.Dr. Bekir TOPALOĞLU (Başkan) Prof.Dr. İsmail E. ERÜNSAL Doç.Dr. Ahmet ÖZEL Prof.Dr. Ömer Faruk AKÜN Dr. Tayyar ALTIKULAÇ Dr. Nihat AZAMAT Prof.Dr. Mustafa ÇAĞRICI Sargon ERDEM Prof.Dr. Feridun EMECEN Prof.Dr. Semavi EYİCE Prof.Dr. Mustafa FAYDA Prof.Dr. M. Yaşar KANDEMİR Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN Prof.Dr. Mahmut KAYA Prof.Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN Prof.Dr. Ahmet TOPALOĞLU Prof.Dr. Metin TUNCEL Prof.Dr. Mustafa UZUN Fuat GÜNEL Kasım KIRBIY1K



TEKNİK REDAKSİYON SORUMLUSU Sekreter İmlâ Teknik Kontrol



Bibliyografya



İndeksleme



Prof.Dr. Ahmet TOPALOĞLU Prof.Dr. Metin YURDAGÜR Dr. İsa KAYAALP Doç.Dr. Muhammet YELTEN Doç. Dr. Hasan AKSOY Y.Doç.Dr. Azmi BİLGİN İsmail ÖZBİLGİN Dr. Recep USLU Prof.Dr. Metin YURDAGÜR



G e n e l S e k r e t e r Yardımcısı Erdal İŞCAN



YAYIN MÜDÜRLÜĞÜ Dizgi



Tashih



Resimleme



Çizim BİLGİ İ Ş L E M S O R U M L U S U Program Yardımcısı



Ahmet YILMAZ (Müdür) Nedim GÜNEY (Şef) Süleyman ÖZEL Yılmaz SAMANCI Hüseyin Hilmi KURTULMUŞ (Şef) Mehmet GÜNYÜZLÜ Osman SEVİM Abdülkadir ŞENEL Enis KARAKAYA / M.A. (Şef) Ahmet AKMAN Doç.Dr. Hüsamettin AKSU Doç.Dr. Nebi BOZKURT Haluk KARGI / M.A. Oğuz KALLEK Prof.Dr. M. Saim YEPREM Abdülkadir HARMANCI



KÜTÜPHANE v e DOKÜMANTASYON SORUMLUSU KÜTÜPHANE v e DOKÜMANTASYON MÜDÜRLÜĞÜ



Prof.Dr. ismail E. ERÜNSAL



Fatih ÇARDAKLI (Müdür Vekili)



Kütüphane



Recep YİLMAZ (Şef) Ender BOZTÜRK Mehmet EĞİLMEZ Nâgihan GÜMÜŞ Abdurrahman M. HACIİSMAİLOĞLU Hüseyin KARAER Salih SANDAL Nedret TOPÇU Çetin TÜYLÜ Coşkun Y1LD1R1MTÜRK Mehmet YILMAZ Ali Yücel YÜRÜK



Satın Alma



Cemil Cahit CAN (Şef) Ekrem ARSLAN



Süreli Yayınlar v e Mübadele



Selahattin ÖZTÜRK (Şef) Ş. Bilâl ÇAVUŞOĞLU Ali SAVRAN



Dokümantasyon



M. Birol ÜLKER (Şef) Şevki BAYKUŞ Cemal TOKSOY



Tezler



Fatih ÇARDAKLI (Şef) Sema DOĞAN



SİPARİŞ v e TAKİP MÜDÜRLÜĞÜ



MUHASEBE MÜDÜRLÜĞÜ



PERSONEL v e İDARÎ İŞLER MÜDÜRLÜĞÜ



DAĞITIM v e PAZARLAMA



Sabahattin YENİCE (Müdür Vekili) Levent AKÇALAR Metin ALTINOK Meliha ÇETİNÖZ Sebile DEMİRAY Mustafa DURSUN Aysel ENGİN Ş. Memduh GÜZELER Erdal İŞCAN (Müdür) A. Savaş DEMİRAY (Şef) Atalay ALPTEKİ Bilal SALMAN Mehmet ŞEVİK Sema TEKİN



Yakup KAHRAMAN (Müdür) M. Hanefi DİLMAÇ (Şef) Halit ÖZÇELİK (Şef) DİVANTAŞ Yılmaz AYDOĞDU (Genel Müdür) Yüksel DUTGUN (Malt ve İdarî İşler Müdürü) Sezayi ALTUN (Pazarlama ve Satış Müdürü) Abdurrahman TAŞ KALE (Satın Alma ve Teknik İşler Müdürü)



MERKEZ İLİM v e REDAKSİYON KURULLARİ ÜYELERİ



C e m i l AKPINAR (İlimler Tarihi) Doç. Dr. Hasan A K S O Y (Türk Dili ve Edebiyatı) Prof. Dr. Ömer Faruk AKÜN (Türk Dili ve Edebiyatı)



Y.Doç.Dr. Azmi BİLGİN (Türk Dili ve Edebiyatı)



Prof.Dr. E t h e m Ruhi FİĞ LALI



Doç. Dr. İdris BOSTAN



Dr. Hilâl G Ö R G Ü N (İslâm Tarihi v e Medeniyeti)



(islâm Ülkeleri Coğrafyası) Doç.Dr. N e b i BOZKURT



Nurettin ALBAYRAK (Türk Dili ve Edebiyatı)



Dr. Ş. Tufan BUZPINAR (Türk Tarihi ve Medeniyeti, İslâm Tarihi ve Medeniyeti)



(Tefsir) Y. Doç. Dr. Mustafa A L T U N D A Ğ (Tefsir) Dr. Harun ANAY (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Dr. M u h a m m e d ARUÇİ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Dr. Adnan A S L A N (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Prof. Dr. M. Akif AYDIN (Fıkıh) Doç. Dr. Halis AYHAN (islâm Düşüncesi ve Ahlâk) Beşir AYVAZOĞLU (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Nihat AZAMAT (Tasavvuf) Prof.Dr. Ali BARDAKOĞLU (Fıkıh) Y.Doç.Dr. Adil BEBEK (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Doç.Dr. Mustafa L. BİLGE (İslâm Ülkeleri Coğrafyası)



(islâm Tarihi v e Medeniyeti)



Dr. Abdülhamit BİRIŞIK (Tefsir)



Doç. Dr. Ali AKYILDÎZ (Türk Tarihi Medeniyeti)



Dr. Tayyar ALTI KULAÇ



Prof.Dr. Mustafa FAYDA



(islâm Tarihi ve Medeniyeti)



Prof. Dr. Mustafa ÇAĞRICI (İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Doç. Dr. İlyas ÇELEBİ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Dr. A h m e t Vefa Ç O B A N O Ğ L U (İslâm Sanatları / Mimari) Y. Doç. Dr. Kürşat DEMİRCİ (DinlerTarihi) Prof. Dr. İbrahim Dakûkî (Müteferrik) Doç.Dr. İsmail DURMUŞ (Arap Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. Feridun EMECEN (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Sargon ERDEM (İslâm Sanatları / Müteferrik) Y. Doç. Dr. Muhammed EROĞLU (Tefsir)



(Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



Dr. Tahsin G Ö R G Ü N (Fıkıh) Fuat G Ü N E L (DinlerTarihi) Prof.Dr. Yusuf HALAÇOĞLU (Türk Tarihi ve Medeniyeti) Prof.Dr. Ö m e r Faruk HARMAN (DinlerTarihi) Dr. İbrahim HATİPOĞLU (Hadis) Prof.Dr. Ekmeleddin İHSANOĞLU (ilimlerTarihi) Prof.Dr. M e h m e t İPŞİRLİ (Türk Tarihi v e Medeniyeti) Âlim K A H R A M A N (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Cengiz KALLEK (Fıkıh) Prof.Dr. M. Yaşar KANDEMİR (Hadis) Prof.Dr. Mustafa KARA (Tasavvuf)



Dr. Mustafa ERTÜRK (Hadis)



Enis KARAKAYA (M.A.)



Prof.Dr. İsmail E. ERÜNSAL



Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN



(Türk Dili ve Edebiyatı) Prof.Dr. Semavi EYİCE (İslâm Sanatları / Mimari)



(islâm Sanatları/Mimari)



(Fıkıh) Dr. Ahmet KAVAS (İslâm Ülkeleri Coğrafyası)



Prof.Dr. Mahmut KAYA (İlimler Tarihi,



Prof.Dr. Abdülkadir Ö Z C A N (TürkTarihi ve Medeniyeti)



Y. Doç. Dr. Zülfikar TÜCCAR



Doç. Dr. Azmi ÖZCAN



Doç. Dr. Abdullah UÇMAN



(Arap Dili ve Edebiyatı)



İslâm Düşüncesi ve Ahlâk) Dr. İsa KAYAALP (Türk Dili ve Edebiyatı)



(Türk Tarihi ve Medeniyeti,



(Türk Dili ve Edebiyatı)



İslâm Tarihi ve Medeniyeti) Prof.Dr. Süleyman ULUDAĞ



Doç. Dr. Hulûsi KILIÇ (Arap Dili ve Edebiyatı)



Y. Doç.Dr. Nuri Ö Z C A N



(Tasavvuf)



(İslâm Sanatları/Mûsiki) Dr. R e c e p USLU



Kasım KIRBIY1K (İlimler Tarihi) Doç. Dr. Ferhat K O C A (Fıkıh)



Doç. Dr. A h m e t ÖZEL



Dr. Şükrü Ö Z E N (Fıkıh) Dr. M. Sait ÖZERVARLI



Dr. Ali KÖSE



(Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



(İslâm Düşüncesi v e Ahlâk) Doç. Dr. İskender PALA Rıza KURTULUŞ



(Türk Dili ve Edebiyatı)



(İslâm Ülkeleri Coğrafyası, Fars Dili ve Edebiyatı)



Dr. M e h m e t Ali SARI (Tefsir)



Prof.Dr. Günay KUT (Türk Dili ve Edebiyatı)



Doç.Dr. Muhittin SERİN (İslâm Sanatları / Hat)



Doç.Dr. İlhan KUTLUER (İslâm Düşüncesi v e Ahlâk) Prof.Dr. C e v d e t KÜÇÜK (TürkTarihi v e Medeniyeti) Prof.Dr. M. Orhan OKAY (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. Reşat Ö N G Ö R E N (Tasavvuf) Prof.Dr. Mustafa Ö Z (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof.Dr. A b d ü l k e r i m ÖZAYDIN (İslâm Tarihi v e Medeniyeti)



(İslâm Tarihi v e Medeniyeti)



(Fıkıh)



Dr. Mustafa S İ N A N O Ğ L U (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Abdülkadir ŞENEL (Hadis) Prof.Dr. A h m e t T O P A L O Ğ L U (Türk Dili ve Edebiyatı)



Dr. Mazlum UYAR (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Prof.Dr. Mustafa UZUN (Türk Dili ve Edebiyatı) Dr. İlyas ÜZÜM (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Dr. Kâmil YAŞAROĞLU (Fıkıh) Prof.Dr. Yusuf Şevki YAVUZ (Kelâm ve Mezhepler Tarihi) Dr. Mustafa YAYLA (Fıkıh) Prof.Dr. Tahsin YAZICI (Fars Dili ve Edebiyatı) Dr. Ali Murat YEL (İslâm Düşüncesi v e Ahlâk)



(İslâm Düşüncesi ve Ahlâk)



Prof.Dr. M. Saim YEPREM (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



Prof.Dr. Bekir T O P A L O Ğ L U (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



Prof.Dr. Metin YURDAGÜR (Kelâm ve Mezhepler Tarihi)



Doç. Dr. Tevfik Rüştü TOPUZOĞLU (Arap Dili ve Edebiyatı)



Dr. A h m e t YÜCEL



Dr. Aydın T O P A L O Ğ L U



Prof.Dr. Metin T U N C E L (İslâm Ülkeleri Coğrafyası)



(Hadis)



GENEL K I S A L T M A L A R



Şehinşâhî



a. e.



Aynı eser



haz.



Hazırlayan



a.g.e.



Adı geçen eser Arazi



hk.



Hüküm (Arşiv)



şş. T



hş.



Hicrî-Şemsî



tah.



Türkçe Tahminî



Kanunnâmesi



Hz.



Hazreti



TBMM



Türkiye



Akk.



Akkadca



İbr.



İbrânîce



Büyük Millet



Alm.



Almanca



İng.



İngilizce



Meclisi



a.mlf.



Aynı müellif



İSAM



Türkiye



Ârâmîce



İslâm Araştırmaları



TC



Arm. Ar.



Arapça



Merkezi



Türk Dil Kurumu



aş.bk.



Aşağıya bakınız



TDK TİEM



Üniversitesi



TMK



Türk



trc.



Tercüme,



AK



İsp.



İspanyolca



İÜ



İstanbul



Ankara



AÜ



Üniversitesi



k.



a.y. AY



aynı yer



Kar.



Kitap Karton (Arşiv)



Arapça Yazmalar



krş.



Karşılaştırınız



b. BA



Bin, ibn Başbakanlık



Ks. Ktp.



Kısım (Arşiv)



Cumhuriyeti



Medenî Kanunu tercüme eden TRT



Kütüphane, kütüphanesi



Osmanlı Arşivi



Türk ve İslâm Eserleri Müzesi



Türkiye Radyo ve Televizyon



Latince



Kurumu Tarihsiz



bibi. bk.



Bibliyografya Bakınız



Lat. İv.



bl.



Bölüm Basım, baskı, tab'



m.



Levha Milâdî



md.



Madde



m.ö. m.s.



Milâttan önce Milâttan sonra



TSMA



çz.



Cilt Çizim



d. der.



Doğum, doğumu Derleyen



MS



Manuscript



TSMK



MÜ



Marmara



Topkapı Sarayı Müzesi



DİB



Diyanet İşleri MÜİF



TTK tür.yer.



Türk Tarih Kurumu



Devlet İstatistik



Marmara Üniversitesi



Enstitüsü



İlâhiyat



bs. c.



Başkanlığı DİE DTCF



Topkapı Sarayı Müzesi Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi



Kütüphanesi



Üniversitesi



Türlü yerde, birçok yerde



Fakültesi



TY



Türkçe Yazmalar



Tarih-Coğrafya



nr.



Numara



UÜ



Uludağ



Fakültesi



nşr.



Neşreden (Tahkik eden)



vb.



Ve benzeri



vd. v.dğr.



Ve devamı



Dil ve



EAÜİF



ts. TSM



Erzurum Atatürk



Or.



Oriental



Üniversitesi



ö.



Ölümü, Paragraf



ed.



Editör



PPTT



Ed.Fak.



Edebiyat



r.



Rûmî



Fakültesi



rs.



Ve diğerleri, diğer nâşir



ölüm tarihi



İlâhiyat Fakültesi



Üniversitesi



veya naşirler VGMA



Vakıflar Genel



Resim



vr.



Varak



Posta Telefon Telgraf



Müdürlüğü Arşivi



Erciyes



Rus



Rusça



s.



Sayfa



yyk.bk.



Yıl



Üniversitesi Evr.



Evrak (Arşiv)



salt.



Saltanat yılları



Zrf.



Zarf (Arşiv)



Far.



Farsça



s.nşr.



Sadeleştirilmiş neşir



fas.



Fasikül



St.



Saint



-



Yayımı devam ediy



Fr.



Fransızca



str.



Satır



Önce / Sonra



FY



Farsça Yazmalar



Sum.



Sumerce



(yayım yeri)



Gr.



Grekçe



SÜ



Selçuk



h.



Hicrî



EÜ



hak.



:



Hakkında



... baskısından ofse



İki yerde



Üniversitesi sy.



:



Sayı



Yukarıya bakınız



*



yayımlanıyor : Madde başı



BİBLİYOGRAFYA KISALTMALARI



AAS Asian and African Studies, Jerusalem 1965 -



Abbas b. İbrahim,



el-tlâm



Abbas b. İbrâhim, el-İ'lâm bi-men halle Merrâküş ve Ağmât mine'l-a'lâm (nşr. Abdülvehhâb b. Mansûr), I-X, Rabat 1974-83. Abdülazîz el-Buhârî,



Keşfü'l-esrâr Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr 'alâ Clsuli'l-Bezdevî, I-IV, İstanbul 1308. Abdülhay el-Hasenî,



Nüzhetü'l-havâtır



Abdülhay b. Fahreddin b. Abdülali el-Hasenî, Nüzhetü 'l-havâ(ır ve behcetü'l-mesâmi' ve'n-nevazır (nşr. Ebü'l-Hasan Ali en-Nedvî), I-V1II, Haydarâbâd 1350-90/1931-70. Abdülhay el-Kettânî,



Fihrisü'l-fehâris



Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris ve'l-eşbât ve mu'cemü'l-me'âcim ve'l-meşîhât ve'l-müselselât (nşr. İhsan Abbas), I-III» Beyrut 1402/1982. Abdülhay el-Kettânî,



et-Terâtîbü 'l-idâriyye (Özel) Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr el-Kettânî, et-Terâtîbü'l-idâriyye: Hz. Peygamber'in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar (trc. Ahmet Özel), l-III, İstanbul 1990-93. Abdürrezzâk es-San'ânî,



el-Muşannef



Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfı' es-San'ânî, el-Muşannef (nşr. Habîbürrahman el-A'zamî), 1-XI, Beyrut 1971-75, 1403/1983.



ABr. Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, I-XXI1, İstanbul 1986-90.



Aclûnî,



Keşfü'l-hafc?



İsmâil b. Muhammed el-Aclûnî, Keşfü'l-hafâ' ve müzilû'l-ilbâs 'amme'ştehere mine'l-ehâdîş 'alâ elsineti'n-nâs (nşr. Ahmed el-Kalâş), I-II, Halep, ts. (Mektebetü't-Türâsi'l-İslâmî); Beyrut 1351-52



Adıvar, Osmanlı Türklerinde Abdülhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde ilim, Paris 1939; İstanbul 1943, 1970.



Adıvar, Osmanlı Türklerinde



Seyfeddin el-Âmidî, el-lhkâm fi usüli'l-ahkâm, Kahire 1387/1968; Beyrut 1405/1985.



İlim



Açta Orientalia, Copenhagen 1 9 2 3 -



AOH



AQR



Selcûkıyye (Lugal) Ali b. Nâsır el-Hüseynî [?], Ahbârü'd-devleti's-Selcûkıyye (trc. Necati Lugal), Ankara 1943.



Asiatic Quarterly London 1886 -



Verzeichnis



Review,



Musikisi



H. Sâdeddin Arel, Türk Mûsikisi Nazariyatı Dersleri, Ankara 1991.



VVilhelm Ahlvvardt, Verzeichnis der Arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, l-X, Berlin 1887-99.



Ar. S



Al



As.Af.



Ars Islamica, sy. 1-16, Michigan 1934-51.



Asian Affairs, sy. 56 - , London 1970 -



AIsl.



Âşık Çelebi, Meşâirü'ş-şuarâ



Annales lsiamologiques, Le Caire 1954 -



Ali Haydar, Dürerü'l-hükkâm Ali Haydar Efendi (Küçük), Dürerü'l-hükkâm şerhu Mecelleti'l-ahkâm, 1-1V, istanbul 1330.



Ali Şîr Nevâî, Nesâyim Ali Şîr Nevâî, Nesâyimü 'l-mahabbe min şemâyimi'l-fütüvve (haz. Kemal Eraslan), İstanbul 1979.



Rûhu'l-mecânî



Arabian Studies, London 1974 -



Âşık Çelebi, Meşâirü 'ş-şuarâ or Tezkere of 'Âşık Çelebi (nşr. G. Meredith-Owens), London 1971.



Âşıkpaşazâde, Târih Âşıkpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osmân (nşr. Âlî Bey), İstanbul 1332.



Atâ Bey, Târih Tayyarzâde Atâ Bey, Târih, I-V, İstanbul 1292-93.



Şihâbüddin Mahmûd el-Âlûsî. Rühu'l-me'ânî fi tefsiri'l-Kur'âni'l-'azîm ve's-seb'i'l-meşânt I-XXX, Bulak 1301 -> Beyrut, ts. (Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî).



Âtâî, Zeyl-i Şekâik



Amasya



Attâr,



Târihi



Hüseyin Hüsâmeddin |Yasar|, Amasya Târihi, l-IV, İstanbul 1327-35.



Âmidİ, Gö.yetü'1-merâm Seyfeddin el-Âmidî, Gâyetü'l-merâm fi 'ilmi'l-kelâm (nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatîf), Kahire 1391/1971.



Bedreddin el-Aynî, el-Binâye fi şerhi'l-Hidâye, l-X, Beyrut 1400-1401/1980-81. Ayvansarâyî,



Açta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapest 1950 -



Arel, Türk



Muhsin el-Emîn, A'yânü'ş-Şta (nşr. Hasan el-Emîn), l-XI, Beyrut 1403/1983.



Aynî, el-Binâye



Ahbârü'd-devleti's-



ÂIûsî,



l-IV,



AO



(Kazancıgil) Abdülhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (haz. Aykut Kazancıgil - Sevim Tekeli), İstanbul 1982 (geliştirilmiş 4. bs.).



Ahlvvardt,



A'yânü'ş-Şfa



Âmidî. el-İhkâm İlim



Nev'îzâde Atâullah (Atâî), Hadaiku'l-hakâik fi tekmileti'ş-Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul 1989.



Hadîkatü'l-cevâmi' Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmi', I-II, İstanbul 1281.



Ayvansarâyî, Vefeyât-1 Selâtîn Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâhîr-i Rical (nşr. Fahri Ç. Derin), istanbul 1978. Ayverdi,



Avrupa'da Osmanlı Mimarî Eserleri II-III Ekrem Hakkı Ayverdi v.dğr., Avrupa'da Osmanlı Mimârî Eserleri: Yugoslavya, İstanbul 1981.



Ayverdi, Fâtih Devri



Hattatları



Ekrem Hakkı Ayverdi, Fâtih Devri Hattatları ve Hat Sanatı, İstanbul 1953.



Ayverdi, Osmanlı Mi'mârîsi



IH-IV



Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mi'mârisinde Fâtih Devri: 855-886 (1451-1481), İstanbul 1973-74.



Azîmâbâdî, cAvnü'l-macbûd



Muhammed Eşref b. Emîr Muhammed Şemsü'l-Hak b. Emîr, 'Avnü'l-ma'bûd (nşr. Abdurrahman M. Osman), I-X1V, Medine 1388-89/1968-69.



BA. A.AMD Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dîvân-ı Hümâyun ve Bâb-ı Âsafî Âmedî Kalemi.



Tezkiretü'l-evliyâ5



BA, A.DVN



Ferîdûddin Attâr, Tezkiretü 'l-evliyâ', Tahran 1346 hş.



Başbakanlık Osmanlı Arşivi^ Dîvân-ı Hümâyun ve Bâb-ı Âsafî Divan (Beylikçi) Kalemi.



AÜİFD



BA, A.MKT



Ankara Üniversitesi Ilâhiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1952 -



Başbakanlık Osmanlı Arşivi^ Dîvân-ı Hümâyun ve Bâb-ı Âsafî Sadâret-Mektûbî Kalemi.



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Sadâret -Mektûbî Kalemi Mühimme.



Bâbür, Vekayi' (Arat) Gâzî Zâhirüddin Muhammed Bâbür, Vekayi: Babur'un Hâtıratı (trc. ve nşr. Reşit Rahmeti Arat), I-II, Ankara 1943-46.



BA. A . M K T . t l M



Bağdâdî,



BA, A . M K T . M H M



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Sadâret-Mektûbî Kalemi ümum Vilâyât. BA, A . R S K Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dîvân-ı Hümâyun ve Bâb-ı Âsafî Ruûs Kalemi. BA, A . T Ş F Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Sadâret-Teşrifat Kalemi.



Bilmen, Kamus2



Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Esmâ' ve'ş-şıfât, Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 497.



Abdurrahman Bedevî, Mevsû'atü 'l-müsteşrikin, Beyrut 1984.



Bağdâdî,



Bekri,



el-Fark



(Abdülhamîd)



Abdülkâhir el-Bağdâdî, el-Fark beyne'l-fırak (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire, ts.



BA. HH Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hatt-ı Hümâyûn. BA, K K Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kâmil Kepeci Tasnifi. BA,



Uşûlü'd-dîn



Bağdâdî,



et-Temhîd



(Ebû Rîde)



Muhammed b. Tayyib el-Bâkıllânî, et-Temhîd fı'r-red 'ale'l-Mülhideti'l-Mu'attıla ve'r-Râfıza ve'l-tfavâric ve'l-Mu'tezile (nşr. Mahmûd M. Hudayrî M. Abdülhâdî Ebû Rîde), Kahire 1366/1947.



Baklî,



Meşrebü'l-ervâh



Rûzbihân-ı Baklî, Meşrebü'l-ervâh (nşr. Nazif M. Hoca), İstanbul 1973-74.



Baklî, Şerh-i



MAD



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mâliyeden Müdevver Defterler. BA, MD Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defleri.



Baltacı,



Osmanlı



BA, Y . A . R E S



Banarlı,



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız -Sadâret, Resmî Mâruzât



Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı l-II, İstanbul 1971-79.



RTET Târihi,



Barkan,



Ömer Lutfı Barkan, XV ve XVI ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esaslan: Kanunlar I, İstanbul 1943.



GOW



Franz Babinger, D'ıe Geschichtsschreiber der Osmanen und lhre Werke, Leipzig 1927. Babinger (Üçok) Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (trc. Coşkun Üçok), Ankara 1982.



Belâzürî, Fütûh



Belîğ,



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Esas Evrakı



Babinger,



Belâzürî, Ensâb Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Ensâbü'l-eşrâf, I (nşr. Muhammed Hamîdullah), Kahire 1959; II (nşr. Muhammed Bâkır el-Mahmûdî), Beyrut 1974; III (nşr. Abdülazîz ed-Dûrî), Beyrut 1398/1977-78; IV/1 (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1400/1979; N/A (I971J-1V/B (nşr. M. Schloessinger), Kudüs 1938; V (nşr. S. D. F. Goitein), Kudüs 1936.



(Rıdvân)



Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Fütûhu'l-büldân (nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân), Kahire 1932 1978.



BA, Y.EE



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız - Mütenevvî Mâruzât



Ebû Ubeyd el-Bekrî, Mu'cemü me'sta'cem min esmâ'i'l-bilâd ve'l-mevâzi' (nşr. Mustafa es-Sekkâ), I-IV, Kahire 1364-71/1945-51.



Belâzürî, Fütûh (Fayda) Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî, Fütûhu'l-büldân (trc. Mustafa Fayda), Ankara 1987.



Medreseleri



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tahrir Defteri.



BA, Y . M T V



Bekri, Muccem



Şathiyyât



Rüzbihân-ı Baklî, Şerh-i Şathiyyât (nşr. H. Corbin), Tahran 1360 hş./1981.



Cahid Baltacı, XV-XVl. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976.



BA. TD



el-Mesâlik



Ebû Ubeyd el-Bekrî, Kitâbü'l-Mesâlik ve'l-memâlik (nşr. A. P. van Leeuwen A. Ferre), I-II» Tunus 1992.



(Mektebetü Dâri't-TUrâs).



Bâkıllânî,



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dosya (Jsulü İrade Tasnifi.



Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, I-III, Ankara 1940.



Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, l-VI, İstanbul 1949-52.



Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuki islâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, İstanbul 1985.



BA, D H . M Ü İ



BA, D Ü İ T



Tarihi



Mevsücatü'l-müsteşrikîn



ve'ş-şıfât



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âlî Evrak Odası.



Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye-Muhâberât-ı Umûmiye İdaresi.



Türk inkılâbı



Bedevî,



el-Esmâ*



Abdülkâhir el-Bağdâdî, Usûlü 'd-dîn, İstanbul 1346 —> Beyrut 1981.



BA, B E O



Bilmen, Kamus



Bayur,.



Kanunlar



Güldeste



İsmâil Belîğ, Güldeste-i Riyâz-ı irfan ve Vefeyât-ı Dânişuerân-ı Hâdiredân, Bursa 1302.



BEO Bulletin d'etudes Orientales Institut Français de Damas, Damas-Beyrouth 1931 Beyâzîzâde,



fşârâtü'l-merâm Barthold,



Türkistan



Vassilly Vıladimiroviç Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, 1990.



Beyâzîzâde Ahmed Efendi, İşârâtü'l-merâm min Cibârâti'l-İmâm (nşr. Yûsuf Abdürrezzâk), Kahire 1369/1949.



Bayur,



Beyhakı,



Hindistan



Tarihi



Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I-III, Ankara 1940.



es-Sünenü'l-kübrâ Ahmed b. Hüseyin el-Beyhaki, es-Sünenü'l-kübrâ, I-X, Haydarâbâd 1344.



Bilmen, Tefsir



Tarihi



Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, I-II, İstanbul 1973-74.



Blochet,



Catalogue



Edgard Blochet, Catalogue des manuscrits turcs-Bibliotheque Nationale, l-II, Paris 1932-33. Brockelmann, GAL Cari Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, l-II, Leiden 1943-49. B r o c k e l m a n n , GAL (Ar.) Cari Brockelmann. Târih u 'l-edebi 'l-'A rabî (trc. Abdülhalîm en-Neccâr Seyyid Ya'küb Bekr Ramazan Abdüttevvâb), I-VI, Kahire 1983.



Brockelmann, GAL



Suppl.



Cari Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur Supplementband, I-III, Leiden 1937-42. Browne, LHP Edward Granville Brovvne, A Literary History of Persia, I-IV, Cambridge 1906, 1924, 1928, 1951.



BSMES British Society for Middle Eastern Studies, London 1976 -



BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London 1917 -



Buhârî,



et-Târîhu'l-kebîr



Muhammed b. İsmâil el-Buhârî, Kitâbü't-Târîhi'l-kebîr (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî v.dğr.), I-IX, Haydarâbâd 1360-80/1941-60.



Buhûtî,



Keşşâfü'l-kınâc



Mansûr b. Yûnus el-Buhûtî, Keşşâfü'l-fcınâ' 'an metni'l-İknâ' (nşr. Hilâl Musaylihî Mustafa Hilâl), I-VI, Beyrut 1402/1982. Bündâri, Zübdetü'n-Nusra (Burslan) Kıvâmeddin Feth b. Ali el-Bündârî, Zübdetü'n-tiuşra ve nuhbetü'l-'uşra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (trc. Kıvâmeddin Burslan), İstanbul 1943.



Cevdet, Tezâkir



Dâvûdî,



DMBİ



Büyük Türk Klâsikleri (Ötüken Neşriyat), I-X, İstanbul 1985-90.



Ahmed Cevdet Paşa. Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), l-IV, Ankara 1953-57.



(Lecne)



Dâ'iretü 'l-ma'ârif-i Büzürg-i İslâmî, 1-, Tahran 1367 hş. -



BZ



Cezîrî,



Byzantinische Zeitschrift, München 1892 -



el-Mezâhibü'l-erbaca



Büyük



Klâsikleri



Türk



Câhiz.



el-Beyân



ve't-tehyîn



Amr b. Bahr el-Câhiz, el-Beyân ve't-tebyîn (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), I-IV, Kahire 1388/1968.



Kitâbü'l-Hayevân



Câhiz,



Amr b. Bahr el-Câhiz, Kitâbü 'l-Hayevân (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), I-VII, Kahire 1357-67/1938-47 -> Beyrut 1388/1969.



Câmî,



Abdurrahman el-Cezîrî, el-Fıkh 'ale'l-mezâhibi'l-erba'a, I-V, kahire 1392 -> Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr).



Nefehât



Abdurrahman-ı Câmî, Nefehâtü'l-üns min hazarâtl'l-kuds (nşr. Mehdî Tevhîdî Pûr), Tahran 1337 hş.



CDTA Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (haz. iletişim Yayınları), I X, İstanbul 1983.



Cezzâr,



Tabak&tü'l-müfessirîn



Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî, Tabakâtü 'l-müfessirîn (nşr. Lecne mine'l-ulemâ'), 1-11, Beyrut, ts. (Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye).



DB Dictionnaire de la Bible, 1-V, Paris 1912.



Medâhilü'l-mü'ellifîn



DB1



Fikrî Zekî el-Cezzâr, Medâhilü'l-mü'ellifîn ve'l-a'lâmi'l-'Arab fıattâ 'âm 1215 h. = 1800 m., I - , Riyad 1411 - /1991 - .



James Hastings, Dictionary of the Bible (second edition), Edinburgh 1963.



CHIn. A Comprehensive History oflndia, l-XII, New Delhi 1970-85.



CHIr. The Cambridge History of Iran, I-V1I, Cambridge 1968-91.



CHIs. The Cambridge History of İslam (ed. P. M. Holt Ann K. S. Lambton B. Lewis), l/A-B, ll/A-B, Cambridge 1970. Cürcânî.



DBİst.A Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1993-95.



1-VIII,



DBS Dictionnaire de la Bible: Supplement, Paris 1928, 1985. Delîlü'l-Halîc (Târih) J. G. Lorimer, Delîlü'l-Halîc: el-Kısmü 't-târihî (trc. ve nşr. Mektebetü Sâhibi's-Sümüv Emîri Devleti Katar), I-V1I [1914].



Demîrî, Hayâtü



Kemâleddin Muhammed b. Mûsâ, Hayâtü'l-hayevâni'l-kübrâ, l-II, kahire 1398/1978.



Devletşah,



(Bulak) Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, Târihu 'acâ'ibi'l-âşâr fi't-terâcim ue'l-ahbâr, 1-11, Bulak 1236.



Cüveynî, el-Irşûd (Temîm) İmâmü'l-Haremeyn Abdülmelik el-Cüveynî, el-İrşâd ilâ kavâtı'i'l-edille fi uşüli'l-i'tikâd (nşr. Esad Temîm), Beyrut 1405/1985.



Cehşiyârî,



Cüveynî,



Cebertî, cAcâc'ibü'l-âşâr



el-Vüzerc?



ve'l-küttâb



Muhammed b. Abdûs el-Cehşiyârî. Kitâbü'l-Vüzerâ' ve'l-küttâb (nşr. Mustafa es-Sekkâ ibrâhim el-EbyârîAbdülhafîz Şeiebî), Kahire 1401/1980. Cessâs,



Ahkâmü'l-Kur'ân Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Cessâs, Ahkâmü'l-Kur'ân, I-IİI, İstanbul 1335-38.



Cevâd Ali,



el-Mufaşşal



Cevâd Ali, el-Mufassal ft târihi'l-'Arab kable'l-lslâm, 1-IX, Beyrut 1968-72; I-X, Beyrut 1976-78.



Cevdet,



Ma'rûzât



Ahmed Cevdet Paşa, Ma'rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980.



Cevdet,



Târih



Ahmed Cevdet Paşa, Târih, 1-XII, İstanbul 1309.



Târîh-i



Cihângüşâ



(Öztürk)



Atâ Melik el-Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa (trc. Mürsel Öztürk), I-II1, Ankara 1988.



C. Zeydân,



Târîh



Corcî Zeydân, Târihu't-temeddüni'l-İslâmî (nşr. Hüseyin Mûnis), 1-V, Kahire 1902, 1958.



DACL Dictionnaire d'Archeologie Chretienne et de Liturgie, I-XXVI1, Paris 1907.



Danişmend,



Kronoloji



İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV, İstanbul 1947-55.



Dâvûdî, Tabak&tü'l-müfessirîn Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî, Tabalfâtü 'l-mûfessirin (nşr. Ali M. Ömer), l-II, Kahire 1392/1972.



DMİ Dâ'iretü 'l-ma'arifi 'l-İslâmiyye, I-, Tahran 1352/1933 -



Mouredgea d'Ohsson, Tableau general de l'Empire Ottoman, I-VII, Paris 1791-1824.



Şerhu'l-Mevâkıf



Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, Târihu 'acâ'ibi'l-âşâr fi't-terâcim ve'l-ahbâr, I-lll, Beyrut, ts. (Dârü'l-Fâris).



Dâ'iretü'l-ma'ârif-i Fârsı, I-, Tahran 1345 hş. -



D'Ohsson, Tableau general



Seyyid Şerif el-Cürcânî, Şerhu'l-Meuâktf, l-H, İstanbul 1292.



cAcâHbü'l-âşâr



Cebertî,



DMF



'l-hayevân,



Tezkire



DSB Dictionary of Scientirıc Biography, I-XVI, New York 1981.



DTCFD Ankara Üniversitesi Di! ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara 1940 -



DÜİFD Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 1983-



Düvel-i



Islâmiyye



Halil Edhem [Eldem], Düoel-i İslâmiyye, İstanbul 1927.



Devletşah, Tezkiretü'ş-şu'arâ' (nşr. E. G. Browne), Leiden 1901.



EAm.



DİA



EAÜİFD



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1 9 8 8 -



Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum 1 9 8 2 -



Dihhudâ,



Luğatnâme



Ali Ekber Dihhudâ, Luğatnâme, I-XXVIII, Tahran 1346 hş. Dîneverî, el-Ahbûrü't-tıvâl Ahmet b. Dâvûd ed-Dîneverî. el-Ahbârü't-tıvâl (nşr. Abdülmün'im Âmir), Kahire 1960 -> Bağdat, ts. (Mektebetü'l-Müsennâ).



Dîvânü lugüti't-Türk



Tercümesi



Kâşgarlı Mahmud, Diüânü Lûgati't-Türk (trc. Besim Atalay), I-III, Ankara 1939-41. Diyarbekrî,



Târîhu'l-hamîs Hüseyin b. Muhammed ed-Diyarbekrî, Târîhu'l-hamîs fî ahvâli enfesi'n-nefis, I-İI, Kahire 1283.



The Encyclopedia Americana, I-XXX, New York 1928.



EBr.2 The New Encyclopaedia Britannica: Micropaedia, l-XII; a.e.: Macropaedia, XIII-XXIX; Index, XXIX-XXXI, Chicago 1990.



Ebû Bekir İbnü'l-Arabî, Ahkâmü'l-Kur'ân Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. Arabî. Ahkâmü'l-Kur'ân (nşr. Ali M. el-Bicâvî), I-IV, Kahire 1394/1974. Ebû Hilâl el-Askerî,



Cemhere Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbü Cemhereti'l-emşâl (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl Abdülmecîd Katâmış), I-II, Kahire 1384/1964.



Ebû Nuaym, Hilye Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hilyetü'l-evliyâ', I-X, kahire 1394-99/1974-79.



Ebû Ya'lâ, el-Ahkâmü's-sultâniyye Ebû Ya'lâ Muhammed b. Hüseyin el-Ferrâ, el-Ahkâmü 's-sultâniyye (nşr. M. Hâmid el-Fıkî], Kahire 1357/1938. Ebü'l-Ferec el-İsfahânî,



el-Eğönî



Ebü'l-Ferec Ali b. Hüseyin el-İsfahânî, Kitâbû'l-Eğânî, I-X1V, XVI, Kahire 1927; XV, XVI1-XXIV (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn Abdülkerîm el-Azbâvî v.dğr.), Kahire 1970-74 (Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye).



Ebü'I-Fidâ,



el-Muhtaşar



İmâdüddin İsmâil b. Ali, Kitâbü 'l-Muhtaşar /î ahbâri'l-beşer, l-İV, Kahire 1325.



Ethe, Catalogue of the Persiarı Manuscripts H. Ethe, Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of India Office, Oxford 1903, London 1980.



Seyahatname



Evliya Çelebi,



Evliya Çelebi, Seyahatname, I-VI, İstanbul 1314-18; VII-X, İstanbul 1928-38.



Ezgi, Türk



Musikisi



Subhi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Musikisi, I-V, İstanbul 1933-53.



Eflâkî,



Menâkıbü'l-Cârifîn Ahmed Eflâkî, Menâkıbü'l-'arifin (nşr. Tahsin Yazıcı), I-II» Ankara 1959-61.



El The Encyclopaedia (first edition), I-V, Leiden 1913-36.



Eş'arî, Makülât (Ritter) Ebü'l-Hasan el-Eş'arî, Makâlâtü 'l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü'l-muşallin (nşr. H. Ritter), Wiesbaden 1382/1963.



of islam



Ezrakı,



Ahbâru Mekke (Melhas) Muhammed b. Abdullah el-Ezrakî, Ahbâru Mekke ve mâ câ'e fı-hâ mine'l-âşâr (nşr. Rüşdî Sâlih Melhas), I-II, Beyrut 1399/1979.



Fahreddin er-Râzî,



EP (Fr.)



Levâmicu'l-beyyinât



Encyclopedie de l'islam (nouvelle edition), Leiden 1954 -



Muhammed b. Ömer er-Râzî, Levâmi 'u 'l-beyyinât şerhu esmâ'illâhi te'âlâ ve'ş-şıfât (nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa'd), Beyrut 1404/1984.



EP



(İng.)



The Encyclopaedia of Isla (new edition), Leiden 1954 -



Fahreddin er-Râzî,



EP Suppl. (İng.)



el-Mahşûl



The Encyclopaedia of İslam Supplement, Leiden 1980 -



Muhammed b. Ömer er-Râzî, el-Matışûl fî 'ilmi uşûli'l-fılfh (nşr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Ulvânî), 1/1-3-11/1-3, Riyad 1399-1401/1979-81.



Elr. Encyclopaedia London 1985.



Iranica,



Fahreddin er-Râzî,



Mefâtîhu'l-ğayb



EJd. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972-78.



I-XVI,



Emîr Pâdişâh, Teysîr Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Buhârî, Teysîrü't-Tahrir şerh 'alâ Kitâbi't-Tahrîr, I-IV, Kahire 1350-51/1932.



ER The Encyclopedia of Religion (ed. M. Eliade), 1-XV1, New York 1987.



ERE Encyclopaedia of Religion and Ethics, l-XIII, Edinburgh 1979-80. Eş'arî, el-tbâne (Arnaût) Ebü'l-Hasan el-Eş'arî, el-lbâne 'an uşûli'd-diyâne (nşr. Abdülkadir el-Arnaût), Dımaşk-Beyrut 1401/1981; Riyad 1400.



Muhammed b. Ömer er-Râzî, Mefâtîhu'l-ğayb: et-Tefsîrû'l-kebîr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), I-XXX!I, Kahire 1934-62 -> Beyrut, ts.



Fârâbî, İhşâ3ü'l-Culûm Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed el-Fârâbî, İhşâ'ü'l-'ulûm (nşr. Osman M. Emîn), Kahire 1350/1931.



Feridun Bey, Münşeat Feridun Ahmed Bey, Münşeâtü's-selâtîn, I-II, İstanbul 1274-75.



el-Fetâva'l-Hindiyye el-Fetâva 'l-Hindiyye, l-VI, Bulak 1310. Fîrûzâbâdî,



el-Kâmûsü'l-muhît Fîrûzâbâdî Ebü't-Tâhir, el-Kâmûsü 'l-muhî(, Beyrut 1406/1986.



Handschriften



Flûgel,



Güstav Flügel, Die arabischen, persischen und türkischen handschriften der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, I-III, Wien 1865-67.



FME Ahmed Ateş, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, İstanbul 1968.



FO Folia Orientalia, Krakow 1959-



DM



Ferid Vecdî, Dâ'iretü'l-ma'ârifi'l-karni'l-'işrîn, I-X, Beyrut 1971.



Gülzâr-ı



Savâb



Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1938-39.



Hacvî,



el-Fikrü's-sâmî



Muhammed b. Hasan el-Hacvî, el-Fikrü's-sâmî fî târîhi'l-fıkhi'l-İslâmî (nşr. Abdülazîz b. Abdülfettâh el-Kârî), I-II, Medine 1396-97/1976-77.



Hadîkatü'l-vüzerâ Osmanzâde Ahmed Tâib, Hadîka tü 'l-v üzerâ, İstanbul 1271 - » Freiburg 1969 (Zeyilleri ile beraber).



el-Müstedrek



Hâkim,



Gazzâlî, İhya* (Beyrut)



Hatmü'l-evliyâ3



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, İhyâ'ü 'ulûmi'd-dîn, l-IV (V: mülhak), Beyrut 1402-1403/1982-83, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Muhammed b. Ali el-Hakîm et-Urmizî. Kitâbü Hatmi'l-evliyâ' (nşr. Osman İsmâil Yahyâ), Beyrut 1965.



Hakîm e t - U r m i z î ,



Gazzâlî,



el-İktişâd



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, el-İktisâd fı'l-i'tikâd, Beyrut 1403/1983. Gazzâlî, el-Makşadü'l-esnâ (Fazluh) Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, el-Makşadü'l-esnâ fi şerhi esmâ'illâhi 'l-hüsnâ (nşr. Fazluh Şehâde), Beyrut 1971, 1982.



Gazzâlî,



el-Müstaşfâ



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, el-Müstasfâ fî 'ilmi'l-usül, l-II, Bulak 1324.



İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1972 -



Ferid Vecdî,



Meşhurları



İbrahim Alâeddin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul, ts. |I946|.



Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek 'ale's-Sahîhayn, I-IV, Haydarâbâd 1334-42.



GDAAD



Fârsî



Gövsa, Türk



Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî, İhyâ'ü 'ulûmi'd-dîn, I-IV, Kahire 1332.



Fatîn Davud, Tezkire-i Hâtimetü'l-eşâr, İstanbul 1271.



Muhammed Muîn, Ferheng-i Fârsî, l-VI, Tahran 1342 hş.



Livası



M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı: Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, İstanbul 1952.



Gazzâlî, İhya*



Fatîn, Tezkire



Ferheng-i



Gökbilgin,



Edirne ve Paşa



Gıbb,



HOP



Elias J. W. Gibb, A History ofOttoman Poetry, I-VI, London 1900-1909.



GJ The Geographical London 1893 -



Journal,



Halebî,



İnsânü'l-uyûn



Nûreddin el-Halebî, insânü'l-'uyûn fî sîreti'l-emîni'l-me'mûn: es-Sîretü'l-lialebiyye, I-III, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife). Halîfe b. Hayyât, et-Tabakât (Ömerî) Hâlife b. Hayyât, Kitâbü't-Tabakât (nşr. Ekrem Ziya el-Ömerî), I-II, Riyad 1402/1982. Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (Ömerî) Hâlife b. Hayyât, et-Târîh (nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî), Necef 1386/1967. Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (Zekkâr) Hâlife b. Hayyât, et-Târîh (nşr. Süheyl Zekkâr), Dımaşk 1967-68. Hamîdullah,



Hz. Peygamberin Savaşları Muhammed Hamîdullah, Hz. Peygamberin Savaşları ve Savaş Meydanları (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1981.



Herevî, Menâzil



Hamîdullah,



İslâm Peygamberi



(Hığ)



Muhammed Hamîdullah, İslâm Peygamberi (trc. Salih Tuğ), 1-11, İstanbul 1411/1990.



Hâce Abdullah-ı Herevî, Menâzilü 's-sâ'irîn ile 'l-halflfi 'l-mübîn (nşr. Revân Ferhâdî), Tahran 1361 hş.



Hammer, HEO



Herevî,



J. von Hammer, Histoire de l'Empire Ottomarı (trc. Hellert), I-XVIII, Paris 1835-41.



Hâce Abdullah-ı Herevî, Tabakâtü 'ş-şûfiyye (nşr. M. Server Mevlâyi), Tahran 1362.



Habîbü's-siyer



Gıyâseddin b. Hüsâmeddin (Hândmîr), Habîbü's-siyer fi ahbâri efrâdi'l-beşer, I-IV," Tahran 1342 hş.



Muhammed Bâkır el-Hânsârî, Rauzâtü'l-cennât fi'l-ahuâli'l-'ulemâ* ue's-sâdât, I-V1II, Tahran 1367 hş.



Halîl



Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Haraşî, Şerhu Muhtaşarı Halil, 1-VIII, Bulak 1318.



Heysemî,



Harirîzâde Kemâleddin, Tibyânü uesâ'ili'1-hak.â'ik fi beyâni selâsili't-larâ'ik, l-lll, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 430-432.



Katalog



Islamic Culture, Haydarâbâd 1927 -



Rızâ Kulı Han Hidâyet, Riyâzü'l-'ârifin (nşr. Mîr Alî-yi Gurgânî), Tahran 1344 hş.



IJTS International Journal of Turkish Studies, Madison-Wisconsin 1979 -



Prezgled,



er-Ravzü'l-mftâr M. Abdülmün'im el-Himyerî, Kitâbü 'r-Rauzi'l-mi'târ fi haberi'l-aktâr (nşr. ihsan Abbas), Beyrut 1975.



Tarihi



Hoca Sâdeddin, Tâcü't-tevârih



The Islamic Quarterly, London 1954 -



IS



ISIS An International Reuiemic Deuoted to the History of Science and Its Cultural Influences, Pennsylvania 1913 -



Isl.



Seyahatname



Hüseyin b. Muhammed b. Bîbî, el-Euâmirü 'l-'alâ'iyye fi'I-umûri'l-'Alâ'iyye (nşr. Adnan S. Erzi), Ankara 1956.



İbn Düreyd,



el-İştik&k



Muhammed b. Hasan b. Düreyd, el-İştikâk (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1378/1958. ibn Ebû Hâtim,



Hudarî,



Muhddardt:



İslâmî Bilgiler Ansiklopedisi, I, İstanbul 1981.



cAbbâsiyye



Muhammed el-Hudarî Bek, Muhâdarâtü târihi l-ümemi'l-İslâmiyye: ed-Deuletü 'l-'Abbâsiyye, Kahire, ts. (Dârü'l-Fikri'l-Arabî); Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr), (Dârü'l-Ma'rife).



Hudûdü'l-âlem



Dımaşk



Muhammed b. Abdullah b. Battûtâ, Seyahatnâme (trc. Mehmed Şerîf), I-II, İstanbul 1333-35.



el-Cerh



Hatîb, Târîhu



Bağdatlı Ismâil Paşa, Hediyyetü '1-'arifin esmâ'ü'lmü'ellifin ue âşârü'l-muşannifin, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat İbnülemin Mahmud Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal Avni Aktuç), İstanbul 1951-55 - > Tahran 1387/1967.



İbn Asâkir, Târîhu



Ali b. Hasan b. Asâkir, Târîhu Medineti Dımaşk, l-XIX, Amman, ts. (Dârü'l-Beşîr) (tıpkıbasım).



Der İslam, Berlin 1910 -



İA



Hediyyetü'l-ârifîn



İbn Âbidîn, Reddü'l-muhtâr (Kahire) Muhammed Emîn b. Âbidîn, Reddü'l-muhtâr 'ale'd-Dürri'l-muhtâr, I-VI; Hâşiyetü Kurreti 'uyûni'l-ahyâr tekmiletü Reddi'l-muhtâr, VII-V1I1, Kahire 1386-89/1966-69.



İbn Bîbî,



Hoca Sâdeddin Efendi, Tâcü't-teuârîh, 1-11, İstanbul 1279-80.



Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, I-XIV, Kahire 1349/1931 Medine, ts.; Beyrut, ts.



Reddü'l-muhtâr



el-Evâmirü'l-'alâHyye



Hasan ibrahim Hasan. Siyasî-Dini-Kültürel-Sosyal islâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-86.



Bağdâd



Muhammed Emîn b. Âbidîn, Mecmû'atü resâ'ili İbn 'Âbidîn, İstanbul 1325.



İbn Battûta,



IQ



Islamic Studies, Karachi 1962 -



Himyerî,



Philip K. Hitti, Siyâsi ue Kültürel islâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), I-IV, İstanbul 1980-81.



Tarihi



International Journal of Middle East Studies, London-New York 1970 -



Istoriçeski Sofia.



Hidâyet, Riyâiü'l-'ârifîn



Hitti, İslâm



Hasan Duman, İstanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Katalogu 1828-1928, İstanbul 1406/1986.



Hasan tbrâhim, İslâm



IC



IP



Hamdard Islamıcus, Karachi 1977 -



ibn Âbidîn, Mecmûfatü'r-resâ'il



İbn Âbidîn,



The Interpreter's Dictionary of the Bible, I-IV, New York-Nashville 1962.



HI



Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed b. Abdürabbih. el-'İkdü 'l-ferîd (nşr. Ahmed Emîn v.dğr.), I-VII, Kahire 1393/1973.



Muhammed Emîn b. Âbidîn, Reddü 'l-muhtâr 'ale'd-Dürri'l-muhtâr, I-V; Tekmiletü Hâşiyeti İbn 'Âbıdin, VI/1-2; Takrîrâtü Râfı'î, Vll/1-2, Kahire 1272-1324.



IDB



Meemacu'z-zevo'id (Dervîş) Ebü'l-Hasan Nûreddin el-Heysemî, Buğyetü'r-râ'id fi tahkiki Mecma'u 'z-zeuâ'id (nşr. Abdullah M. ed-Dervîş), l-X, Beyrut 1414/1994.



el-İkdü'l-ferîd



Hücvîrî, Keşfü'l-mahcûb (Uludağ), Ebü'l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî. Keşfü'l-mahcûb: Hakikat Bilgisi (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982.



Ebü'l-Hasan Nûreddin el-Heysemî, Mecma'u 'z-zeuâ'id ue menba'u'l-feuâ'id, 1-X, Beyrut 1967.



Tibyân



Hasan Duman,



Ebü'l-Hasan Ali b. Osman el-Hücvîrî. Keşfü 'l-mahcûb (nşr. lukovski). Tahran 1979.



IJMES



Hânsârî,



Haraşî, Şerhu Muhtasarı



(lukovski)



Mecma'u'z-zevâHd



Heysemî,



Ravzâtü'l-cennât



Harirîzâde,



Tabakût



Fihrist



Hânbâbâ Müşâr, Fihrist-i Kitâbhâ-yi Çâpi-yi Fârsi, I-V, Tahran 1350-53 hş.



Hândmîr,



Keşfü'l-mahcûb



Herevî, Menâzil (Revân)



H a m m e r (Atâ Bey) J. von Hammer, Devlet-i Osmâniyye Târihi (trc. Mehmed Atâ), İ-X, İstanbul 1329-37; XI, İstanbul 1947.



Hânbâbâ,



İbn Abdürabbih,



Hücvîrî,



Hâce Abdullah-ı Herevî. Menâzilü 's-sâ'irin ile'l-hakkı 'l-mübîn, Kahire 1908.



(Minorsky)



Hudüd al-'Alam: The Regiorıs of the World (trc. V. Minorsky, ed. C. E. Bosworth), London 1970.



İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1940-88.



(-XIII,



İBA



İbn Abdülber,



el-İstFâb



ve't-td^dîl



Abdurrahman b. Ebû Hâtim er-Râzî, el-Cerh ue't-ta'dîl, I-IX, Haydarâbâd 1371-73/1952-53. İbn Ebû Usaybia, cUyûnü'l-enbây



İbn Abdülber en-Nemerî, el-istî'âb fi ma'rifeti'l-aşhâb (ibn Hacer, el-İşâbe içinde), I-IV, Kahire 1328.



Muvaffakuddin İbn Ebû Usaybia, 'üyûnü'l-enbâ' fı tabakâti'l-etıbbâ' (nşr. Nizâr Rızâ), Beyrut 1965.



ibn Abdülber, el-Kâft



İbn Ebû Ya'lâ,



İbn Abdülber en-Nemerî, el-Kâfi fi fıkihi ehli Medîneti'l-Mâliki (nşr. M. Muhammed Uhayd el-Morîtânî), l-II, Riyad 1398/1978, 1400/1980.



Muhammed b. Muhammed b. Ebû VSıTâ, Tabakâtü 'l-Hanâbile, (nşr. M. Hâmid el-Fıki), l-II, Kahire 1371/1952.



Tabak&tü'l-Ifanâbile



İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü'l-ebşar fî memâliki'l-emşâr (nşr. Fuat Sezgin), 1-XXVII, Frankfurt 1408/1988.



İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü'l-müzheb İbn Ferhûn İbrâhim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü'l-müzheb fî ma'rifeti a'yâni 'ulemâl'l-mezheb (nşr. M. el-Ahmedî Ebü'n-Nûr), l-II, Kahire 1972.



İbn Fûrek, Mücerredü '1-makS lâ t İbn Fûrek. Mücerredü makâlâti'ş-Şeyh Ebi'l-Hcisan el-Eş'arî (nşr. D. Gimaret), Beyrut 1987.



İbn Habîb, el-Muhabber



(Bicâvî)



İbn Hazm, el-Faşl (Umeyre)



İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdü'l-mecâd



İbn Hacer, Lisânü'l-Mîzân



Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, el-Faşl fı'l-milel ve'l-ehuâ' ve'n-nihal (nşr. M. İbrâhim Nasr Abdurrahman Umeyre), l-V, Riyad-Cidde 1402/1982.



İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdü'l-me'âd fî hedyi hayri'l-lbâd (nşr. Şuayb el-Arnaût Abdülkadir el-Arnaût), l-V, Beyrut 1401/1981.



İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü'l-Mîzân, 1-VII, Haydarâbâd 1329-31.



İbn Hazm, el-Muhallâ



İbn Kemal, , Tevârîh-i Âl-i



Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhallâ (nşr. Ahmed M. Şâkir), I-X1, Kahire, ts. (Mektebetü Dâri't-Türâs).



Kemalpaşazâde Ahmed, Tevârîh-i Âl-i Osmân (nşr. Şerafettin Turan), I. Defter, Ankara 1970; II. Defter, Ankara 1983; VII. Defter, Ankara 1957; X. Defter (nşr. Ahmet Uğur), Ankara 1997.



İbn Hacer el-Askalânî, el-İşâbe fî temyîzi'ş-şahâbe (nşr. Ali M. el-Bicâvî), I-VIII, Kahire 1390-92/1970-72.



İbn Hacer, el-Metâlibü'l-âliye İbn Hacer el-Askalânî, el-Metâlibü 7-' âliye bi-zevâ'idi 'l-mesânîdi 'ş-şemâniye (nşr. Habîbürrahmân el-A'zamî), I-IV, Küveyt 1393/1973.



İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehzîb İbn Hacer el-Askalânî, Tehzîbü't-Tehzîb, I-XII, Haydarâbâd 1325-27/1907-909.



İbn Haldûn, el-'İber



Muhammed b. Habîb el-Hâşimî, el-Mulj.abber (nşr. I. Lichtenstadter), Haydarâbâd 1361/1942 - > Beyrut, ts. (Dârü'l-Âfâkı'l-cedîde).



İbn Habîb,



İbn Hacer, el-İşâbe



el-Münemmak



Muhammed b. Habîb el-Hâşimî, Kitâbü 'l-Münemmak fî ahbâri Kureyş (nşr. Hurşîd Ahmed), Haydarâbâd 1384/1964 - > Beyrut 1405/1985.



İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü'l-kâmine fî a'yâni'l-mi'eti's-sâmine, l-IV, Haydarâbâd 1348-50/1929-31.



İbn Hacer, Fethu'l-bârî (Hatîb) İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-bârî bi-şerhi Şahîhi'l-Buhâri (nşr. Muhibbüddin el-Hatîb M. Fuâd Abdülbâkî Kusay Muhibbüddin el-Hatîb), l-XIII, Kahire 1407/1986-87.



Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn, Kitâbü'l-'İber ue dîvânü'l-mübtede' ue'l-haber..., I-VI1, Bulak 1284 - > Beyrut 1971; 1399/1979.



İbn Haldûn, Şifâ^ü's-sâHl Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn, Şifa'ü's-sâ'il (nşr. Muhammed b. Tâvît et-Tancî), Ankara 1958.



İbn Halllkân, Ve fey ât İbn Hallikân EBü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü 'l-a'yân ue enbâ'ü ebnâ'i'z-zamân (nşr. ihsan Abbas). I-VIII, Beyrut 1968-72 1398/1978.



İbn Havkal, Şûretü'l-arz Ebü'l-Kâsım b. Havkal en-Nasîbî, Kitâbü Şüreti'l-ari (nşr. J. H. Kramers), Leiden 1938-39 - + Frankfurt 1413/1992.



İbn Hazm, Cemhere İbn Hacer, Fethu'l-bârî



(Sa'd)



İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-bârî bi-şerhi Şahîhi'l-Buhârî (nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa'd v.dğr.), 1-XXVİII, Kahire 1398/1978.



İ.bn Hacer, Inbâ^ü'l-ğumr İbn Hacer el-Askalânî, lnbâ'ü'1-ğumr bi-enbâ'i'l-'umr (nşr. Abdullah b. Ahmed ei-Alevî M. Sâdıkuddin el-Ensârî), Haydarâbâd 1387-96/1967-76 Beyrut 1387/1967, 1406/1986.



İbn Hacer, el-İşâbe İbn Hacer el-Askalânî, el-İşâbe fî temyizi'ş-şahâbe, l-IV, Kahire 1328.



İbn Hibbân, Meşâhîr Muhammed b. Hibbân, Kitâbü Meşâhîri 'ulemâ'i'l-emşâr (nşr. M. Fleischhammer), Wiesbaden 1959.



İbn Hibbân, eş-Şikât Muhammed b. Hibbân, Kitâbü's-Sikât, l-IX, Haydarâbâd 1393-99/1973-79.



İbn Hişârn, es-Sîre Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretü 'n-nebeviye (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr.), l-IV, Kahire 1355/1936.



İbn Hişâm, es-Sîre2 Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretü 'n-nebeviyye (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr.), I-IV, Kahire 1375/1955.



İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve'l-memâlik Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdâzbih. el-Mesâlik ve'l-memâlik (nşr. M. |. de Goeje), Leiden 1889, 1967.



İbn İshak, es-Sîre Muhammed b. İshak, Sîretü İbn İshâk (nşr. Muhammed Hamîdullah), Rabat 1967 Konya 1401/1981.



İbn İyâs, Bedâ'Fu'z-zühûr



Osmân



İbn Kesîr, el-Bidâye İsmâil b. Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve'n-nihâye, I-XIV, Kahire 1351-58/1932-39-> Beyrut 1386/1966-1401/1982.



İbn Kesîr, en-Nihâye (Zeynî) İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Kitâbü 'n-Nihâye evi'l-Fiten ue'l-melâhim (nşr. Tâhâ M. ez-Zeynî), 1-11, Kahire 1389/1969.



İbn Kesîr, Tefsîrü'l-Kur3ân İsmâil b. Ömer b. Kesîr, Tefsîrü 'l-Kur'ani 'l-'azim (nşr. M. ibrâhim el-Bennâ v.dğr.), I-VIII, Kahire 1390/1971.



İbn Kudâme,



el-Muğnî



Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Kudâme, el-Muğnî (Şemseddin İbn Kudâme, eş-Şerhu'l-kebîr ile beraber), l-XIV, Beyrut 1392-93/1972-73.



İbn Kudâme, el-Muğnî (Herrâs) Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Kudâme, el-Muğnî (M. Halîl Herrâs), 1-IX, Kahire, ts. (Mektebetü ibn Teymiyye).



İbn Kuteybe, el-Macârif (Sâvî)



Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, Cemheretü ensâbi'l-'Arab (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1982 - > Beyrut 1403/1983.



Muhammed b. Ahmed el-Hanefî, Bedâ'i'u'z-zühûr fî vekâ'i'i'd-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), I-V, Kahire 1383/1963 - + 1984.



İbn Hazm, Cevâmfu's-sîre



İbn Kâdî Şûhbe, Tabakâtü'ş-Şâffiyye



Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, Cevâmi'u's-sîre ue hamsü resâ'ili uhrâ (nşr. ihsan Abbas Nâsırüddin Esed), Kahire 1956.



Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Kâdî Şühbe, Tabakâtü 'ş-Şâfı'iyye (nşr. Abdülalîm Hân), l-IV, Beyrut 107/1987.



el-Macârif (Ukkâşe) Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, el-Ma'ârif (nşr. Servet Ukkâşe), Kahire 1960, 1969, 1981.



îbn Hazm, el-Faşl



İ.bn Kayyım el-Cevziyye, Plâmü'l-muvalşkvîn



İbn Kuteybe, eş-ŞFr ve'ş-şu'arâ*



Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Faşl fi'l-milel ve'l-ehuâ' ue'n-nihal, I-V, Kahire 1317-21 Beyrut 1406 / 1986.



İbn Kayyim el-Cevziyye, İ'lâmü 'i-muvakkı 'in 'an rabbi'l-'âlemîn (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), I-IV, Kahire 1374/1955.



Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, eş-Şi'r ve'ş-şu'arâ' (nşr. Ahmed M. Şâkir), 1-11, Kahire, ts. (Dârü'l-Maârif).



Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. el-Ma'ârif (nşr. M. ismâil es-Sâvî), Kahire 1353/1935 - > Kahire-Beyrut 1390/1970.



İbn Kuteybe,



İbn Sînâ,



İbn Kuteybe, cUyûnü'l-ahbâr



eş-Şifâ0 el-İlâhiyyât



Abdullah b. Müslim b. Kuteybe, Kitâbü 'Uyüni'l-ahbâr, l-IV, Kahire 1343-49/1925-30.



Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ, eş-Şifâ' el-llâhiyyât (1) (nşr. G. C. Anawati Saîd Zâyed), Tahran 1343 - » |baskı yeri yok|, ts.; eş-Şifâ' el-İlâhiyyât (2) (nşr. G. C. Anawati Saîd Zâyed), Kahire 1960;



İbn Manzûr,



Târihi



Muhtaşaru



Dımaşk



Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr, Muhtaşaru Târihi Dımaşk i'ibn 'Asâkir (nşr. Rûhiyye en-Nehhâs Riyâz Abdülhamîd M. Mutî' el-Hâfız v.dğr.), I-XXIX, Dımaşk 1404-1409/1984-88. İbn Mencûye,



Ricâlü



Sahihi



Müslim



Ahmed b. Ali b. Mencûye el-İsfahânî, Ricâlü Şahîhi Müslim (nşr. Abdullah el-Leysî), I—II, Beyrut 1407/1987. İbn Miskeveyh,



Tehzîbü'l-ahlâk Ahmed b. Muhammed b. Miskeveyh, Tehzîbü 'l-ahlâk ve tathîrü'l-a'râk (nşr. Ibnü'l-Hatîb), Kahire 1398.



VIII,



Ebû Ali Ahmed b. Amr, Kitâbü't-A' lâkı'h-nefise (nşr. M. |. de Goe|e), Leiden 1967. ibn Rüşd,



Bidâyetü'l-müctehid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd el-Hafîd, Bidâyetü 'l-müctehid ve nihâyetü'l-mukteşıd, l-II, Kahire, ts. (el-Mektebetü't-Ticâriyyetü'l-kübrâ).



et-Tabak&t



Muhammed b. Sa'd, et-Tabakâtü 'l-kübrâ (nşr. İhsan Abbas), I-IX, Beyrut 1388/1968. İbn Seyyidünnâs,



cUyûnü'l-eşer



İbn Seyyidünnâs el-Ya'murî. 'üyünü'l-eşer fı fününi'l-meğâzî ve'ş-şemâ'il ue's-siyer, l-II, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife), Beyrut 1402/1982.



Mahmûd el-Hudayrî v.dğr.), l/l; (2) el-Makülât (nşr. Mahmûd el-Hudayrî v.dğr.), 1/2; (3) el-'İbâre (nşr. Mahmûd el-Hudayrî), 1/3, Kahire 1390/1920; ofset, ts.; (4): el-Kıyâs (nşr. Saîd Zâyed), II, Kahire 1363/1964 (baskı yeri yok|, ts.



el-Işârât



Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ,



el-Işârât ve't-tenbihât (nşr. Süleyman Dünyâ), Kahire 1959.



(S)



(8)



Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ, eş-Şifâ' et-Tabfiyyât (8): el-Hayeuân (nşr. Abdülhalîm Muntasır Saîd Zâyed Abdullah ismâil), Kahire 1390/1970 -> Ibaskı yeri yok], ts.



İbn Şebbe, Târîhu'lMedîneti'l-münevvere Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe, Târîhu'l-Medîneti 'l-münevvere: Ahbârü'l-Medineti'n-nebeviyye (nşr. Fehîm M. Şeltût), I-IV, Cidde 1399/1979, 1402. İbn Tağrîberdî,



en-Nücûmü'z-zâhire Ebü'l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî, en-Nücûmü 'z-zâhire fi mülüki Mısr ve'l-Kâhire, I-X1I, Kahire 1956; XIII (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire 1970; XIV (nşr. Cemâl Muhriz Fehîm M. Şeltût). Kahire 1972; XV (nşr. İbrâhim Ali Tarhan), Kahire 1972; XVI (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl Fehîm M. Şeltût), Kahire 1972. İbn Teymiyye,



Meemû'u İbn Sînâ,



(...)



İbn Sînâ, eş-Şifâ3 et-TabFiyyât



İbn Büste, el-Aflâku'n-nefîse



İbn Sa'd,



Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî, el-Fütühâtü 'l-Mekkiyye fi ma'rifeti 'l-esrâri 'l-mâlikiyye ve'l-melekiyye (nşr. Osman Yahyâ İbrâhim Medkûr), l-IX, Kahire 1392-1405/1972-85.



Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ, eş-Şifâ' et-Tabi'iyyât (6): en-Nefs (nşr. G. C. Anawati Saîd Zâyed), Kahire 1394-95/1974-1975 -> jbaskı yeri yok|, ts.



'r-râ'ik



Zeynüddin İbn Nüceym, el-Bahrü'r-râ'ik şerhu Kenzi'd-dekâ'ik, 1-Vll; Tekmiletü 'İ-Bahri'r-râ'ik, Kahire 1311.



İbnü'l-Arabî, Fuşûş (Afîfî) Muhyiddin Muhammed b. Ali el-Arabî, Fuşüşü'1-h.ikem ve huşüşü'l-kelim (nşr. Ebü'l-Alâ el-Afîfî), Kahire 1946.



İbnü'l-Esîr,



en-Nihâye



Mübârek b. Muhammed b. Esîr, en-Nihâye fı ğarîbi'l-hadiş ve'l-eşer (nşr. Mahmûd M. et-TanâhîTâhir Ahmed ez-Zâvî), I-V, Kahire 1383-85/1963-65.



İbnü'l-Arabî, el-Fütûhât



Hüseyin b. Abdullah b. Sînâ. eş-Şifâ' el-Mantılf (1): el-Medhal (nşr.



İbn Sînâ, eş-Şifâ3 et-Tabfiyyât



İbn Nüceym,



el-Bahrü



İbn Sînâ, eş-Şifâ5 el-Mantık



(...)



fetâvâ



Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalîm b. Teymiyye, Mecmû'u fetâvâ, I-XXXV1I (nşr. Abdurrahman b. Muhammed), Riyad 1381-86.



İbnü'l-Esîr, Üsdü'l-ğübe Ali b. Muhammed b. Esîr, Üsdü'l-ğâbe fi ma'rifeti 's-sahâbe, I-V, Kahire 1285-87.



İbnü'l-Esîr,



Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, el-Muntazam fi târihi'l-mülûk ue'l-ümem (nşr. F. Krenkow), I-X, Haydarâbâd 1357-59/1938-40.



Üsdü'l-ğâbe (Bennâ) Ali b. Muhammed b. Esîr, Üsdü'l-ğâbe fı ma'rifeti'ş-şahâbe (nşr. M. İbrâhim el-Bennâ v.dğr.), I-VII, Kahire 1390/93/1970-73.



İbnü'I-Cevzî, Nüzhetü'l-acyün



Kitâbü'l-Büldân



İbnü'I-Cevzî,



el-Muntazam



İbnü'l-Fakih,



Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Nüzhetü 'l-a'yüni 'n-nevâzır fı 'ilmi'l-vücûh ve'n-nezâlr (nşr. M. Abdülkerîm Kâzım er-Râzî), Beyrut 1404/1984.



İbnü'I-Cevzî,



Şıfatü'ş-şafve



Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Şıfatü'ş-şafve (nşr. Mahmûd FâhûrîMuhammed Kal'acî), I-IV, Halep 1969-73.



İbnü'I-Cevzî, Telbîsü



İblis



Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, Telbîsü İblis (nşr. M. Münîr ed-Dımaşki), Kahire 1368. İbnü'I-Cevzî, el-Vefâ Abdurrahman b. Ali b. Cevzî, el-Vefâ bi-ahvâli'l-Muştafâ (nşr. Mustafa Abdülvâhid), l-II, Kahire 1386/1966 -> Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife). İbnü'l-Cezerî,



G&yetü'n-nihâye Ebü'l-Hayr Muhammed el-Cezerî, Ğâyetü'n-nihâye fı tabakâtl'l-kurrâ' (nşr. G. Bergstraesser), 1-11, Kahire 1351-53/1932-35; Beyrut 1402/1982.



İbnü'l-Cezerî,



en-Neşr



Ebü'l-Hayr Muhammed el-Cezerî, en-Neşr fl'l-kırâ'âti'l-'aşr (nşr. Ali M. ed-Dabbâ'), l-II, Kahire, ts. (Dârü'l-Kütübi'l-iimiyye).



İbnü'l-Esîr, el-Kâmil Ali b. Muhammed b. Esîr, el-Kâmil fı't-târih (nşr, C. I. Tornberg), I-X1II, Leiden 1851-76 Beyrut 1399/1979.



İbnü'l-Esîr,



el-Lübâb



Ali b. Muhammed b. Esîr. el-Lübâb fi tehzîbi'l-Ensâb, 1-111, Kahire 1357-69 Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî, Kitâbü'l-Büldân (nşr. M. 1. de Goe|e), Leiden 1967.



İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadîr (Bulak) Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Hümâm, Fethu'l-kadîr, l-VI; Netâ'icü'l-efkâr fi keşfi'r-rumüz ve'l-esrâr, Vll-VUI, Bulak 1315-18.



İbnü'l-Hümâm, Fethu'l-kadîr (Kahire) Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid b. Hümâm, Fethu'l-kadîr, I-VI; Netâ'icü 'l-efkâr fi keşfi'r-rumüz ve'l-esrâr, VII-IX, Kahire 1319.



ibnü'l-imâd,



Şezerât



Abdülhay b. Ahmed İbnü'l-lmâd, Şezerâtü 'z-zeheb fi ahbâri men zeheb, I-VIII, Kahire 1350-51 Beyrut, ts. İbnüi-Kelbî, Cemhere (Abdüssettâr) Hişâm b. Muhammed el-Kelbî, Cemheretü'n-neseb (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), I-II, Küveyt 1403/1983. İbnül-Kelbî,



Kitâbü'l-Esnâm Hişâm b. Muhammed el-Kelbî. Kitâbü'l-Eşnâm (nşr. Ahmed Zeki Paşa, Putlar Kitabı, trc. Beyza Düşüngen), Ankara 1969. İ.bnü'l-Kıftî,



İhbârü'l-ulemâ3 Ali b. Yûsuf el-Kıftî, Kitâbü İhbâri'l-'ulemâ' bi-ahbâri'l-hükemâ': Târîhu'l-hükemâ' Kahire 1326 - » Kahire, ts.



İbnü'l-Kıftî,



İhbârü'l-



ulemâ* (Lippert)



Ali b. Yûsuf el-Kıftî, Kitâbü İhbari'l-'ulemâ' bi-ahbâri'l-hükemâ Târîhu'l-hükemâ' (nşr.). Lippert), Leipzig 1903. İbnü'l-Kıftî,



İnbâhü'r-ruvât Ali b. Yûsuf el-Kıftî, İnbâhü'r-ruuât 'ala enbâhi'n-nuhât (nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl), I-IV, Kahire 1369-93/1950-73, Kahire 1986. İbnü'I-Murtazâ,



Tabakâtü'l-MuHezile Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ, Kitâbü Tabakâti'l-Mu'tezile (nşr. S. D. Wilzer), Wiesbaden 1961.



İbnü'n-Nedîm,



el-Fihrist



İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist fi ahbari'l-'ulemâ'i'l-muşannifîn mine'l-kudemâ' ue'l-muhdeşîn ue esmâ'i kütübihim, Beyrut 1398/1978. İbnü'n-Nedîm,



el-Fihrist



(Flügel)



İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri'l-'ulemâ'i'l-muşannifîn mine'l-kudemâ' ue'l-muhdeşîn ue esmâ'i kütübihim (nşr. G. Flügel), Leipzig 1872. İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist (Şüveymî) İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist fî ahbâri'l-'ulemâ'i'l-muşannifîn mine'l-kudemâ' ue'l-muhdeşîn ue esmâ'i kütübihim (nşr. Mustafa eş-Şüveymî), Tunus 1405/1985. İbnü'n-Nedîm,



el-Fihrist



(Teceddüd)



İbnü'n-Nedîm, el-Fıhrist fî ahbâri 'l-'ulemâ'i 'l-muşannifîn mine'l-kudemâ' ue'l-muhdeşîn ue esmâ'i kütübihim (nşr. Rızâ-Teceddüd), Tahran, ts. İbnü's-Salâh,



cUlûmü'l-hadîş



Osman b. Abdurrahman İbnü's-Salâh, 'Ulûmû'l-fıadîş (nşr. Nûreddin Itr), Halep 1386/1966; Beyrut 1972; Dımaşk 1404/1984.



İbnü't-Tıktaka,



el-Fahrî



Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ, el-Fahrî fi'l-âdâbi's-sul0niyye ue'd-düueli'l-lslâmiyye, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır). İbnülemin,



Son Asır Türk



Şairleri



İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, I-XII, İstanbul 1930-41.



istanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546)



İbnülemin,



Son



Hattatlar



İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Son Hattatlar, İstanbul 1955. İbnülemin,



Son



Sadrıazamlar



İclî, eş-Şikât Ahmed b. Abdullah el-İclî, Târîhu'ş-şikât (nşr. Abdülmu'tî Emîn Kal'acî), Beyrut 1405/1984.



İFM İstanbul Üniuersitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1940 -



ÎÎFD



Ilmiyye



Dergisi,



İTED İstanbul Üniuersitesi Edebiyat Fakültesi İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1 9 5 3 -



îzâhu'l-meknûn Bağdatlı İsmâil Paşa, îzâhu'l-meknûn fı'z-zeyl 'alâ Keşfı'z-zunûn 'an esâmi'l-kütüb ue'l-fünûn (nşr. Kilisli Muallim RifatŞerefeddin Yaltkaya), I-II, İstanbul 1945-47.



İzmirli, Yeni İlm-i



Journal Asiatique,



JAAS



İsferâyînî,



JAfr.H (Kevserî)



Kadiri,



Neşrü'l-meşânî



Muhammed b. Tayyib el-Kâdirî, Heşrü'l-meşânî li-ehli'l-karni'l-hâdî 'aşer ue'ş-şânî (nşr. Muhammed Haccî Ahmed Tevfîk), I-IV, Rabat 1397-1407/1977-86.



Tekmiletü'ş-Şekâik



Fındıklılı İsmet Efendi. Tekmiletü 'ş-Şekâik fî hakkı ehli'l-hakâik (nşr. Abdülkadir Özcan), V, İstanbul 1989.



akâtü'ş-Şâffiyye



Abdürrahîm b. Hasan el-İsnevî, Jabakâtü 'ş-Şâfl'iyye (nşr. Abdullah M. el-CübÛrî), Bağdad 1391/1970; Riyad 1400/1980.



Kalkaşendî,



JAH Journal of Asian History, Wiesbaden 1967 -



İsnevî, et-Temhîd



Jahrbuch der Asiatischen Leipzig 1924 -



Kunst,



JAOS Journal of the American Oriental Society, New Haven, Connecticut 1843 -



JAS Journal of Asian New York.



Studies,



JIMMA Journal Institute of Müslim Minority London 1979 -



Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Me'âsirü 'l-inâfe fî me'âlimi'l-hilâfe (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), I-III, Kuveyt 1964 Beyrut 1980.



Şubhu'l-acşâ



Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Şubhu'l-a'şâ fî şınâ'ati'l-inşâ', I-XV, Kahire 1910-20.



Journal of African History, Cambridge 1960 -



JAK



İsmet,



Ta b



Paris 1822 -



Journal of Asian and African Studies, Leiden 1966 -



Ebü'l-Muzaffer el-İsferâyınî, et-Tebşîr fı'd-dîn ue temyîzi'l-fırkati'n-nâciye 'ani'l-fırakı 'l-hâlikîn (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1359.



İsnevî,



Kâdîhân, el-Fetâvâ Fahreddin Hasan b. Mansûr el-Özcendî, el-Fetâuâ 'l-hâniyye (el-Fetâuâ'l-Hindiyye içinde), I-III, Bulak 1310.



Me'âsirü'l-inâfe



JA



ve's-siyâse



İbn Kuteybe |?|, el-İmâme ue's-siyâse (nşr. Tâhâ M. ez-Zeynî), I-II, Kahire 1387/1967.



et-Tebşîr



Kelâm



Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed, el-Muğnî fi ebuâbi't-teuhîd ue'l-'adl (nşr. Tâhâ Hüseyin İbrâhim Medkûr v.dğr.), I-XX, Kahire, ts. (eş-Şeriketü'l-Mısriyye), Kahire 1382-85/1962-65.



Kalkaşendî,



İlmiyye Salnâmesi, İstanbul 1334.



el-Imâme



l-II,



İslâm-Türk Ansiklopedisi, İstanbul 1941-48.



İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, I-II, İstanbul 1339-40 r./1341-43.



Salnâmesi



Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Arttırmaları, Harvard 1977 -



Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî



İTA



İbnülemin Mahmûd Kemal İnal, Osmanlı Deurinde Son Sadrıazamlar, I-XII (l-IV), İstanbul 1940-53.



Atatürk Üniuersitesi İslâmî İlimler Fakültesi Ankara 1975 -



İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli (nşr. Ö. Lutfi Barkan E. Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970.



JTS



Kalkaşendî, Şubhu'l-acşâ (Şemseddin) Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Subhu'l-a'şâ fî smâ'ati'l-inşâ', l-IV, VII, X-XIV (nşr. M. Hüseyin Şemseddin); V (nşr. Nebîl Hâlid Hatîb); VI, VIII-IX (nşr. Yûsuf Ali Tavîl), Beyrut 1407/1987.



Kamus



Tercümesi



Fîrûzâbâdî. Ebü't-Tâhir, el-Okyânusü 'l-basît fî tercemeti'l-Kâmûsi'l-muhtt (trc. Âsim Efendi), I-III, İstanbul 1230-33; I-IV, İstanbul 1304-1305.



Kâmûsü'l-a'lâm Affairs,



Şemseddin Sâmi, Kâmûsü'l-a'lâm, l-VI, İstanbul 1306-16/1888-99.



Abdürrahîm b. Hasan el-İsnevî, et-Temhîd fî tahrici'l-fürû' 'alel-usül (nşr. M. Hasan Heyto), Beyrut 1400/1981, 1404/1984 (ilâveii ve gözden geçirilmiş 3. bs.).



JNES



İst.A



JPHS



Ahmed Atıyyetullah, el-Kâmûsül-İsiâmî, I-V, Kahire 1383/1963 -



Journal of the Pakistan Historical Society, Karachi 1953 -



Ilmü'l-mûsikî



İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1958-74.



I-XI,



Journal of Near Eastern Chicago 1942 -



İstahrî, Mesâlik (de Goeje) İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî, Mesâlikü 'l-memâlik (nşr. M. |. de Goeje), Leiden 1827, 1967.



JRAS Journal of the Royal Asiatic Society, London 1833 -



Studies,



el-Kâmûsü'l-İslâmî



Kantemiroğlu, Demetrius Cantemir, Kltâb-ı 'İlmü'l-Müsikî 'alâ Vechi'l-Hurüfat (nşr. Yalçın Tura), I-III fas., İstanbul 1976.



Karal, Osmanlı



Tarihi



Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V-VIII, Ankara 1947-62.



Karatay, Arapça



Köprülü, İlk



et-Tacarruf



Karatay, Farsça



Yazmalar



Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Katalogu, İstanbul 1961.



Karatay, Türkçe Yazmalar Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu, I-II, İstanbul 1961.



Kâsânî, Bedfff Ebû Bekir b. Mes'ûd el-Kâsânî, Bedâ'i'u'ş-şana'i' fı tertîbi'ş-şerâY, I-V1I, Kahire 1327-28. Kâşânî,



Iştılâhâtü'ş-şûfiyye Abdürrezzâk b. Ahmed el-Kâşânî, Iştılâhâtü 'ş-şüfıyye (nşr. M. Kemâl İbrâhim v.dğr.), Kahire 1981.



Kâtib Çelebi. Fezleke Kâtib Çelebi. Fezleke-i Târih, l-II, İstanbul 1286-87.



el-îrâniyyûn



Kays Âl-i Kays, el-îrâniyyûn ve 'l-edebü 'l-'Arabî: Iranians and Arab Literatüre, I-VII, Tahran 1984-86.



KCs.A Koröst Csoma-Archivum, Budapest 1921-41. Kehhâle, Aflâmü'n-nisâ* Ömer Rızâ Kehhâle, A'lâmü 'n-nisâ' fi 'âlemeyi'l-'Arab ve'l-lslâm, I-IV, Beyrut 1404/1984.



Kehhâle, Muccemü'l-mü'ellifîn Ömer Rızâ Kehhâle, Mu'cemü 'l-mü'ellifîn: terâcimü muşannifı'lkütübi'l-'Arabiyye, I-XV, Dımaşk 1376-81/1957-61 - > Beyrut, ts. (Dâru Ihyâi't-türâsi'l-Arabî).



Kelâbâzî, Ricâlü Şahîhi'l-Buhârî Ahmed b. Muhammed el-Kelâbâzî, Ricâlü Şahîhi'l-Buhârî: el-Hidâye ve'l-irşâd fi ma'rifeti ehli'ş-şikât ve's-sedâd ellezine ahrece lehümü'l-Buhârî fi Câmi'ih (nşr. Abdullah el-Leysî), I-II, Beyrut 1407/1987.



Mutasavvıflar



Köprülüzâde Mehmed Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul 1919.



Kelâbâzî, Taarruf (Uludağ) Muhammed b. İbrâhim el-Kelâbâzî, Kitâbü' t-Taar ruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1979.



M. Fuad Köprülü, Türk Saz Şairleri, İstanbul 1940.



Köprülü, Türk Saz



Basmalar



Fehmi Edhem Karatay, istanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Basmalar Alfabe Katalogu, İstanbul 1951.



Kays Âl-i Kays,



Kelâbâzî,



Muhammed b. İbrâhim el-Kelâbâzî, Kitâbü't-Ta'arruf li-mezhebi ehli't-tasavvuf, Kahire 1380/1960.



Kâtib Çelebi, Keşfü'z-zunûn 'an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn (nşr. Kilisli Muallim RifatŞerefeddin Yaltkaya), l-II, istanbul 1360-62/1941-43.



Muhammed b. Ca'fer el-Kettânî, Hadis Literatürü: er-Risâletü 'l-müstetrafe (dipnot ve ilaveleriyle trc. Yusuf Özbek), İstanbul 1994.



Kuşeyrî, er-Risâle Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî, er-Risâletü 'l-Kuşeyriyye (nşr. Abdülhalîm Mahmûd Mahmûd b. Şerîf), l-II, Kahire 1972-74.



Kınalızâde, Tezkire Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü 'ş-şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk), I-II, Ankara 1978-81.



Kuşeyrî, Risâle (Uludağ) Abdülkerîm b. Hevâzin el-Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi: Tasavvuf İlmine Dair (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1980.



Kindî, ResâHl Ya'küb b. İshak el-Kindî, Resâ'ilü'l-Kindi el-felsefıyye (nşr. M. Abdülhâdî Ebû Rîde), Kahire 1950-53.



Kütübî, Fevâtü'l-Vefeyât Muhammed b. Şâkir el-Kütübî, Fevâtü'l-Vefeyât ve'z-zeyli 'aleyhâ (nşr. İhsan Abbas), I-V, Beyrut 1973-74.



Tarihi



Konyalı, Erzurum



Tarihi,



Tarihi



Lâmiî, Nefehât



İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi, İstanbul 1960.



Konyalı, İstanbul



Kureşî, el-Cevâhirü'l-mudıyye



Kurtubî, el-Câmf Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, el-Câmi' li-ahkâmi'l-Kur'ân (nşr. Ebû İshak İbrâhim), I-XX, Kahire 1386-87/1966-67.



Kettânî,



er-Risâletü'l-müstetrafe (Özbek)



Vasfı Mahir Kocatürk. Büyük Türk Edebiyatı Ankara 1964, 1970.



Levend, Gazavatnâmeler



Abdülkadir b. Muhammed b. Muhammed el-Kureşî, el-Cevâhirü 'l-mudıyye fî tabakâti'l-Hanefıyye (nşr. Abdülfettah M. el-Hulv), I-III, Kahire 1393-99/1973-79; I-V, Kahire 1413/1993.



Keşfü'z-zunûn



Kocatürk, Türk Edebiyatı



Şairleri



Tercümesi



Abdurrahman b. Ahmed el-Câmî, Nefehâtü'l-üns (trc. Lâmiî Çelebi), İstanbul 1289 - > İstanbul 1980.



Lane, Lexicon



Abideleri



Edward William Lane, An Arabic-English Lex'ıcon, I-VIII, London 1863-93 -sBeyrut 1980.



İbrahim Hakkı Konyalı, İstanbul Âbideleri, İstanbul 1940. Koksal,



İslâm Tarihi (Medine)



Latîfî, Tezkire Latîfî, Tezkire-i Latîfî (nşr. Ahmed Cevdet), istanbul 1314.



M. Âsim Koksal, İslâm Tarihi: Hz. Muhammed (a.s.) ve İslâmiyet, Medine Devri, I-XI, İstanbul 1987.



Köprülü, Edebiyat Araştırmaları



Leknevî, el-FevâHdü'l-behiyye I



M. Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları 1, Ankara 1966, 1987, 1989.



Köprülü, Edebiyat Araştırmaları M. Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmalan 2 (nşr. Orhan F. Köprülü), İstanbul 1989.



Muhammed Abdülhay el-Leknevî, el-Fevâ'idü'l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefıyye (nşr. M. Bedreddin Ebû Firâs), Kahire 1324.



Leknevî, er-Ref II



Levend, Divan Edebiyatı Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyat: Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul 1943.



ve't-tekmîl



Muhammed Abdülhay el-Leknevî, er-Ref've't-tekmîl fı'l-cerh ve't-ta'dîl (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1407/1987.



Agâh Sırrı Levend. Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey'in Gazavât-nâmesi, Ankara 1956.



Levend, Türk Edebiyatı



Tarihi



Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1973.



Lisânü'l-Arab Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr, Lisânü'l-'Arab, [-XV, Bulak 1299-1308 - > Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



Lutfî, Târih Ahmed Lutfî, Târih, I-VIII, İstanbul 1290-1328; IX-XV (nşr. Münir Aktepe), Ankara 1984-92.



Maca'l-Mektebe Abdurrahman Utbe, Ma'a 'l-Mektebeti 'l-'Arabiyye, Beyrut 1404/1984.



Mahlûf,



Şeceretü'n-nür



Abduh Muhammed b. Muhammed Mahlûf. Şeceretü 'n-nûri'z-zekiyye fi tabakâti'l-Mâlikiyye, I-II, Kahire 1349 - > Beyrut, ts. (Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî).



Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Bulûğu'l-ereb Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Bulûğu 'l-ereb fî ma'rifeti ahvâli'l-'Arab (nşr. M. Behçet el-Eserî), I-III, Kahire 1342. Makdisî,



Ahsen ü 't-teküsîm Muhammed b. Ahmed el-Makdisî, Ahsenü't-tekâsîm fî ma'rifeti'l-ekâlîm (nşr. M. |. de Goe|e), Leiden 1877.



Makdisî, el-Bed3 ve't-târîh Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, Kitâbü'l-Be Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



l'Institut d'Etudes Caire, -



A. J. VVensinck, Miftâhu künûzi's-sünne (trc. M. F. Abdülbâki), Lahor, ts. - » Beyrut 1403/1983.



Mâverdî, el-Atıkâmü's-sultâniyye



.



Mecelletü Târîhi'l-'ulûmi'l-'Arabiyye, Halep.



Muhibbi, Hulâşatü'l-eşer



MIDEO



Mâtürîdî, Kitâbü't-Tevhîd



Mecdî, Şeküik



'l-müfehres



MTUA



et-Müsned,



l-VI,



Kahire 1313.



Saîd-i Nefîsî, Târîh-i Nazm u Neşr der Irân ue derZebân-ı Fârsî, I-II, Tahran 1344 hş.



Nesefî, Tebşıratü'l-edille (Salame) Ebü'l-Muîn en-Nesefî, Tebşıratü'l-edille fı'l-kelâm (nşr. Cl. Salame), I-II, D ı m a ş k 1990-93.



Neşri, Cihannümâ



(Unat)



Neşrî Mehmed, Kitâb-ı Cihan-Nümâ: Neşri Tarihi (nşr. F. Reşit Unat Mehmet Altay Köymen), I-II, Ankara 1949-57.



Nevevî, el-Mecmûc Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, el-Mecmû': Şerfıu'l-Mühezzeb, I-IX; Tekmiletü 's-Sübkî, X-XII; Tekmiletü Necîb el-MuŞ'î, X111-XX, Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr).



Nevevî, Şerhu



Müslim



Yahyâ b. Şeref en-Nevevî. el-Minhâc fi şerhi Sahihi Müslim b. el-Haccâc, I-XVIİI, Kahire 1347-49/1929-30, 1392/1972.



Pakalın



Nizâmülmülk,



Siyûsetnâme



(Bayburtlugil)



Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî. Siyasetnâme: Siyerü 'l-mülûk (trc. Nurettin Bayburtlugil), İstanbul 1981.



Nizâmülmülk, Siyûsetnâme (Köymen) Hasan b. Ali b. İshak et-Tûsî, Siyasetnâme: Siyerü '1-mülük (trc. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1982.



Nüveyhiz, Muccemü'l-müfessirîn



Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 1-111, İstanbul 1946-56. Pezdevî, Fahrü'l-İslâm Ali b. Muhammed el-Pezdevî, Kenzü 'l-vüşûl (Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü'l-esrâr içinde), l-IV, İstanbul 1308.



Hüseyin b. Muhammed b. Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât fi ğarîbi'l-Kur'ân (nşr. M. Seyyid Kîlânî), Kahire 1381/1961.



Râşid,



OM Roma 1921 -



Oriens Oriens: Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuası, Leiden 1948 -



Osmanlı



Müellifleri



Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri, 1-111, İstanbul 1333-42 - » Heppenheim, Bergstrasse 1971.



Osm.Ar. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman İstanbul 1980 -



Studies,



Târih



Râşid Mehmed Efendi, Târih, I-V, İstanbul 1282. Rauf Yekta,



Musikisi



Rauf Yekta Bey. Türk Musikisi (trc. Orhan Nasuhioğlu), İstanbul 1986. Râvendî,



Râhatü's-sudûr



(Ateş)



Muhammed b. Ali er-Râvendî, Râhatü's-sudûr ve âyetü's-sürûr (trc. Ahmet Ateş), l-II, Ankara 1957-60. RE Paulys-Wissowa, Real-Encyclopadie der Classbchen Altertumsujissenschaft, Stuttgart -München 1894 -



REI Özalp,



Türk Musikisi



Tarihi



Mehmet Nazmi Özalp. Türk Musikisi Tarihi, I-II, Ankara, ts. (TRT Müzik Dairesi Yayını).



Özeğe, Katalog M. Seyfeddin Özeğe, Eski Harflerle basılmış Eserler Katalogu, 1-V, İstanbul 1971-80.



Özkan,



Türkçe



TMNU



İsmail Hakkı Özkan. Türk Mûsikisi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri, İstanbul 1984.



Revue des Etudes Paris 1 9 2 7 -



Reşehât



Safî Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifi, Reşehât-ı Aynü'l-hayât, (trc. M. Şerîf el-Abbasî), İstanbul 1291.



Reşîd Rızâ, Tefsîrü'l-menâr M. Reşîd Rızâ, Tefsirü 'l-Kur' âni'l-fyakîm: Tefsîrü'l-menâr, I-XII Kahire 1353-54 Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife); Kahire 1373-80/1953-61.



Ebû İshak Ahmed b. Muhammed es-Sa'lebî, '.Arâ'isü'l-mecâlis: Kısasü 'l-enbiyâ', kahire 1301. Sâlihiyye,



el-Muccemü'ş-şâmil



Revue du monde musulman, sy. 1-66, Paris 1907-26.



M. îsâ Sâlihiyye, el-Mu'cemü'ş-şâmil li't-türâsi'l-'Arabiyyi'l-matbû', I-V, Kahire 1992-95.



Stephan-N. Ronart, Concise Encyclopedia of arabic Ciuilisation, Amsterdam 1959.



RSO Orientali,



Runciman,



Seferleri



Tarihi



S. Runciman. Haçlı Seferleri Tarihi, (trc. Fikret Işıltan), l-lll, Ankara 1986-87. Rycaut P. Rycaut, The Present State of the Ottoman Empire, London 1972 —> Meisenheim / Glan, ts. Rypka,



J. Rypka, History of Iranian Dordrecht 1968.



Sâbî.



Rusûmü



dâri'l-hilâfe



Sâbûnî, el-Bidâye Ahmed b. Mahmûd es-Sâbûnî, el-Bidâye fî usulü'd-dîn (nşr. Bekir Topaloğlu), Dımaşk 1399/1979. Sadrüşşerîa, et-Tavzîh Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes'ûd, et-Tavzîh fi halli ğavâmiz'ı 't-Tenk"ıh (Teftazânî, et-Telvîh içinde), l-II, Kahire 1377/İ957.



Edebiyyât



Zebîhullah Safâ, Târih-i Edebiyyât der İran, 1-V, Tahran 1332-64 hş. Safedî,



el-Vâfî



Selâhaddin Halil b. Aybeg es-Safedî, Kitâbü'l-Vâfi bi'l-vefeyât (nşr. İhsan Abbas Şükrî Faysal), I-XXII, Wiesbaden 1401-1402/1981-82.



Sahnûn,



Introduction



G. Sarton, Introduction to the History of Science, l-lll, London 1962; New York 1975.



Schimmel, Mystical Dimensions of islam A. Schimmel, Mystical Dimensions of İslam, North Carolina 1975.



Schimmel, Tasavvufun



Boyutları



Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutları (trc. Ender Gürol), İstanbul 1982.



SEER



Literatüre,



Ebü'l-Hüseyin Hilâl b. Muhassin es-Sâbî. Rusûmü dâri'l-hilâfe (nşr. Mîhâîl Avvâd), Beyrut 1406/1986.



Safâ,



Sarton,



The Slavonic and East European Revieıv, London 1922 -



HIL



lslamiques,



Tercümesi,



Salebi, cArâHsü'l-mecâlis



RMM



Haçlı



Râgıb el-İsfahânî.



Türk Oriente Moderno,



Filologiyu,



el-Müfredât



Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî. Nihâyetü'l-ereb fi fünûni'l-edeb, 1-XVII1, Kahire, ts. |I923) (Vezâretü's-Sekâfe ve'l-irşâd), XIX-XXV11 (nşr. M. Ebü'l-Fazl Ali M. el-Bicâvî Hüseyin Nassâr v.dğr.), Kahire 1395-1405/1975-85.



P. Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscrits in the British Museum, 1-II1, London 1879-83; Suppl., London 1895.



Rivista degli Studi Roma 1907 -



Prilozi za Orijentalnu Sarajevo 1950 -



Nihâyetü'l-ereh



Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts



Ronart, CEAC



Kenzü'l-vüşûl



POF



Âdil Nüveyhiz, Mu'cemü 'i-müfessirîn min şadri'i-isiâm hatte'l-'asri'l-hâzır, I - II, Beyrut 1403/1983.



Nüveyrî,



Öztuna, BTMA Yılmaz Öztuna. Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, I-ll, Ankara 1990.



el-Müdevvene



Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü'l-kübrâ, l-VI, Kahire 1324.



Sehâvî, ed-Dav'ü'l-lâmic Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, ed-Dav'ü'l-lâmi' li-ehli'l-karni't-tâsi*, I-X1I, Kahire İ353-55.



Sehâvî, Fethu'l-muğlş Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, Fethu'l-muğls şerhu Elfiyeti'l-hadîs, 1-111, Beyrut 1403/1983.



Sehâvî, el-rlân



bi't-tevbıh



Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, el-İ'lân bi't-tevbih li-men zemme't-târih (nşr. Fr. Rosenthal), Beyrut, ts. (Dârü'I-Kütübi'l-ilmiyye).



Sehî, Tezkire Tezkire-i Sehî, İstanbul 1325.



Sehî. Tezkire (Kut) Heşt Bihişt: The Tezkire by Sehi Beg, An Analysis of the First Biographical, Work on Ottoman Poets u>ith a Critical Edition Based on Ms. Süleymaniye Library, Ayasofya O. 3545 by Günay Kut. Harvard-Cambridge, Massachussets 1978.



Sem'ânî, el-Ensâb



Silâhdar,



Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânî, el-Ensâb, l-VI (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî), Haydarâbâd 1961-66; VII-VIII (nşr. Muhammed Avvâme), Dımaşk 1976; IX (nşr. Muhammed Avvâme Riyâzî Murâd), Dımaşk 1979; X (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), D ı m a ş k 1979.



Silâhdar Fındıklı Mehmed Ağa,



Sem'ânî, el-Ensâb (Bârûdî) Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânî, el-Ensâb (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî), l-V, B e y r u t 1408/1988.



Abdürrezzâk Ahmed es-Senhûrî, Mesâdirü 'l-hak fı'l-fikhi'l-İslâmî, I-VI, Kahire 1954-60.



el-Mebsût



Kahire 1324-31.



Yûsuf Elyân Serkîs, Mu'cemü 'l-matbû'âti'l'Arabiyye ue'l-mu'arrebe, Kahire 1 9 2 8 - 3 0 .



I-II,



Serrâc, el-Lümcf



Subhî Mehmed,



Târih,



Suter, Die Mathematiker



Lügati



Lügati,



İstanbul 1986.



Sezgin, GAS I-IX,



Sezgin, GAS (Ar.) Fuat Sezgin, Târîhu't-türâşi'l-'Arabî (trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî v.dgr.), I-VIII, Riyad 1 4 0 2 - 1 4 0 8 / 1 9 8 2 - 8 8 .



SF Servet-i Fünûn, İstanbul 1 8 9 1 - 1 9 2 8 ; 1929-43 (Yeni Harf).



SIr. Paris.



Osmânî



Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I-IV, İstanbul 1 3 0 8 - 1 5 - > H e p p e n h e i m , Bergstrasse 1971.



Sübkî, Tabaköt (Tanâhî)



Şehristânî, el-Milel



Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali es-Sübkî,



Muhammed b. Abdülkerîm eş-Şehristânî, el-Milel ue'n-nihal (nşr. M. Seyyid Kîlânî), l-II, Kahire 1381/1961.



Tabakâtü 'ş-Şâfı'iyyeti'l-kübrâ (nşr. Mahmûd M. et-Tanâhî Abdülfettâh M. el-Hulv), I-X, Kahire 1 3 8 3 - 9 6 / 1 9 6 4 - 7 6 .



er-Ravzü'l-ünüf



Süheylî,



Abdurrahman b. Abdullah es-Süheylî, er-Rauzü'l-ünüf fi şerhi's-Sîreti'n-nebeuiyye li'bni Hişâm (nşr. Abdurrahman el-Vekîl), I-VII, Kahire 1 3 8 7 - 9 0 / 1 9 6 7 - 7 0 .



Sühreverdî, Avârif (Yılmaz - Gündüz) Sühreverdî, Auârifü'l-maârif: Tasauuufun Esasları (trc. Hasan Kamil Yılmaz İrfan Gündüz). İstanbul 1989.



Sülemî, Tabaköt Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Tabakâtü 'ş-şûrıyye (nşr. Nûreddin Şerîbe), Kahire 1389/1969.



Süyûtî,



Buğyetü'l-vucât



Celâleddin es-Süyütî. Buğyetü'l-uu'ât fi tabakâti'l-luğauiyyîn ue'n-nuhât (nşr. M. Ebü'1-Fazl), I-II, Kahire 1384/1964 - > 1979.



Süyûtî, Tabakötü'l-huffâz (Lecne) Celâleddin es-Süyûtî, Tabakâtü'l-fıuffâz (nşr. Lecne mine'l-ulemâ'), Beyrut 1403/1983.



Süyûtî,



İstanbul 1198.



Midhat Sertoğlu,



Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1 9 6 7 - 8 4 .



Literatüre



C. A. Storey, Persian Literatüre: A Bio-Biblıographical Suruey, I-II, L o n d o n 1927, 1970; III (1984-90); IV (1939); V (nşr. Fr. de Blois), L o n d o n 1992-94.



Subhî, Târih



Ebû Nasr es-Serrâc, el-Lüma' (nşr. Abdülhalîm Mahmûd Tâhâ Abdülkadir Server), Kahire 1960.



Sicill-i



Moğolları



B. Spuler, Iran Moğolları: Siyâset, İdare ue Kültür-İlhanlılar Deuri 1220-1350 (trc. Cemal Köprülü), A n k a r a 1957.



Storey, Persian



Serkîs, Muccem



Iranica,



Süd-Ost Forschungen, München 1 9 3 6 -



Studia Islamica, Paris 1 9 5 3 -



el-Uşûl (nşr. Ebü'l-Vefâ el-Efgânî), I-II, H a y d a r â b â d 1372 - » Beyrut 1973.



Stvdia



SOF



St.I



Şemsüleimme es-Serahsî,



Tarih



Sırât-ı Müstakim, İstanbul 1906-11.



İstanbul 1 9 1 1 - 2 5 ; 1948-65.



Serahsî, el-Uşûl



Osmanlı



SM



Sebîlürreşâd,



l-XXX,



Sertoğlu, Tarih



Silâhdar, Târih Silâhdar Fındıklı Mehmed Ağa, Târih (nşr. Ahmed Refik), I-U, İstanbul 1928.



SR



Şemsüleimme es-Serahsî, el-Mebsût,



Nusretnâme (haz. İsmet Parmaksızoğlu), I-III, İstanbul 1 9 6 6 - 6 9 .



Spuler, İran



Senhûrî, Meşâdirü'l-hak



Serahsî,



Nusretnâme



Târîfyu'l-hulefâ3



Celâleddin es-Süyûtî, Târîhu'l-hulefâ' (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1371/1952, 1389/1969.



Süyûtî,



Celâleddin es-Süyûtî, Tedribü'r-râut fi şerhi Takribi'n-Neueuî (nşr.Abdülvehhab Abdüllatîf), I-II, Kahire 1379/1959.



Suyolcuzâde, Devhatü'l-küttâb



Şâfiî, el-Ürn



Sübkî,



Cerrfu'l-cevâmF



Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali es-Sübkî, Cem'u'l-ceuâmi' (Hâşiyetü'l-'Attar içinde), l-II, Beyrut, ts.



Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, el-Ûm,



I-VII,



Bulak 1321-26.



Şâmî,



Sübülü'l-hüdâ



Muhammed b. Yûsuf eş-Şâmî, Sübülü'l-hüdâ ue'r-reşâd fi sireti hayri'l-'ibâd, 1-X (nşr. Mustafa Abdülvâhid v.dğr.), Kahire 1 3 9 5 - 1 4 1 5 / 1 9 7 5 - 9 5 .



(Darü'l-Kütübi'l-ilmiyye).



Şânîzâde, Târih



Sübkî, Tabaköt



Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi. Târih, I-IV, İstanbul 1 2 9 1 .



Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali es-Sübkî, Tabakâtü'ş-Şâfi'iyyeti'l-kübrâ, I-Vl, Kahire 1 3 2 3 - 2 4 Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Şâtıbî,



(Vekîl)



Muhammed b, Abdülkerîm eş-Şehristânî, el-Milel ue'n-nihal (nşr. Abdülazîz M. el-Vekîl), I-III, Kahire 1388/1968.



Şehristânî, Nihâyetü'l-ikdâm Muhammed b. Abdülkerîm eş-Şehristânî, Nihâyetü 'l-ilfdâm fî Hmi'l-kelâm (nşr. A. Guillaume), L o n d o n 1934.



Şem'dânîzâde, Müri't-tevârîh



(Aktepe)



Şem'dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi: Müri't-teuârîh (nşr. Münir Aktepe), I-III, İstanbul 1976-81.



Şerhu'l-Akldeti't-Tahâviyye Ali b. Ebü'l-İz, Şerhu'l-'Akideti't-Tahâviyye (nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî), Kahire, ts. (Dârü'l-Fikri'l-Arabî).



Şevkânî, e l-Bedrü't-tâ



If



Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, el-Bedrü't-tâli', I-II Kahire 1348.



Şevkânî,



Fethu'l-kadîr



Muhammed b. Ali eş-Şevkânî. Fethu'l-kadîr: el-câmi' beyne fenneyi'r-riuâye ue'd-dirâye min llmi't-tefsîr, l-V, Kahire 1383/1964.



Tedrîbü'r-râvî



H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und Ihre Werke, Leipzig 1900; N e w York 1972.



Suyolcuzâde Mehmed Necîb, Deuhatü'l-küttâb jnşr. Kilisli Muallim Rifat), istanbul 1942.



Şehristânî, el-Milel



(Kîlânî)



el-Muvâfaköt



İbrâhim b. Mûsâ eş-Şâtıbî, el-Muuâfakât fi usûli'ş-şerfa, I-IV, Kahire, ts. (el-Mektebetü't-Ticâriyyetü'l-kübrâ).



Şevkânî, İrşâdü'l-fuhûl Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, İrşâdü'l-fühûl ilâ tahkiki'l-hakk min Hlmi'l-uşûl, Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife). v



Şevkânî,



Neylü'l-evtâr



Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Neylü'l-eutâr şerhu Münteka'l-ahbâr min ehâdîsi seyyidi'l-ahyâr, I-VIII, Kahire 1391/1971.



Şevkî Dayf, Târîhu'l-edeb Şevki Dayf, Târîhu 'l-edebi'l-'Arabî, l-VI, Kahire, ts. (Dârü'l-Maârif).



Şeybî, eş-Şıla Kâmil Mustafa eş-Şeybî, eş-Şıla beyne't-taşauuuf ue't-teşeyyu', l-II, B a ğ d a d 1964; Beyrut 1982.



Şeyhî, Vek&yiu'l-fuzalâ



Taşköprizâde,



Mevzûâtü'l-ulûm



Şeyhî Mehmed Efendi. Vekâyiu'l-fuzalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), 1I1-VI, İstanbul 1989.



Şîrâzî,



el-Mühezzeb



Ebû İshak İbrâhim eş-Şîrâzî, el-Mühezzeb fi fıkhi'l-lmâm eş-Şâfi'ı, l-II, Kahire 1379/1959-60. Şirbînî,



Muğni'l-muhtâc Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şirbînî. Muğni'l-muhtâc ilâ ma'rifeti me'âni elfâzi'l-Minhâc, I-IV, Kahire 1958 Dımaşk, ts. (Dârü'l-Fikr).



ŞM Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 1956 - .



TA I-XXXII1,



Türk Ansiklopedisi, Ankara 1943-86.



Taberî, Câmfu'l-beyân Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi'u 'l-beyân 'an te'vili âyi'l-Kur'ân, I-XXX, Kahire 1321 -> Beyrut 1405/1985. Taberî, Câmfu'l-beyân



(Bulak)



Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi'u'l-beyân 'an te'uili âyi'l-Kur'ân, 1-XXX, Bulak 1323-29 -> Beyrut 1406-1407/1986-87. Taberî, Târîh (de Goe|e) Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târihu'r-rusûl ve'l-mülûk (nşr. M. I. deGoeie), l-III, Leiden 1879-1901.



Taşköprizâde Isâmeddin Ahmed Efendi, Meuzûâtü'l-ulûm [Miftâfru's-sa'âde] (trc. Kemâleddin Mehmed Efendi), I-ll, İstanbul 1313.



Taşköprizâde, Miftâhu's-sacâde Taşköprizâde İsâmeddin Ahmed Efendi, Miftâh u 's-sa'âde ue mişbâhu's-siyâde (nşr. Abdülvehhâb Ebü'n-NûrKâmil Kâmil Bekrî), I-III, Kahire 1968.



Taşköprizâde, eş-ŞekâHk Taşköprizâde İsâmeddin Ahmed Efendi. eş-Şekâ'iku'n-nu'mâniye fi 'ulemâ'i 'd-deuleti 'l-'Oşmâniye (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul 1405/1985.



TED



TT



İstanbul Üniuersitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1970 -



Tarih ve Toplum, İstanbul 1984 -



TTEM Türk Tarih Encümeni İstanbul 1924-32.



Teftâzânî,



Şerhu'l-Makâşıd



TTK



Sâdeddin Mes'ûd b. Ömer et-Teftâzânî, Şerhu'l-Makâşıd, l-II, İstanbul 1277.



TTK



Muhammed Ali b. Ali et-Tehânevî, Keşşafıi ıştılâhâti'l-fünün, l-II, Kalküta 1862 - > İstanbul 1404/1984.



Temîmî, et-Tabakâtü's-seniyye Takiyyüddin b. Abdülkadir et-Temîmî. et-Tabakâtü's-seniyye ft terâcimi'l-Hanefıyye (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), I-III - Riyad 1403/1983.



TCYK



Teşrîfât-ı



İstanbul Kütüphaneleri Tarih - Coğrafya Yazmaları Katalogları I: Türkçe Tarih Yazmaları, 1. fas. sy. 1-10, İstanbul 1943-51.



Esad Efendi, Teşrîfât-ı Kadime, İstanbul, ts. -> istanbul 1979.



TD



Kadîme



Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul 1949-79.



TDA



Tİ



Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1979 -



Türâsü'l-insâniyye, Kahire 1971.



TDAY



TK



TDEA



l-XIX,



TFAr. Türk Folkloru Araştırmaları (nşr. Kültür Bakanlığı), Ankara 1981 -



Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1953 -



I-1X,



Türk Kültürü, Ankara 1962 TK, TD Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Tahrir Defterleri, Ankara.



Taberî,



Muhammed b. Cerîr et-Tciberî, Târihu'r-rusûl ue'l-mülûk (nşr. Muhammed Ebü'1-Fazl), 1-X1, Kahire 1960-70 Beyrut, ts. (Dâru SUveydân).



TDED



TKA



İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ue Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1946 -



Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara 1964 -



Tâcü'l-arûs



TDl.



M. Murtazâ ez-Zebîdî, Tâcü'l-'arûs min ceuâhiri'l- Kâmûs: Şerhu'(-Kâmûs, I-X, Kahire 1306-1307.



Türk Dili, Ankara 1951 -



Tanışık, İstanbul



Çeşmeleri



İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, 1-11, İstanbul 1943-45.



et-Tacrîfât Seyyid Şerif el-Cürcânî, Kitâbü 't-Ta'rifât, İstanbul 1327; Beyrut 1403/1983.



Reyhânetü'l-edeb Muhammed Alî-yi Müderris-i Tebrîzî, Reyhânetü'l-edeb, I-IV, Tahran 1328-33 hş.



Tecrid



TM istanbul Üniuersitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1925 -



TOEM



Tebrîzî,



Tercemesi



Ahmed ez-Zebîdî. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ue Şerhi, l-lll (trc. Ahmed Naim); IV-XII (trc. Kâmil Miras), Ankara 1970.



Belleten



Türk Tarih Kurumu Ankara 1937 -



TTK



Belleten,



Bildiriler



Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara.



TUBA Türklük Bilgisi Araştırmaları Journal of Turkish Studies, Harvard 1977 -



Türkiye Maarif



/



Tarihi



Osman [Nuri] Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I-V, İstanbul 1939-43, 1977.



Türk Yurdu, İstanbul 1911 -



TYDK İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, I-IV, İstanbul 1947-76.



UDMİ



Türk Dili ue Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1976 -



Târih (Ebü'1-Fazl)



Belgeler,



TY



TFA



İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul 1949 -



Belleten



Belgeler



Türk Tarih Kurumu Ankara 1964 -



Tehânevî, Keşşâf



Mecmuası,



Târih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, İstanbul 1910-23.



Tomar-Halvetiyye M. Sâdık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-ı Aliyye'den Halvetiyye Silsilenâmesi, İstanbul 1338-41.



TSM Sözlü Eserler TRT Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı {Alfabetik), Ankara 1995.



ürdu Dâ'ire-i Ma'ârif-i İslâmiyye, I-XXIII, Pencap 1964-1989.



Ullmann, Die Natur und Geheimuıissenschaften M. Ullmann, Die Natur und Geheimuvissenschaften im İslam, Leiden 1972. Uluçay,



XVII. Asırda



Saruhan



M. Çağatay Uluçay, XVII. Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1941, 1944.



Uluçay, Padişahların



Kadınları



M. Çağatay Uluçay. Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980.



Uzunçarşılı, İlmiye



Teşkilâtı



İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Deuleti'nin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1965.



Uzunçarşılı, Medhal İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1941.



Uzunçarşılı, Merkez-Bahriye İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Deuletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1948.



Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, l-IV, Ankara 1947-59.



Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı



Kitâbü'l-BüIdân



Zebîdî, cİkd



Zemahşerî, el-Keşşâf (Beyrut)



Ahmed b. İshak b. Ca'fer, Kitâbü 'l-Büldân (nşr. M. |. de Goeje), Leiden 1892.



Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, 'İlfdü 'l-ceuheri'ş-şemîn (M. Tancî nüshası fotokopisi), İSAM Ktp., nr. 4622.



Ya'kübî, Târih



Zebîdî, îthâfü 'l-aşfiyâ3



Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf'an hakâ'ikı ğauâmizi 't-terızîl ue 'uyüni'l-ekâuîl ft uücühi't-te'uil, I-IV Beyrut 1366/1947 (Zeylinde:



Ya'kübî,



İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Deuleti'nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1945.



Ahmed b. İshak b. Ca'fer, Târihu'l-Ya' kübi (nşr. M. Th. Houtsma), I-II, Leiden 1883 —> Beyrut, ts. (Dâru Sâdır).



Vâkıdî, el-Meğüzî



Yâküt, Muccemü'l-büldân



Zebîdî, İthâfü's-sâde



Yâküt b. Abdullah el-Hamevî, Mu'cemü'l-büldân, I-V, Beyrut 1957.



Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Ithâfü 's-sâdeti 'l-muttekin bi-şerhi esrârı Ihyâ'i 'ulümi'd-din, I-X, Kahire 1311.



Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî, Kitâbü. 'l-Meğâzî (nşr. M. lones), I-III, London 1965-66.



VD



Yâküt, Muccemü'l-üdebâ3



Vakıflar Dergisi, İstanbul / Ankara 1938 -



Yâkut b. Abdullah el-Hamevî, Mu'cemü 'l-üdebâ': Irşâdü'l-erib



Vekî', Ahbârü'l-kudât



(nşr. Ahmed Ferîd Rifâî), I-XX Kahire 1355-57/1936-38 -> Beyrut, ts. (Dâru İhyâi't-türâsi'l-Arabî).



Muhammed b. Halef el-Vekf, Ahbârü'l-kudât, I-III, Beyrut, ts. (Âlemü'l-kütüb).



Wensinck, el-Muccem A. J. Wensinck v.dğr., el-Mu'cemü'l-müfehres li-elfâzi'l-hadîsi'n-nebeuî, I-VII, Leiden 1936-69, VIII: fehâris (haz. W. Raven - 1.1. Witkam), Leiden 1988.



WI Die Welt des Islams, Berlin/Leiden 1913 -



WZKM Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Wien 1887 -



Yâfiî, Mir3âtü'l-cenân Abdullah b. Es'ad el-Yâfıî, Mir'âtü'l-cenân ue 'ibretü'l-yakzân fi ma'rifeti ma yu'teberu min hauâdisi'z-zamân, I-IV, Haydarâbâd" 1334-39, 1390/1970.



Yâküt, el-Müşterik Yâkut b. Abdullah el-Hamevî. Kitâbü'l-Müşterik uaz'an ue'l-müfterik sakı'an (nşr. F. Wüstenfeld), Göttingen 1846 - > Beyrut 1406/1986.



Yüksel, Osmanlı Mi'mârîsi İ. Aydın Yüksel, Osmanlı Mi'mârîsinde II. Bâyezid-Yauuz Selim (886-926/1481-1520), İstanbul 1983.



V Deuri



Zambaur, Manuel E. de Zambaur, Manuel de geneologie et de chronologie pour l'Histoire de l'lslam, Hannover 1972.



ZDMG Zeitschrift der Deutschen Morgenlândischen Gesellschaft, Leipzig / Wiesbaden 1846 -



M. Murtazâ ez-Zebîdî, İthâfü'l-aşfıyâ' (M. Tancî nüshası fotokopisi), İSAM Ktp., nr. 4622.



Zehebî, Aflâmü'n-nübelâ3 Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ' (nşr. Şuayb el-Arnaût v.dğr.), I-XXIII, Beyrut 1401-1405/ 1981-85.



Zehebî, Mcfrifetü'l-kurrâ3



(Altıkulaç)



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Ma'rifetü'l-lfurrâ'i'l-kibâr 'ale't-tabakât ue'l-âşâr (nşr. Tayyar Altıkulaç), I-IV, İstanbul 1416/1995.



Zehebî, Târîfıu'l-İslâm:



...



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Târîhu'l-İslâm: es-Siretü'n-nebeuiyye; a.e.: el-Meğâzi; a.e.: 'Ahdü 'l-ljulefâ'i'r-râşidln; a.e.: sene... (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî Beşşâr Avvâd Ma'rûf v.dğr), Beyrut 1407/1987 -



1- Ahmed Münîr el-lskenderî, el-İnşâf, 2- İbn Hacer, el-Kâfı'ş-şâf, 3- Muhammed el-Merzûki, Hâşiye, 4- Muhammed el-Merzûki, Müşâhidü'l-İnşâf ). Z e m a h ş e r î , el-Keşşâf (Kahire) Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf'an hakâ'ikı ğauâmizi't-tenzil ue 'uyûni'l-ekâuîl fî uücühi't-te'uîl, l-IV, Kahire 1387/1968 Beyrut, ts. (Dârü'l-Ma'rife).



Zerkâ,



el-Fıkhü'l-İslâmî



Mustafa Ahmed ez-Zerkâ, el-Fıkhü'l-İslâmî fi şeubihi'l-cedîd (el-Medhalü 'l-fıkhiyyü'l-'âm), I-III, Dımaşk 1958, 1967-68. Zerkeşî, el-Burhân Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşî, el-Burhân fî 'ulümi'l-Kur'ân (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl), I-IV, Kahire 1376-77/1957-58.



Ziriklî, el-Aclâm Hayreddin ez-Ziriklî, el-A'lâm: Kâmüsü terâcim, I-X, Kahire 1373-78/1954-59.



Ziriklî, el-Aclâm (Fethullah) Hayreddin ez-Ziriklî, el-A'lâm: Kâmüsü terâcim (nşr. Zübeyr Fethullâh), I-VIII, Beyrut 1984.



Zübeyrî, Nesebü



Kureyş



Mus'ab b. Abdullah ez-Zübeyrî, Nesebü Kureyş (nşr. E. L^vi-Provençal), Kahire 1953, 1961, 1982.



Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz



Zühaylî,



Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, I-IV, Haydarâbâd 1375-77/1955-58.



Vehbe ez-Zühaylî, el-Fıkhü'l-İslâmî ue edilletüh, I-VIII, Dımaşk 1404/1984, 1405/1985.



el-Fıkhü'l-İslâmî



i 7. CİLTTE MADDESİ B U L U N A N Y A Z A R L A R



A D A M , BAKİ, Doç.Dr. A N K A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



BAYAK, C E M A L İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT A R A Ş T İ R M A L A R İ ENSTİTÜSÜ



D E M İ R K E N T , I Ş I N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



A K K U Ş , METİN, Y.Doç.Dr. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



B A Y R A K D A R , M E H M E T , Prof.Dr. A N K A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



DURMUŞ, İSMAİL, Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



AKP1NAR, CEMİL TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ



BEBEK, ADİL, Y.Doç.Dr M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



D U R U S O Y , ALİ, Y.Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



BEKSAÇ, A. E N G İ N , Y.Doç.Dr. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



E M E C E N , F E R İ D U N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



BİLGE, M U S T A F A L „ Doç.Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ



E R C İ N , A L İ Ş A K İ R , Dr. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ (EMEKLİ)



AKSOY, H A S A N , Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ A K T E P E , M Ü N İ R , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ (MERHUM) A K Ü N , Ö M E R FARUK,.Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ (EMEKLİ) ALBAYRAK, NURETTİN TÜRKİYE DİYANET VAKFI İ S L Â M ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ A L T U N , A R A , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ A N S A R I , A . S. B A Z M E E M E M B E R EXECUT1VE C O M M I T T E E ENCYCLOPEDIA OF İSLAM PAKİSTAN (MERHUM) A P A Y D I N , H. Y U N U S , Prof.Dr. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ A R U Ç İ , M U H A M M E D , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ A T A S O Y , N U R H A N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜITESİ (EMEKLİ) A T E Ş , S Ü L E Y M A N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ A V C I , C A S İ M , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTİRMALARİ MERKEZİ AYDIN, CENGİZ İSTANBUL T E K N İ K Ü N İ V E R S İ T E S İ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ A Y D İ N , M E H M E T , Prof.Dr. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ B A R D A K O Ğ L U , A L İ , Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ B A Ş A R A N , S E L M A N , Prof.Dr. U L U D A Ğ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKOlTESl (MERHUM)



BİLGİN, M U S T A F A , Y.Doç.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ B İ L K A N , A L İ FUAT, Dr. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ BOSTAN, İDRİS, Doç.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ BOZKURT, N A H İ D E , Doç.Dr. A N K A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ BOZKURT, NEBİ, Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ CEBECİOĞLU, ETHEM, Doç.Dr. A N K A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ Ç A Ğ R I C I , M U S T A F A , Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



E R İ N Ç , SIRRI, P r o f . D r . İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ D E N İ Z BİLİMLERİ ve COĞRAFYA ENSTİTÜSÜ (EMEKLİ) E R O Ğ L U , ALİ, Doç.Dr. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ ERTAN, VELİ M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ (MERHUM) E R T U Ğ R U L , Ö Z K A N , Y. D o ç . D r . TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ E R Ü N S A L , İ S M A İ L E., Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ E Y İ C E , S E M A V İ , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ (EMEKLİ)



Ç E Ç E N , K Â Z I M , Prof.Dr. İSTANBUL T E K N İ K ÜNİVERSİTESİ İNŞAAT FAKÜLTESİ (MERHUM)



FAYDA, M U S T A F A , Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



Ç E L E B İ , İLYAS, D o ç . D r . M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



FAZUOĞLU, İHSAN İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



ÇETİN, ATİLLA, Prof.Dr. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



FİĞ L A L I , E T H E M R U H İ , Prof.Dr. M U Ğ L A ÜNİVERSİTESİ REKTÖRÜ



Ç O B A N O Ğ L U , A H M E T V E F A , Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ Ç U B U K Ç U , A S R İ , Prof.Dr. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



G Ö L C Ü K , Ş E R A F E T T İ N , Prof.Dr. S E L Ç U K ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ G Ö R G Ü N , H İ L A L , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İ S L Â M ARAŞTİRMALARİ M E R K E Z İ



DEMİRCİ, KÜRŞAT, Y.Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



G Ö R G Ü N , T A H S İ N , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İ S L Â M ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ



D E M İ R C İ , M E H M E T , Prof.Dr. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



CÜLSOY, UFUK M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



DEMİRCİ, M U H S İ N , Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



G Ü N E L , FUAT TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



H A M Î D U L L A H , M U H A M M E D , Prof.Dr. CENTRE NATIONALE D E S R E C H E R C H E S SCIENTIFIOUES PARİS/FRANCE H A R E K Â T , İ B R A H İ M , Dr. CÂMİATÜ M U H A M M E D el-HÂMİS KÜLLİYYETÜ'1-ÂDÂB RABAT/FAS H A R M A N , Ö M E R FARUK, Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ IŞIK, E M İ N , Y.Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ İ L G Ü R E L , S E V İ M , Dr. ARAŞTIRMACI/YAZAR İSTANBUL İ N A L C I K , H A L İ L , Prof.Dr. BİLKENT ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ İPŞİRLİ, M E H M E T , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



KILIÇ, M A H M U D E R O L , Y.Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



OKAY, O R H A N M., Prof.Dr. TÜRKIYE DIYANET VAKFI ISLÂM ARAŞTıRMALARı MERKEZI



KIRBIYIK, K A S I M TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ



O K Ç U , N A C İ , Prof.Dr. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ



K O C A , F E R H A T , Doç.Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ



O R H O N L U , C E N G İ Z , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ (MERHUM)



K O N U K Ç U , E N V E R , Prof.Dr. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ KÖSE, SAFFET, Doç.Dr. S E L Ç U K ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ K U R N A Z , C E M A L , Prof.Dr. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ K U R Ş U N , Z E K E R İ Y A , Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ K U R T U L U Ş , RIZA TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ



İZGİ, CEVAT, Dr. İSLÂM TARİH, SANAT ve KÜLTÜR ARAŞTIRMA MERKEZİ (IRÇ1CA) (MERHUM)



KUT, G Ü N A Y , Prof.Dr. BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



KAÇAR, MUSTAFA İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



K U T L U E R , İ L H A N , Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



KAHRAMAN, ÂLİM SAKARYA ÜNİVERSİTESİ TÜRK DİLİ OKUTMANI



K Ü Ç Ü K , S A B A H A T T İ N , Prof.Dr. FIRAT ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



K A L L E K , C E N G İ Z , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ



K Ü Ç Ü K A Ş C I , M U S T A F A SABRİ M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK EĞİTİM FAKÜLTESİ



K A N A R , M E H M E T , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



K Ü T Ü K O Ğ L U , M Ü B A H A T S., Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



K A N D E M İ R , M . YAŞAR, Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



L A N D A U , JACOB M., Prof.Dr. DEPARTMENT OF POLITICAL S C I E N C E THE HEBREW UNIVERSITY JERUSALEM/ISRAEL



KAPAR, M E H M E T A L İ , Prof.Dr. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ K A R A , M U S T A F A , Prof.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ K A R A A R S L A N , N A S U H İ Ü N A L , Prof.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ K A R A D E N İ Z , O S M A N , Doç.Dr. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ K A R A İ S M A İ L O Ğ L U , A D N A N , Doç.Dr. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ KAVAS, A H M E T , D r TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ K A V R U K , H A S A N , Y.Doç.Dr. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM FAKÜLTESİ KIEL, M A C H I E L , Prof.Dr. ARKEOLOG-SANAT TARİHÇİSİ BONN/ALMANYA



M E N G İ , M İ N E , Prof.Dr. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ M E R Ç İ L , E R D O Ğ A N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ M O A C A N I N , N E N A D , Dr. FILOZOFSKI FAKULTET ZAVOD ZA HRVATSKU PORİVEST KRCKA-ZAGREB/HIRVATİSTAN M U H A M M E D O Ğ L U , A L İ Y E V S A L İ H , Prof. INSTITUTE OF ORIENTAL STUDİES A C A D E M I Y OF S C I E N C E , MOSCOW/RUSSIA M Ü L A Y İ M , S E L Ç U K , Prof.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK EĞİTİM FAKÜLTESİ O C A K , A H M E T Y A Ş A R , Prof.Dr. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ O C H S E N W A L D , W I L L I A M , Prof.Dr. VIRG1NIA POLYTECHNIC INSTITUTE and UNIVERSITY C O L L E G E of ART and S C I E N C E S BLACKSBURG/USA



ÖĞÜT, SALİM, Doç.Dr. GAZİ ÜNİVERSİTESİ ÇORUM İLÂHİYAT FAKÜLTESİ Ö N K A L , A H M E T , Prof.Dr. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ Ö Z C A N , A B D Ü L K A D İ R , Prof.Dr. MİMAR SİNAN ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ Ö Z C A N , AZMİ, Doç.Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ Ö Z C A N , N U R İ , Y.Doç.Dr. M A R M A R A ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ ÖZEL, A H M E T , Doç.Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ Ö Z E N , Ş Ü K R Ü , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ Ö Z E R V A R L I , M . SAİT, Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI M E R K E Z İ ÖZKAN, İSMAİL HAKKI İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ DEVLET KONSERVATUVARI P A L A , İ S K E N D E R , Doç.Dr. İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ P L A N H O L , X A V I E R DE, Prof.Dr INSTITUT de GEOGRAPHİE PARİS/FRANSA R A Z Û K , M U H A M M E D , Dr. CÂMİATÜ'l-HASAN es-SÂNÎ KÜLLİYYETÜ'I-ÂDÂB ve'l-ULÛMİ'l-İNSÂNİYYE DÂRÜLBEYZÂ/FAS S A N D I K Ç I , S. K E M A L , Prof.Dr. KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ RİZE İLÂHİYAT FAKÜLTESİ SARI, N İ L , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ CERRAHPAŞA TIP FAKÜLTESİ S A R I Ç A M , İ B R A H İ M , Doç.Dr. ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ S A R I Y I L D I Z , G Ü L D E N , Dr. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM FAKÜLTESİ S A R M I Ş , İ B R A H İ M , Prof.Dr. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ SECCÂDÎ, S Â D I K DÂİRETÜ'1-MAÂRİF-İ BÜZÜRG-I İSLÂMİ TAHRAN/İRAN S E R İ N , M U H İ T T İ N , Doç.Dr. MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



e s - S E Y Y İ D , S E Y Y İ D M U H A M M E D , Dr. CÂMİATÜ ASYÛT KÛLLİYYETÜ'I-ÂDÂB SÛHÂC/MISIR S İ N A N O Ğ L U , M U S T A F A , Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ S Ö N M E Z , M E H M E T ALİ, Prof.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ SÜLÜN, MURAT MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ S Ü V E Y S Î , M U H A M M E D , Prof.Dr. CÂMİATÜ TÛNİS KÜLLİYYETÜ'I-ÂDÂB ve'l-ULÛMİ'l-İNSÂNİYYE TUNUS/TUNUS



TERZİ, A R Z U ( T O Z D U M A N ) İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



Ü N V E R , İ S M A İ L , Prof.Dr. ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL ve TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ



T O K M A K , A. NACİ, Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



YAVUZ, Y U N U S V E H B İ , Prof.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



TOKSAR1, A L İ , Prof.Dr. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



YAVUZ, Y U S U F Ş E V K İ , Prof.Dr. MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



T O P A L O Ğ L U , NURİ, Doç.Dr. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



YAZICI, H Ü S E Y İ N , Doç.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



T O P U Z O Ğ L U , T E V F İ K R Ü Ş T Ü , Doç.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



YAZICI, T A H S İ N , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ (EMEKLİ)



T U R A N , Ş E R A F E T T İ N , Prof.Dr. A N K A R A ÜNİVERSİTESİ DİL ve TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ (EMEKLİ)



Y A Z I C I O Ğ L U , M . S A İ D , Prof.Dr. AN KARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



T Ü R K M E N , FİKRET, Prof.Dr. EGE ÜNİVERSİTESİ TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ



Y E T İ K , E R H A N , Doç.Dr. ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



U Ç M A N , A B D U L L A H , Doç.Dr. M İ M A R S İ N A N ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



YETİŞ, K Â Z I M , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



TAŞAĞ1L, A H M E T , Doç.Dr. MİMAR SİNAN ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ



U L U D A Ğ , S Ü L E Y M A N , Prof.Dr. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



Y I L D I R I M , N U R A N , Doç.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ



TATCI, M U S T A F A , Y.Doç.Dr. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ



U S L U , RECEP, Dr. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İ S L Â M ARAŞTIRMALARI MERKEZİ



YİĞİT, İ S M A İ L , Doç.Dr. MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



TEKTAŞ, MEHMET KÜLTÜR MÜDÜRLÜĞÜ AMASYA



UZUN, HAYRETTİN TBMM KOCAELİ MİLLETVEKİLİ



Y Ü K S E L , E M R U L L A H , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ



Ş E N E R , M E H M E T , Prof.Dr. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ TALASOĞLU, ALİN İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ T A N M A N , M. B A H A , Prof.Dr. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ



HAYAL



HAYAL (JLdJI)



L



İslâm düşüncesinde insanî nefsin idrak güçlerinden biri; âlemdeki bir varlık mertebesinin adı.



J



Kindî, daha ziyade el-kuwetü'l-musav-



halde duyumdan daha ruhanîdir. Ayrıca



vire olarak andığı bu gücü Aristocu yak-



tümel ve soyut gerçeklerle ilgili olan aklî



laşımlarla ele alır ve okuyucusunun dik-



idrakten de ayrıdır; zira maddî ve şahsî



katini hayal gücünün rüyadaki etkinliği



nesnelerle ilgilidir (bk. İbn Rüşd, Telhîşu



üzerinde yoğunlaştırır. Buna göre hayal



Kitabi'n-Nefs,



s. 59-62).



gücü, uykuda olduğu gibi uyanık iken de



b) Fârâbî ile İbn Sînâ'nın benimsediği



cismanî gerçekliğin maddesinden ayrı



felsefî yaklaşımda mütehayyile gücü, da-



olarak soyut sûret planında idrak edil-



ha önce zikredilen duyumlar ve akıl ara-



Arapça'da "zannetmek ve benzetmek"



mesini sağlar ve böylece soyutlama ile



sındaki aracılık yanında başka fonksiyon-



anlamlarına gelen hayl (hayelân) kökün-



aynı anlama gelen düşünme faaliyetini



den gelen bir isimdir. Hayâl ve hayâlet,



lar da üstlenmiştir. Fârâbî'ye göre müte-



mümkün kılar (Resâ'il, s. 2 9 4 - 2 9 7 , 2 9 9 -



hayyile beş duyu, beslenme ve arzu güç-



uyku yahut uyanıklık halinde insana ger-



300).



lerine uygun düşecek imajları benzetme-



çekmiş gibi görünen surettir. Burada söz konusu olan gerçek değil gerçeğin gölgesi, aynadaki yansıması veya rüyadaki timsalidir. Dolayısıyla hayal sözlükte "bir şeyin gerçeği zannedilen veya gerçeğine benzeyen, benzetilen görüntüsü" anlamına gelir ve tahayyül, zan, teşebbüh kelimeleriyle aynı veya yakın anlamda kullanılır (Lisânü'l-'Arab,



" h y l " md.).



İhvân-ı Safâ, mütehayyilenin duyularla



ler yapmak suretiyle tahayyül edebilir; ay-



düşünme arasındaki aracı rolünü vurgu-



rıca yine benzetme yoluyla bedenin mi-



lamakla birlikte onun fizik ve m e t a f i z i k



zacında meydana gelen değişmelerden



â l e m e ilişkin bilgilenme çabalarını yan-



ötürü serbest hayaller üretebilir; fakat



lış yönlendirici özelliğine de dikkat çe-



en önemlisi soyut ve metafizik varlıklara



ker. Zira hayal gücü sadece düşünceye



(makıılât) ait yahut onların insan nefsine



zemin teşkil eden bir meleke değil ku-



olan etkisinden ötürü benzetmeler yapıp



runtuların da kaynağıdır. Her ne kadar



onları sembollere dönüştürebilmesidir.



hayal gücü duyulardan gelmeyen hiçbir



Mütehayyileye yüklediği bu son fonksi-



Kur'ân-ı Kerîm'de, "Bir de baktı ki bü-



şeyi tahayyül veya tevehhüm edemezse



yonla Fârâbî İbn Sînâ ile birlikte öteki İs-



yüleri sayesinde ipleri ve sopaları kendi-



de (Resâ'il, III, 416-420) onları dış dünya-



lâm filozoflarından ayrılmaktadır. Fârâ-



sine koşuyormuş gibi görünüyor" (Tâhâ



da karşılığı olmayan suretlere dönüştü-



bî'ye göre mütehayyilenin fizik âlemden



20/66) meâlindeki âyette "tahyîl", çeşitli



rebilmektedir. Dolayısıyla mütehayyile dü-



gelen etkiler karşısındaki durumu kadar



hadislerde "tahayyül" şeklindeki kulla-



şünme faaliyetindeki rolü yüzünden ya-



ve hatta ondan daha fazla onun metafi-



I, 279, 450; V, 445; B u -



nılgılara yol açabilir; yani yanılgı duyula-



zik âlemden gelen etkiler karşısındaki



hârî, " C i z y e " , 14, " R i k â k " , 51; Tirmizî,



ra ait değil düşünceye aittir. Bu sebep-



durumu da önemlidir. Bu etkiler müte-



le düşünceler duyular planında veya göz-



hayyilede ya doğrudan doğruya ya da do-



nımlar (Müsned,



"Cennet", 1 5, " K ı y â m e t " , 17; N e s â î , " Z e kât", 9) gerçek sanılan veya gerçeğe benzetilen idrake işaret etmektedir. Hayalin bir idrak gücü olarak ele alınışı, İslâm düşünce tarihinde üç grupta incelenebilecek olan farklı görüşlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. a) Hayali beş duyunun fonksiyonel bir devamı olarak kabul eden Ya'küb b. İshak el-Kindî, İhvân-ı Safâ, İbn Bâcce ve İbn Rüşd gibi filozoflar duyularla idrak edilemeyen bir şeyin tahayyül olunamadığı, tahayyül edilemeyen şeyin de düşünülemeyeceği şeklindeki Aristo'ya ait ana fikre dayanmışlardır. Buna göre tahayyül duyumla düşünme arasında bir idrak gücüdür. Tahayyülün duyumdan farkı, duyu nesnesi idrak sınırları içinde bulunmadan da o nesnenin zihinde can-



lemle doğrulanmalıdır (a.g.e., II, 29; III,



laylı olarak ortaya çıkar. Doğrudan etki,



416-420).



faal aklın nazarî aklı atlayarak mütehay-



Hayali duyuların bir uzantısı olarak gören Aristocu yaklaşımı İbn Bâcce de benimsemiştir. Filozofa göre hayal bir şeyin benzerine denir. Duyum da cisimlerin hayallerinden ibarettir (Kitâbü'n-Nefs,



s.



638-639). Hayalî idrak ise cüz'îler planında kalmakla birlikte küllî olmaya duyumdan daha yakındır (a.g.e.,



s. 6 4 3 - 6 4 5 ) .



Fakat yine de duyulardan hayalî suretler gelmedikçe mütehayyile kendi başına bir şey idrak edemez. Çünkü duyu idrakiyle aklî idrak arasında bulunur, ancak verdiği hükümler bazan doğru, bazan da yanlış olabilir.



yilenin benzetmeler yapması, semboller üretmesi suretiyle olur. Mütehayyilenin soyut gerçekliği somut imajlara dönüştürme fonksiyonu onun nazarî akılla amelî akıl arasında aracılık etmesine de imkân vermektedir. Mütehayyile bunu, faal akıldan gelen etki sayesinde soyut bir kavrama ulaşan nazarî akılla bunun somut gereğini ayırt eden amelî aklın arasını birleştirerek yapar. Ancak nazarî aklın devrede olmadığı durumlarda mütehayyileye doğrudan doğruya ulaşan bilgiler herhangi bir düşünme ameliyesi olmaksızın gelmiştir. Uykuda, nâdiren de uyanıkken bu bilgilere muttali olmak (nü-



Aristoculuğuyla tanınan İbn Rüşd ise



landırılabilmesidir. Bu farklılık, iradî ola-



büvvet) mümkündür. Ancak mütehayyi-



hayalî idrak için doğruluk ve yanlışlığın



rak yeniden hatırlama ve e z b e r l e m e



leye doğrudan gelen bu bilgilerin taşıdığı



söz konusu olmadığını, bunların "zannet-



fonksiyonlarıyla daha ileri bir seviyeye



sözlük anlamında nebevî karakter onla-



m e k " fiiline nisbet edilmesi gerektiğini



III, 3.427 b , 428 a - b ,



belirtmiştir. Tahayyül duyumdan ayrıdır;



rın terim anlamındaki vahiy olduğunu



ulaşır (Kitâbü'n-Nefs, 429 a ).



çünkü ona zorunlu olarak bağımlı olduğu



g ö s t e r m e z . Yani vahiy, aklın altında bir



1 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Hayal-Hilâfiyat Ankara : TDV, 1998. 17. c. (16, 553 s.)



HAYAL güç olan mütehayyilenin faal akılca ay-



53; a.mlf., el-İşârât, II, 342-347). Mütehay-



önemlidir. Esasen bu etkiler altında bu-



dınlatılmasından ibaret değildir; çünkü



yile ise yalnızca duyu formlarıyla değil hâ-



lunmayan insan nefsi yoktur; mesele on-



vahiy faal akıldan (Cebrail) müstefâd ak-



fızada saklanan bunlara ait kavramlarla



ların farkında olup olmamaktır. Bunların



la, oradan amelî akla, buradan da müte-



da ilgilidir; çünkü onun işi İbn Sînâ'nın



farkında olmak, nefsin mütehayyileyi mâ-



hayyileye gelmektedir (el-Medînetü'l-fâ-



terimleriyle "hissî sûretler" ile "mâna-



nevî etkiye uygun olmayan hayaller üret-



zıla, s. 114-116, 124-125). Dolayısıyla Fâ-



lar" yani kavramlar arasındaki ilişkiyi kur-



mekten alıkoyması ile mümkün olur. Söz



râbî'nin nübüvveti tahayyül gücüne indir-



maktır.



konusu mânevî etkiler metafizik alana



gediği şeklindeki yaygın kanaate iştirak



Buna göre mütehayyile, sûretleri sak-



etmek mümkün değildir. Onun düşünce-



layan hayal gücü ile kavramları saklayan



sinde peygamberdeki mütehayyilenin iş-



hâfıza arasındaki konumuyla durmadan



levi, yukarıdan gelen vahyi, anlam ve içe-



benzer ve karşıt sûret / kavramlar üret-



riğini bozmadan her seviyedeki insanın



m e k t e , ancak bunu yaparken bunların



anlayabileceği bir ifade formuna dökmek-



nesnel karşılıklarının olup olmadığına



ten ibarettir.



bakmamaktadır (İbn Sînâ, eş-Şifâ5 et-Ta-



ait bilgiler, gelecek hakkında uyarıcı bilgiler veya şairane ilhamlar şeklinde olabilir. Bu durumlarda mütehayyile, aklın hâkimiyetinden kurtulduğu oranda nefsin alabileceği mânevî etkileri karıştırıcı, bozucu veya unutturucu hayaller üreterek olumsuz etkide bulunur.



[6], s. 36, 143; a.mlf., Mebhaş, s.



Eğer nefis için rüyada veya uyanıkken



temleştiren İbn Sînâ, kendisinden önce-



166-167). Mütehayyilenin harekete geç-



metafizik kökenli bilgi edinme imkânı do-



ki filozoflardan farklı olarak hayal gücü ile



mesinde ise bedenî mizaç, beş duyu, ve-



ğar ve nefis mütehayyilesini konuyla ilgi-



mütehayyileyi birbirinden ayırmaktadır.



him ve akıl etkili olabildiği gibi metafizik



si olmayan hayaller üretmekten alıkoya-



Hayal gücü (musavvire), duyu planında id-



etkiler de rol oynayabilir. Gerek fizik ge-



Ortaçağ İslâm psikolojisini geliştirip sis-



bfiyyât



rak edilen imajları saklama fonksiyonu-



rekse fizik ötesinden gelen etkiler sürek-



na sahiptir; mütehayyile ise "hissî süret"



liliğini korudukça yeni yeni sûretlerin ta-



adı verilen bu imajları çeşitli birleştirme



hayyülü mümkün olur.



rak denetlerse bu bilgileri hâfızasına iyice yerleştirip ezberleyebilir. Nefis, fizik ötesinden edindiği bilgileri ezberleyememiş ve mütehayyile onun edindiği bu bilgilere benzer veya karşıt şeyler tahayyül



ve ayırma işlemleriyle yeniden üretir, ya-



Bu tahayyül sürecinde mütehayyilenin



ni onları serbestçe hayal eder. Bu işlem



denetlenebildiği ve denetlenemediği du-



vehim gücü için yapılırsa tahayyül, akıl



musavvire ve hayal gücüyle hatırlama gü-



rumlar söz konusudur. Her şeyden önce



cünün mütehayyileden gelenleri tesbit



etmişse nefsin bu bilgileri tesbit etmesi,



için yapılırsa tefekkür adını almakta, do-



beş duyu ve akıl mütehayyilenin serbest



layısıyla gücün adı da ilk durumda müte-



etmesinden daha zayıf olur. İbn Sînâ'ya



hayaller üretmesini etkili bir şekilde de-



hayyile, ikinci durumda müfekkire olmak-



göre mütehayyilenin işe karıştığı bu tür



netleyebilmektedir. Zira dış dünyaya ait



tadır.



rüyaların çok azı yoruma konu olur, geri



duyu idrakinin gerçekleşme süreci mü-



kalanları ise karışık rüyalardır. Rüyaların



tehayyileyi geri plana iter ve etkisizleşti-



görülmesi ve yorumlanması konusunda



Hayal / musavvire gücü ortak duyunun beş duyudan alıp idrak ettiği suretleri saklamak yanında ortak duyunun idrak sürecine de katılarak hissî sûretleri tasavvur eder. Bu katılmada, şu andaki duyu verilerinin idrakiyle geçmişte tecrübe edilip saklanmış duyu sûretleri birleştirilmiş olur (ibn Sînâ, eş-Şifâ'



et-Tabî'iy-



yât [6], s. 36, 148-1 50; a.mlf., el-İşârât, il,



rir. Aynı denetim düşünme esnasında da



mütehayyilenin belli bir işlevi vardır. Bu



gerçekleşir. Çünkü düşünme nefsin bel-



sebeple filozof, rüyaya ilişkin açıklamala-



li bir probleme yönelik eylemidir ve dü-



rı mütehayyilenin mahiyeti ve özellikleri



şünme esnasında hayal (musavvire) gü-



bağlamında vermektedir. İbn Sînâ, sözü



cündeki sûretler mahiyetleri bakımından



edilen mütehayyilenin hayal üretmesine



terkip ve tahlil edilir. Böylece hayalî su-



sebep olan mânevî etkinin yoğunluğunu



retlerden tümel kavramlara ulaşmaya ça-



dört dereceye ayırır. Birincisi, rüyada ve



lışılır.



uyanıkken meydana gelen etkinin hayal



3 5 2 - 3 5 3 ) . Hissî sûretlerin bu deposuna



Duyularla aklın geri plana itildiği du-



imajlar yalnızca ortak duyudan gelmez,



rumlarda mütehayyile musavvireyi de



tefekkür ve tahayyül işlemiyle birleştiri-



kendi gücüne katarak ön plana çıkar. Uy-



lip ayrıştırılan yeni imajlar da burada sak-



ku hali bu durumun en sık rastlanan ör-



lanır. Kısaca burası dış ve iç idrak güçle-



neğidir. Ayrıca sindirim, hastalık, korku



rinden gelen imajların yalnızca şekil pla-



ve şehvetin bedeni etkileyip duyuları ve



nındaki haznesidir. İbn Sînâ'nın hissî, ha-



aklı zayıflattığı durumlarda mütehayyi-



yalî, vehmî ve aklî şeklinde sıraladığı so-



le, içinde bulunulan bedenî teessüre kar-



yutlama ve idrak türlerinin ikincisi hayal



şılık olan hayalleri serbestçe üretmeye



gücüyle olur. Hayalî idrak, hayal gücünün



başlar. Çünkü denetim zayıflamış yahut



bir cisme ait imajı, yine o cisimle ilgili ni-



ortadan kalkmıştır. Meselâ aşırı bir kor-



celik, nitelik, yer ve konum ilişkilerini de



ku yaşanırken insan g e r ç e k t e olmayan



muhafaza ederek soyutlamasıdır. Sakla-



şeyleri varmış gibi görebilir. Aklın zayıf-



ması da fonksiyonun öteki veçhesini oluş-



layıp şehvetin güçlendiği zamanlarda mü-



turur. Soyutlanıp saklanan imaj hâlâ belli



tehayyile yine güçlüdür (ibn Sînâ, eş-Şi-



bir cisme aittir, fakat hâlihazırda o cisim



fâ1 et-Tabfiyyât



olmasa da gerektiğinde yeniden idrak



İşârât, III-IV, 874-876).



edilebilecek soyut bir duyu formundan ibarettir (eş-Şifâ' et-Tabfiyyât



[6], s. 50-



[6j, s. 153-154; a.mlf,, el-



ve hâfıza gücünde kalıcı olmayacak kadar az olduğu derecedir. İkincisi, mütehayyile gücünü harekete geçirecek yoğunluktaki derecedir. Üçüncüsü, mânevî etkinin önceki iki dereceye göre daha yoğun olduğu bir derecedir. Bu derecede nefis mânevî etkinin mânasını hâfıza gücünde, ona uygun sûreti de hayal gücünde iyice zapteder. Dördüncüsü, mânevî etkinin en açık ve yoğun olduğu derecedir. Bu derecede nefsin bilinci dahilinde olan mânevî bir etkilenme gerçekleşir; nefis metafizik âlemden edindiği bilgileri hâfızasına yerleştirir ve bu bilgilerin mütehayyilenin hayal ettiği sûretler ve bu sûretlerin mânaları arasında kaybolup gitmesini önler. Bu sonuncu derecede vahiy bilgisinin gerçekleştiği apaçık ortadadır.



İbn Sînâ'da mütehayyilenin manevî et-



Bu açıklamalar gösteriyor ki gerek Fârâ-



kilenmeler karşısında oynadığı rol çok



bî gerekse İbn Sînâ felsefesinde vahiy bil-



2 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Hayal-Hilâfiyat Ankara : TDV, 1998. 17. c. (16, 553 s.)



HAYÂLÎ gisinin alınışında mütehayyileye bir rol verilmişse de bu vahyin akıl gücünü dış-



lah'ın iki ayrı tecellisi vardır. Biri hakki



layan bir bilgilenme olduğu anlamına gel-



veya zâtî tecellidir ki o zaten gerçek var-



memekte; aksine böyle bir bilgi alma sü-



lıkla aynıdır; diğeri de halkî tecelli olup



recinde akıl ve mütehayyile güçleri aynı



esasen hayalî bir varlığa sahip olan top-



anda işe karışmaktadır.



yekün âleme tekabül eder. Ona göre âlem



Mütehayyile ayrıca hafızadaki kavramların hatırlanması konusunda da hatırlama gücüne yardım eder. Yine mütehayyile gücü akıl gücünün düşünmesi sırasında orta terimleri bulmasına yardımcı olur ve bu işlevinden dolayı ona müfekki-



hayaldir, ancak bu hayalîlik gerçek varlığa göredir. İçindeki insana veya öteki varlıklara nisbetle objektif bir varlık biçimi olarak görünen âlemin gerçek bir varlık olarak idraki vehmin bir ürünüdür. Sühreverdî ile İbnü'l-Arabî arasında bir süreklilik gören Henry Corbin, her ikisi-



re adı da verilir. c) Şehâbeddin es-Sühreverdî (el-Maktûl), Muhyiddin İbnü'l-Arabî ve Molla Sadrâ gibi gnostik düşünürler hayali, psikolojik ve epistemolojik bir kavram olmasının ötesinde kozmolojik bir kavram olarak ele almaktadırlar. Hatta İbnü'l-Arabî'de hayal terimi ontolojik bir anlam dahi kazanmıştır.



nin de iştirak ettiği gnostik çizginin en belirgin temasının hayal olduğunu ileri sürmüştür. Corbin'e göre buradaki hayal kavramını sanat felsefesindeki gerçek dışı hayaller, daha doğrusu fantezilere indirgemek hayale dair gnostik iddiayı hiç anlamamak olur. Her şeyden önce yaratmayı bir tecellî olarak kavrayan İbnü'lArabî âlemi de ilâhî tahayyülün (imagina-



İşrâkiliğin kurucusu olan Sühreverdî,



tion) bir eseri olarak görmüştür. Ârifin



hayali "ortak duyuya ait sûretlerin hazi-



mütehayyilesinde çizilen nesneler ise bir



nesi" olarak değerlendiren Aristocu telak-



hayal âleminde varlık kazanır. Burada in-



kiyi reddetmiş, hayalî sûretlerin asıl mev-



san m ü t e h a y y i l e s i mutlak anlamdaki



kiinin dış dünyada gerçekliği olan bir ha-



ilâhî tecelliye mazhar olmakta ve kalp



yal âleminde olduğunu ileri sürmüştür.



adını almakta, dolayısıyla ârifin kalbin-



Aristocu telakkide duyu verileriyle aklî



deki ilâhî tecellî hayal âleminde varlık



veriler nasıl gerçek ve dış dünyaya aitse



kazanmaktadır (Creatiue Imagination,



Sühreverdî'ye göre hayalî veriler de öyle



180-182).



g e r ç e k ve dış dünyaya aittir. Filozofun, duyulur âlemle akledilir âlem arasındaki bir mutavassıt varlık mertebesi olarak ortaya koyduğu bu hayal âlemi, cismanî olmakla birlikte dış duyularla değil ancak iç duyularla idrak olunabilir. Esasen semavî bir nurdan ibaret olan insan nefsi, sahip olduğu mütehayyile adlı iç duyu m e l e k e s i sayesinde hayal â l e m i n e ait formları idrak eder. Bu anlamda mütehayyile bir aynadır; hayal ise bir bilgi formu olup zan veya fanteziyle karıştırılmamalıdır. Ancak bu idrakin gerçekleşmesi için tıpkı gözle görme ve akılla kavrama olayında olduğu gibi bir "işrak" (aydınlatıcı s e m a v î etki) vuku bulmalıdır. Bu işrak sayesinde aklî ve küllî formların hayal âlemindeki cismanî ve cüz'î yansıma-



BİBLİYOGRAFYA :



Düşünüre göre t e k gerçek varlık olan Al-



s.



Aynı gnostik geleneğin geç dönemdeki devamı olan Molla Sadrâ da Sühreverdî'ye dayanarak duyulur âlem, hayal âle-



Lisânü't-1 Arab, " h y l " , md.; Müsned, 1, 279, 450; V, 445; Buhârî, "Cizye", 14, "Rikak", 51; Tirmizî, "Cennet", 15, " K ı y a m e t " , 17; Nesâî. "Zekât", 9; Aristoteles [Aristo], Kitâbü'n-Nefs: De Anima (trc. Ahmed Fuâd el-Ehvânî), Kahire 1949, III, 3.427", 428»-b, 429», 11.434»; Kindî, Resa'il.s. 167, 294-297, 299-300; Fârâbî, el Medînetü'l-fâzıla (nşr. Albert N. Nader), Beyrut 1985, s. 88-89, 100, 106, 108-113, 114116, 124-125; a.mlf., es-Siyâsetü'l-medeniyye{nşr. Fevzî en-Neccâr), Beyrut 1964, s. 3233; ibn Sînâ, Mebbaş 'ani'l-kuuue'n-nefsâniyy e ( A h ü â l ü ' n - n e f s , nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî, Kahire 1952 içinde), s. 159, 166-167;a.mlf„ eşŞifâ' et-Tabfiyyât (6), s. 36, 50-53, 135, 143, 147-148, 150, 151-154, 155, 159; a.mlf., el-Kânûn fı't-tıb, Beyrut, ts„ I, 71-72; III, 284,-a.mlf.. el-İşârât, I, 362-363; II, 342-347, 351-353, 356-357; IİI-IV, 861-888; a.mlf., el-Kerâmât ve'l-mu^cizât oe'l-e'âcib (nşr. Hasan Âsî, et-Tefsîrü'l-Kur'ân ue'1-luğatü.'ş-şûfıyye fı felsefetl İbn Sînâ, Beyrut 1983 içinde), s. 226-228, 230235; İbn Bâcce, Kitâbü'n-Nefs {nşr. M. Sagir Hasan el-Ma'sûmî, MMİADrn., XXXIV 119591, içinde), s. 634-645; İbn Rüşd, Teihîşu Kitâbi'n-Nefs (nşr. Ahmed Fuâd el-Ehvânî), Kahire 1950, s. 59-65; a.mlf., Telhîsü Kitâbi'l-Haşş ue'l-mahşüş li-Aristo[nşı. Abdurrahman Bedevî), Beyrut 1980, s. 205, 208-210; İbnü'l-Arabî, el-Fütûhât, II, 309-313; III, 442, 470, 508; a.mlf., Fuşûş(Afîfî), I, 99-101, 103-104; ihvân-ı Safâ, Resâ'il (nşr. Butrus el-Bustânî), Beyrut 1957, II, 29, 389-390, 411-412; III, 392, 416-420, 424425; H. Corbin, Creatiue Imagination in the Sufısm of ibn Arabi (trc. Raleh Manheim), Princeton 1981, s. 179-182; Sadreddin M. eş-Şirâzî, el-Hikmetü'l-müte'âliye fi'l-esfâri'l-'akliyyeti'l-erba'a, Beyrut 1981, 1, 299-304; el-Muccemü'ş-şûfi, s. 447-453; M. Ali Reyyân, UşCıtü'lfelsefeti'l-İşrâkiyye, İskenderiye 1987, s. 311315; Ali Durusoy, İbn Sina Felsefesinde insan ue Âlemdeki Yeri, İstanbul 1993, s. 101-116.



mi ve akledilir âlem tasnifini benimsemektedir. Sadrâ'ya göre insan nefsi dış



S



ALÎ



DURUSOY



duyuların idrakiyle duyulur âlemin, iç duyuların idrakiyle hayal âleminin, aklın id-



HAYÂLÎ



r



rakiyle de aklî âlemin gerçekliğini kavramaktadır. Molla Sadrâ'nın özellikle Eflâ-



(ö. 8 7 5 / 1 4 7 0 [?])



tun ve Sühreverdî'ye nisbet ettiği görüşe göre hayal âlemi mekân ve yön araz-



'



Fâtih S u l t a n M e h m e d d e v r i âlimlerinden.



^



^



larına sahip olmamakla birlikte nicelik ve şekle sahip nesnelerden oluşmaktadır.



Asıl adı Şemseddin Ahmed, babasının



Bu sebeple bir yönden aklî, öbür yönden



adı Hoca Mûsâ Efendi'dir. Hayâlî mahla-



hissî â l e m e benzeyen bir ara âlemdir.



sının titiz araştırmaları ve nazik üslûbu



Molla Sadrâ da Sühreverdî'nin eserlerin-



sebebiyle verildiği kaydedilmektedir. İlk



de ortaya konan hayal âlemi doktrinini



tahsilini babasının yanında yaptı; daha



kabul ettiğini belirtmekte, ancak hayalî



sonra Alâeddin Ali et-Tûsî'ye ve o sırada



sûretler karşısında mütehayyilenin basit



Bursa Sultâniye Medresesi müderrisi bu-



bir ayna olmadığı ve esasen kendi başla-



lunan Hızır Bey'e talebe oldu. İlmî silsile-



rına hâricî varlıkları olmayan bu sûretle-



si Hızır Bey, Molla Yegân, Molla Fenârî va-



rin nefsin tahayyül gücüyle kaim olduğu



sıtasıyla Fahreddin er-Râzî'ye ulaşmakta-



itirazında bulunmaktadır. Öyle anlaşılı-



dır. İcâzet aldıktan sonra bir süre Hızır



yor ki Molla Sadrâ, insan nefsinin hayalî



Bey'in yardımcısı olarak çalıştı. Bazı med-



İbnü'l-Arabî ise kavramın kozmolojik



idrak gücüne Sühreverdî'den daha aktif



reselerde ders okuttu; ardından günlük



muhtevasına sahip çıkmakla birlikte ha-



bir rol vermektedir (el-Hikmetü 'l-müte'â-



30 akçe ile Filibe'de Şehâbeddin Paşa



yale ontolojik bir boyut kazandırmıştır.



liye, i, 299-304).



Medresesi'ne müderris tayin edildi. İlk



ları mütehayyilede yansır ve böylece aklî formlar kozmolojik semboller halinde idrak edilmiş olur. Şu var ki duyu, hayal ve akıl seviyelerinden her birinde işrak doğrudan doğruya gerçekleşir, işrak olmadan idrak olmaz.



3



Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Hayal-Hilâfiyat Ankara : TDV, 1998. 17. c. (16, 553 s.)



HAYÂLÎ eseri olan Haşiye



calâ



Şerhi'l-'Akâ'i-



le yetinir (eş-Şekâ'ik,



s. 141). Hatibzâde'-



Leknevî, Hayâlî'nin Şerhu'l-'Akâ'id



hâ-



di'n-Nesefiyye'y\ burada yazarak dönemin sadrazamı Mahmud Paşaya takdim etti ve bundan dolayı büyük iltifa-



nin 864'te (1460) vefat ettiği (Sicill-i Osman'ı, II, 46), Hayâlî'nin de aynı yıl Orhaniye Medresesi müderrisliğine tayin edildi-



ta nâil oldu. A n c a k Bursa'da bulunan Muradiye Medresesi'nin müderrisliğinin



ği bilindiğine göre ölümü bundan sonraki bir tarihte vuku bulmuştur. İsmâil Be-



kendisine değil Gelibolu Kadısı Mevlânâ Hacıhasanzâde'ye verilmesi üzerine sadrazama kırıldı ve bu duygularını bir mek-



lîğ'in Bursa tarihinin kendi alanında güvenilir bir kaynak oluşu sebebiyle Hayâlî'nin vefat tarihi hakkında onun ve dola-



ilimlerde akranlarından üstün kabul edil-



tupla ona bildirdi ( M e c d î , s. 158). Daha sonra İznik Orhaniye Medresesi müderri-



yısıyla Bursalı Mehmed Tâhir'in tesbitleri daha doğru kabul edilebilir.



ğunu, yaşadığı devrin ilmî meselelerini



si Hatibzâde'nin vefatı üzerine, Fâtih Sultan Mehmed sadrazam Mahmud Paşa'dan onun yerini dolduracak âlim ve fâzıl



Günde bir öğün yemekle yetindiği ve son derece zayıf bir bünyeye sahip oldu-



ğını belirtmektedir. Hayâlî aynı zamanda



ğu kaydedilen Hayâlî, bütün zamanını ilim ve ibadetle geçiren bir şahsiyet olarak



zâvî'nin Erıvârü't-tenzîl



anılır. Ömrünü araştırmaya, ders vermeye ve eser telifine hasretmesi sayesinde büyük âlimlerin yetiştiği bir dönemde dik-



dandır. Ayrıca bu kitaplara faydalı notlar



birini bulmasını isteyince Mahmud Paşa da Hayâlî'yi önerdi. Hayâlî, günlük 130 akçe maaşla bu medreseye müderris tayin edildi ve görevine hac vazifesini eda ettikten sonra başladı. Şemseddin Sâmi, onun tahsil için Mısır'a gittiğini kaydetmekteyse de diğer kaynaklarda böyle bir bilgiye rastlanmamaktadır. Hayâlî'nin kısa süren ömrü göz önünde tutulduğunda onun Mısır'a ilim tahsili için gitmediği, ancak hac seyahati esnasında Mısır'a uğradığı söylenebilir. Kaynaklarda Emrullah b. Akşemseddin, Paşa Çelebi Gıyâseddin ve Kara Kemal İsmâil el-Karamânî talebeleri arasında zikredilmektedir. Tâşköprizâde, Hayâlî'nin Kitâbü't-Telvîh üzerine düştüğü bir nottaki bilgiye dayanarak onun Edirne'deki Yenicami'de bulunduğu sırada Şeyh Zeynüddin el-Hâfî'nin halifelerinden Merzifonlu Abdürrahim Efendi'den tasavvuf dersi aldığını (eşŞekâ'ik, s. 141), İbnü'l-İmâd ise tasavvufta ders verecek seviyeye kadar yükseldiğini (Şezerât, VII, 344) kaydetmektedir. Ancak Hayâlî'nin ne şiirlerinde ne de eserlerinde tasavvuf temasını işlediği görülmektedir. Hayâlî, Orhaniye Medresesi'nde kısa bir dönem müderrislik yaptıktan sonra henüz otuz üç yaşında iken v e f a t etti. Kabri Bursa'da Zeyniler semtinde Molla Hüsrev'in kabrine yakın bir yerdedir. Yaşı üzerinde görüş birliği bulunan Hayâlî'nin ölüm tarihi hakkında ihtilâf edilmiştir. İsmâil Belîğ ile Bursalı Mehm e d Tâhir onun ölümü için 875 (1470) tarihini verirken (Güldeste, s. 250, 273; Osmanlı Müellifleri, I, 2 9 1 ) Kâtib Çelebi vefatının 860 (1456) yılından sonra vuku bulduğunu kaydeder (Keşfü'z-zunûn, II, 1145); başka bir yerde ise 862 (| 1458]; a.g.e., II, 1144) ve bir yerde de 870 (| 1466]; a.g.e., I, 347) tarihlerini verir. M e h m e d Süreyyâ müellifin 885 (1480) yılında öldüğünü yazarken (Sicill-i Osman'ı, 11,313) Taşköprizâde Ahmed Efendi, Hayâlî'nin Orhaniye Medresesi'nde birkaç yıl görev yaptıktan sonra v e f a t ettiğini bildirmek-



kati çeken şerh ve hâşiyeler yazmış, Fâtih'in ve Sadrazam Mahmud Paşa'nın iltifatlarına nâil olmuştur. Paşa Çelebi Gıyâseddin İznik'te Hayâlî'den iki yıl ders aldığını, bu müddet içinde onun vaktini boşa geçirdiğini hiç görmediğini, Hocazâde Muslihuddin Efendi ile yaptığı münazarada galip gelmesi dolayısıyla etrafındakilerin kendisini tebrik etmesi dışında insanlarla fazla münasebette bulunmadığını kaydetmektedir. Mehmed Mecdî söz konusu rekabetten Hocazâde'nin çok ürktüğünü, geceleri sabahlara kadar ders çalıştığını, Hayâlî'nin vefat haberi kendisine ulaşınca, "Artık rahat bir şekilde uyuyabilirim" dediğini nakleder (Şekâik Tercümesi, s. 160). Eserlerinin incelenmesinden Hayâlî'nin münazaracı ve çok iddialı bir kimse olduğu, veciz, kinayeli ve kapalı ifadeler kullandığı, ileri sürdüğü fikirlerin uzun tartışmalara sebep teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Hayâlî usûl-i fıkıh, tefsir ve Arap diline



şiyesinin veciz bir ibare ile yazıldığını ve ince mânalar içerdiğini belirterek ondan çok istifade ettiğini, hâşiyenin zamanın ulemâsının elinden düşürmediği bir eser olduğunu söylemektedir



(el-Feuâ'idü'l-



behiyge, s. 43). Şevkânî de Hayâlî'nin aklî diğini, keskin bir zekâya sahip bulunduen iyi kavrayan âlimler arasında yer aldıbirçok eser istinsah etmiş olup Kâdî Beyve



esrârü't-te



vli'i ile Teftâzânî'ye ait et-Telvîh



bunlar-



da eklemiştir (Temîmî, II, 113-114). Taşköprizâde, Hayâlî'nin şiir yazabilecek kadar Türkçe, Arapça ve Farsça'ya hâkim olduğunu kaydetmekle birlikte onun herhangi bir divanına rastlanmamıştır. Kaynaklarda Arapça şiirlerinin daha başarılı olduğu belirtilir. Eserleri. Kelâm. 1. Hâşiye hi'l-'Akâ'idi'n-Nesefiyye. Nesefî



calâ



Şer-



cAkâyidü'n-



üzerine Teftâzânî tarafından ya-



pılan şerhe hâşiye olup Filibe müderrisliği sırasında kaleme alınmış ve Mahmud Paşa'ya sunulmuştur (Keşfü'z-zunûn,



II,



1145). Kitap İslâm âlimlerinin takdirine mazhar olmuş ve çok defa bir imtihan metni olarak kullanılmıştır. Pek çok yazma nüshası bulunan (meselâ bk. S ü l e y maniye Ktp., Bağdatlı V e h b i Efendi, nr. 777, 778, 822; A m c a z â d e H ü s e y i n Paşa, nr. 301 ; Fâtih, nr. 2959, 2984, 3060; Cârullah Efendi, nr. 471, 1196; E s a d Efendi, nr. 1232; H a s a n H ü s n ü Paşa, nr. 1155, 1173, 1179) ve çeşitli tarihlerde basılan (İstanbul 1260, 1279, 1287, 1321; Kahire



dair şerh ve hâşiyeler telif etmekle birlik-



1297) eser üzerine Kara Kemal, Bihiştî



t e daha çok kelâm ilminde temayüz etmiştir. Akaid ve kelâm kitaplarına yazdığı şerh ve hâşiyeler incelendiğinde onun



Ramazan Efendi, Siyâlkûtî, İsmâil Gelenâlim tarafından çalışmalar yapılmıştır. 2.



geniş bilgisini, parlak zekâsını ortaya koymayı, dolayısıyla dönemin âlimleri arasın-



zır Bey'in yazıp Fâtih Sultan Mehmed'e



bevî ve Hâdimî başta olmak üzere birçok Şerhu'l-Kaşîdeti'n-nûniyye.



Hocası Hı-



da seçkin bir mevki elde etmeyi hedeflediği görülür. Nitekim Şerhu'l-'Aka'id'e yazdığı hâşiyede Teftâzânî'ye sık sık iti-



sunduğu manzum akaid risâlesi üzerine



razlar yöneltir.



nelerde çok sayıda yazma nüshası bulu-



Dâvûd-i Karsî,



Şerhu'l-Kaşîdeti'n-rıû-



kaleme aldığı şerhtir (Taşköprizâde, s. 142; Keşfü'z-zunûn,



II, 1348). Kütüpha-



nan eser (meselâ bk. Âtıf Efendi Ktp., nr.



(s. 70, 94) Hayâlî'nin şerhine de



1325, 1326; Hacı S e l i m A ğ a Ktp., nr. 646;



atıfta bulunarak onun bazı konular hak-



Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 1291; S ü -



niyye'de



kında daha çok bilgi vermek amacıyla fel-



leymaniye Ktp., M i h r i ş a h Sultan, nr. 297)



sefî hurafeleri ve aslı olmayan görüşleri



ayrıca Dâvûd-i Karsî'nin şerhiyle birlikte



naklettiğini, bu tarz açıklamaların ava-



basılmıştır (istanbul 1318). Kitap üzeri-



mın kafasını karıştırmaktan ve cahil in-



ne Âyînezâde Mehmed Şemseddin Sirozî



sanların inancını zayıflatıp şüphelerini



ve Mehmed Emîn el-Osküdârî hâşiye yaz-



arttırmaktan başka bir işe yaramadığını



mışlardır ( K e ş f ü ' z - z u n û n , II, 1348; Os-



kaydetmektedir.



manlı Müellifleri, I, 213; II, 29). 3. Hâşiye



4 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Hayal-Hilâfiyat Ankara : TDV, 1998. 17. c. (16, 553 s.)



HAYÂLÎ BEY Nasîruddîn-i



sı Süleymaniye Kütüphanesi'nde mevcut-



Tûsî'nin Tecrîdü 'l-cakâ'id"\ üzerine Seyyid



tur ( Ş e h i d Ali Paşa, nr. 2720/1 i, vr. 163b-



Şerîf el-Cürcânî tarafından yapılan şer-



168 a ).



calâ



Şerhi Tecrîdi'l-Cak