"Celvetiye, Çile" MEB İslam Ansiklopedisi C3 [3] [PDF]

Citation preview

CELÛ LÂ ü zerindeki m erhalelerden b irin i te ş k il ed iyordu . C en û b -i şa rk îsin d e bulunan D a sta cird [ b. b k .] ’den ve şim âl-i g a rb isin d e k â in H â n ik in 'd e n aşa ğı yu k a rı aynı m esafed e id i ( 7 fersah = 39 km.). C a lû lâ ’nm yakın ın d an D iy ä lä ’ya d ö k ü ­ len, N ahr C a lû lâ ism inde, b ir nehir a kıyord u. Bu nehir, D iy ä lä ’y a dökülen a sıl k o l ile, C alü 1a ’nm yu k a rısın d a ve B âcisrâ [ b. b k . ] ’y a yak ın b ir m ahalde b irle şiy o rd u . C a lû lâ ’nın mühim b ir şeh ir olm ad ığın ı kayd ed en arap co ğrafy acıların a göre, a rap la r 16 ( 637 ) 'd a S â s â n î hükiim darının ordusunu bu şeh rin c iva rın d a b ir k a ç defa hezim ete u ğra tm ışlard ır. : : E serin i 740 ( 1 3 4 0 ) sen esin e do ğru yazm ış olan M u sta vfi ’y e göre, S elçu k lu la rd a n Sultan M alikşâh (4 6 5 — 485 = 1073— 10 9 z ) tarafın d an C a lû lâ ’da, b e lk i aynı zam anda kerv an sa ra y ola­ rak da k u llan ılm ak üzere, b ir k ışla ( ribât, halk lisanında rubBf ) inşa ed ilm iş ve bu tarih ten itihâren bu şeh ire R ib â t C a lû lâ dem ek âd et olm uş­ tur. Bu M âlûm at, b iz e C a lû lâ ’nm m evkiin i de k a t’î o lara k te s p it etm eğe ya rd ım etm ekted ir. F ilh a k ik a R ib â t C a lû lâ ’nın bugünkü K ız ıl-R o b â t ’in aynı olduğunda hemen-hemen şü phe y o k g ib i­ dir {b ilh a ss a arap c o ğ rafy acıların ın C a lû lâ için g ö sterd ik le ri m esafeler K ız ıl- R o b â t’a tam am iyle uygun dü şm ek ted ir. C a lû lâ şeh ri 340 10' şim âl arzı, 45° şa rk tu lün d e ( G reen w .), C e b e l Ham rİn üzerinden geçen b o ğa zın şa rk m üntehasm da d a ğ lık a razid e bulunuyor. D iy ä lä n ehri bu şe h ­ rin şarkın dan ve çok yak ın ın d a n geçm ekted ir. H alk lisan ın da K iazilâbâz ve K a zrâ b â z şe k il ierini alarak ( k rş. Peterm ann, R eisen im O rien t, II, 2 7 4 ), bozu lm uş v eya K iz r e b â t ( k r ş . H e rz ­ feld, Peterm anns Geogr, M itt., 1907, s. 5 1) şe k ­ linde k ıs a ltılm ış olan I fız ıl- R o b â t kelim esin in mânası „ k ız ıl k erv an sa ra y“ ’d ır. O rta ça ğ d a k i C alû lâ g ib i, bugünkü K ız ıl-R o b â t da ehem m iyet­ siz b ir şeh ird ir. K ervan la rın ç o k g e ç tik le ri bir yol ü zerind e b ir d u rak ve m enzil olm aktan ba şk a b ir rolü yo k tu r. B i b l i y o g r a f y a : B a ’kübâ ’da g ö s te r i­ ' len eserlerd en b a şk a bk. b ir de S tre e k , B a b y ­ ' lonien nach den arab. G eog ra p h ., I, 8, 15; G . le S tra n g e, T h e la n d s o f the E a st. C a lip h a te (*905 ), s. 62 ve Ç ız ıl-R o b â t h akkın d a krş. R itte r, E rdkunde, IX , 418, 489; K e r P o rter, Reisen in G eorgien, P ersien u n d A rm enien . . . (W e im a r, 18 33), II, 234 v.dd. ( M . S t r e c k .)



C E L V E T İY E . C A L V A T ÎY A , Ü skü d a rlı Ş e y h 'A z i z M ahmüd H u d â yi nin ku rdu ğu t a r ik a t i n a d td ır. C a lv a t ( „y e rin i, yurdunu te rk etm ek“ ) ta sa v v u f ıs tıla h ı o lara k , kulun, T an rı sıfa tla n ile, h a lv ette n ç ık ışın a ve T an rı v a r lı­ ğın d a fân î oluşuna d en ilir ( S a y y id Ş a rif, T a 'r i-



C ELVETİYE. c.ahıatiya ( s . 6 3 ) a d lı k ita b ın d a , ilk önce T a n ­ rın ın 7 a d ı ile z ik r verm enin, meşhûr Ş ey h A b ü İshâlf Ş a fi a l-D in A rd a b ili ( 735 = 1334/1335 ) nin şeyhi, İbrahim Z â h id G ilâ n i (6 9 0 = 12 9 1 ) ’den k a ld ığ ın ı ve h a l v e t e k a rşılık , e e l v e t m eşrebinin de yin e bu za tta n zuhûr e ttiğ in i sö yler. İbrahim Z â h id G ilâ n i ’d e zuhûr eden bu m eşrep, ‘A z i z M ahmüd H u d â yi ’de kem âlini bulm uş bu m ün âsebetle M uhmüd H u dâyi, c e 1­ v e t î y e denen ta rik a tı ku rm uştur ( ayn. esr., s. 87 ). Y in e İsmail H a k k ı, bir sâ lik in , yâni h a k ik a t yolcusunun, ta rik a t bakım ın dan , celv etî b ile olsa, h a lv ette k a ld ık ç a , h a lv etî sa y ıla ca ğın ı fa k a t ta rik a ti h a lv e tî olan b irisin in , halvetten geçm iş ve bu m eşrebe, bu n eş’eye sah ip olm uş­ sa, h a k ik a tte c e lv e tî olduğunu da a y rıca sö y­ ler ( s. 64 ). C e lv e tîlik , bayram îyeden a yrılan b ir ta rik a t tir ( bk. B A Y R A M İYE ). Bütün k a yn a k larca Ma(t* müd H u d âyi ’nin şeyhi Ü ftâ d e ’dir. K en disinin Vâtşi'ât adı k ita b ı da bunu açıkça gö steriy o r. Y a la ız Ü ftâ d e ile H acı Bayram arasın d aki s il­ sile b ir az k a rışık tır. Bâzan b ir m üezzinin va­ zifesin i görüp, k a rşılığ ın d a p ara istem eksizin ezan oku rken b ir m üddet sonra k e n d isin e a y lık tâyin edilm esi üzerine gö rd ü ğü b ir rü yad a „m a­ kam ından ü ftâ d e oldun “ sözü ile azarlan m ası yüzünden, a sıl a d ı olan M uhy al-D in ’i b ıra k ıp , İlâh ilerin d e Ü ftâ d e m ahlasını ku llan an v e 998 ( 1580/1581 ) ’d e B u r s a ’d a v e fa t eden M uhy alD in Ü ftâ d e , İsm ail H a k k ı ’ya gö re, B ursa ’da U lu cam ide e sk i m inare d ib in d e oturan K ö tü ­ rüm H ız ır D e d e ’nin h a lifesid ir. H ız ır D ede, e vvelce ç o b a n m ış; sonra kötürüm olup, çoban ­ lık ta n ka lm ış v e bu m inare d ib in d e ib â d e te d alm ışken , H a cı B ayram A n k a r a ’y a gelin ce, H a cı Bayram ’a b i’a t e d iy o r ( s. 76 ). T ibyân , Ü ftâ d e ’nin H am d A lla h Ç e le b i ’den. onun, b a ­ b ası A k Ş em seddin ’den, onun da H a cı B ayram ’dan fey iz a ld ığ ın ı ayrı b ir riv a y e t o lara k k a y d ­ e d iyo rsa da, bu silsile, hiç b ir y e rd e gö rü lm e­ d iğ i gib i, c e lv e tıle rc e de riv a y e t ed ilm em iştir. ‘A z i z Mahmüd H udâyi, Ş a lfa ik zey li ’ne göre, S e fe rî-H is a r " ıd ır . G ülşen Efendi, K ü lliy â t-1 ka zret-i H u d â y i'de S iv rih isa rh olduğunu sö y­ lü yor. S ilsila n â m e-i calvatiy a, şeyh i K onya K o ç-H isa rı ’nda gösterm ede, Tibyân da bu ik in ­ ci riv a y e ti kabûl e tm ek te ve 948 I 1541/1542 ) de doğduğun u ilâ v e e tm ek ted ir. G ülşen Efendi, doğum tarihini, 950 ( 1543/1544 1 olarak k a y d e d i­ yor. İstanbul ’d a oku yan , E d irn e ’d e S u llan S elim m edresesin de m u id lik, Şam ve M ı s ı r ’da n a ip lik eden, M ısır ’da K a rim a l-D in H a lva ti a d lı b irisin e in tisap edip, h a lv e tî olan M ahmüd H u d âyi, n ih a y et B u r s a ’da F arh â d iy a » s d r e s e -



sin e m ü derris ve C am i’-i 'a tik m ahkem esine fa t, s. 3 ). B ursalı İsm ail H a k k ı, S ilsila n â m e -î | nâip oluyor. Bu sırad a, a u ’aneye g ö re , b ir ge ce



6$



CELVETİYE.



rü yasın da cen n etlik sa n d ığı b ir ço k k im se leri — cehennem de, cehennem lik sa n d ık la rın ı — cen n ette gö rü yor. Bunun üzerine e rte si sabah derhâl Ü f t â d e ’ye g id ip , t e s l i m oluyor. T ib ­ y â n v e K ü lliy â t, bu teslim oluşun ta rih in i i z ilk â d e 984 cum artesi ( 1577 ) o lara k k a y d e d i­ yo r k i, an’ane ile b ö y le riv a y e t ed ilm iş old u ğu an la şılm ak tad ır. K ü lliy â t ( s. 4 v. d.) 'ta, Ü ftâ de 'y e in tisab ın a seb ep o larak, b a şk a b ir rivây e t daha k a yd e d ilm e k te d ir. M ahm üd H u d â yi, Ü ftâ d e ’y e 3 y ıl k a d a r h izm et e ttik te n sonra, ken d isin e h a life lik v erilip , S iv ri-H isa r ’a gö n ­ d e rilm iştir. B ir m üddet sonra İstanbul ’a gelip , Ç a m lıc a 'd a M usalla m escidine b itiş ik ik i ta ş oda y a p tırıp , b ir v a k it orada oturm uş, oradan Rum M ehmed P a şa câm ii yan ın d aki b ir odaya göçm üş, 997 (15 8 8 /15 8 9 )'d e şim d ik i te k k e ve cam iin y e rin i alm ış, 1003 (1594/1595 ) ’te t e k ­ kenin v e cam iin yap ılm ası b itm iş v e oraya ta şın m ıştır. N aim â te k k e v e cam iin, R üstem P a şa 'nın k ız ı A y ş e H anım tarafın d an y a p tır ıl­ d ığ ın ı k a y d e tm e k te d ir ( I, 112 v. d.). 1002 cem âziy e lâh irin d e ( 1 5 9 4 } F â tih câm ünin cuma v â iz liğ i ile m ü fessir v e m u h ad d isliğ i ken d isin e v erilm iş, te k k e d e k i câm i y a p ılın c a cam iin h a ­ tip liğ in i a lıp , F â tih cam iin d eki v a zife s in i b ı­ ra km ış v e buna k a r ş ılık ' Ü s k ü d a r ’d a k i, İskele câm ii d e denen, M ihrim ah S ultan câm iinin p e r­ şem be v a izliğ in i a lm ıştır. A y r ıc a Sultanahm ed câm iin in v â iz liğ i d e k e n d isin e v erilm işse de, Özür d ile m iş ve y aln ız her ram azan a yın m ilk p a za rte si günü Sultanahm ed ’de vaaz etm eği k abûl e tm iştir. M aljm üd H u dâyi zam anında b ü yük b ir hür­ m ete m azhar olm uştur. S ilsila n â m e-i ca lv a tly a şeyh in bu teveccü he u ğra yışın a A h m ed l. ’in b ir rü yasın ı k era m etle tâ b ir etm esini, sebep o lara k, g ö steriy o r. P e ç e v î, R u m eli k a za s k e ri Ş an ' A l l a h ’ın te ’siri İle v e zir F erhad P a şa ta ­ rafın dan F â tih cam iin e v âiz tâ y in e d ild iğ in i k a y d e tm e k te ve şöhretin in bu su re tle b a şla d ı­ ğ ın a iş a re t e tm e k te d ir ( II, 3 6 ). N aim â, şe y ­ hülislâm ın şeyh i sevm ed iğin i sö y lem ek ted ir ( I , 112 v. d.) F a k a t A h m ed I . ’in ölüm ünde p ad işah ı y ık am ak üzere d â v e t e d ü d ild iğ i, ih ti­ y a rlığ ın d a n bu h izm ette bulunam ayıp, p ad işah ı h alifelerin d en Ş â b a n D ed e ’nin y ık a d ığ ı dü­ şü n ülecek olursa ( N aim â, II, 1 5 4 ), A h m ed I. ’in H u d â yi a b d e s t a lırk e n su d ö k tü ğü , v a lid e S u lta n ’m havlu tu ttu ğ u , p a d işa h ın şeyh in a r­ dın d a y ay a yürüdüğü g ib i, b â zı h ikâyelerin , dağru olm asa b ile ( K ü lliy â t, s. 9 v .d d . ), b ir aslı bulunduğu ve A h m ed I. 'in şeyh e z iy â d e si ile sa y g ı g ö s te r d iğ i a n la şılır. Z â ten P e ç e v î, Naim â v e d iğ e r bütün kayn akların , şeyh h a k k ın d a haddin den fa zla hürm etkâr b ir d il kullan m aları d a buna d e lild ir, -



M ahm üd H u d â yi, üç k e re h a cce tm iştir. M ih­ rim ah S u lt a n ’ ın k ız ı A y ş e S u lt a n '1 a ld ığ ı da riv â y e t ed ilm ek ted ir. Ş ey h in ta tlı d illi ve g ü ­ zel sö z sö y le r b ir za t olduğu ( N aim â ), se y re k sa k a llı ve o rta boylu bulunduğu ( İsm ail H a k k ı ) söylenir. A k b ıy ık ’ın â d e tin i tâ ze led iğin İ ve saç k o y u ve rd iğin i, d e rv işlerin e de saç k o y v e rd ir ttiğ in i Ş a k S 'ilf z e y li ’nden a n lıy o ru z ( I, 64 ). İs­ mail H a k k ı: — „C ü n ey d B a ğ d a d î soyundan o l­ d uğu ken d isin den du yulm uştu r“ — d iyo r. M ah­ müd H u d â yi, 1038 ( 1628 ) y ılı saferinin ikin ci salı g e c esi v efa t e tm iştir. Ö lüm üne b ir ço k ta ­ rih ler düşürülm üştür. F a k a t kim in olduğunu b ilm ed iğim iz ¿ l- ii ta rih i cidden pek g ü ze l b ir tesad ü ftü r. M ahm üd H u d â y i’nin 18 arap ça ve 12 tü rk ç e eseri v a rd ır k i, bunlar Ü sk ü d a r ’da S elim A ğ a kü tüph ân esin de H u d âyi k ita p la r ı a rasın d a d ır. B aşk a e se rle ri de b e lk i v a rd ır ( bu eserlerin a d la rı için b k . K ü lliy â t, s. 607, n o t ). E s e rle ­ rinin çoğu, b ir k a ç sa h ife iik ris â le c ik le rd ir. A ra p ç a M acâlis, te fsirle re m üracaat edilm eden y azılan ve tam am lanm am ış b ir te fsird ir. R isâ la f i ’ l-ta r ik a t al-M u h am m ed iy a a d lı arap ça risâ lesi ile tü rk ç e T a rik a tn â m e ’si v e y in e tü rk ç e mauzûm N a câ t a l-ğ a rlk adlı ris a le s i, K ü lliy â t a d ı a ltın d a d iv an ı ile b ir arad a b a sılm ıştır. En mühim v e b ü yü k eseri, Ü ftâ d e ’nin ta sa v v u fî sözlerin in zaptın dan m eydana gelen V â ki'â t a d lı k ita p tır . Ü ftâ d e ’nin tü rk ç e kon u ştuğu m uhak­ k a k olm ak la beraber, ‘A z iz M aljm üd H u d â yi bu k ita b ı arapça y azm ıştır. K e n d i e ly a zısı ile y azılm ış ve ik i cüzden m eydana ge lm iş olan a s lî nüsha, S elim A ğ a kü tüph ân esin de H u dâyi k ita p ları arasın da 574 num arada k a y ıt lıd ır . Ü s­ tü n deki vakfiyed en , şeyhin bab asın ın M ahm üdoğlu FazI A lla h a d lı b ir isi olduğunu d a a n lı­ yoruz. Bu eser, yaln ız o e lv e tîlik ve ta sa v v u f b a ­ kım ın dan d e ğ il, türlü m ü n âseb etler ile zam a­ n ın d aki adam lardan ve v ak ’alardan da b a h se t­ mesi d o lay tsiyle , ta rih bakım ın d an da d e ğ e r­ lid ir. G ülşen E fen d i merhum, divan ın a p e k fâid e li n o tlar ilâ v e e tm iştir. B â zı şiirle rin t a r i­ hini, hemen çoğunun bestelen m iş olduğunu ve b e ste k â rla rın ı, b u a rad a şeyh in de b e s te le r i o l­ duğunu ( s . 112, 1 3 7 ) v e b ir İlâh înin M urad III. ’ın ölümü m ü n aseb etiyle sö y le n d iğ in i ( s. 79 ) bu n otlard an öğ ren iyo ru z. İlâh îlerin in b ir k ısm ı, hece ile d ir ve bilh assa bu n iard a Y u n u s te ’siri gö rü lü r v e b ir kısm ı d a zâ te n Y u n u s 'a n a z i­ redir. Hemen bütün ş iirle ri zü h d î-ta sa vv u fî olup, ş iir b akım ın dan , pek d e ğ e rli d e ğ ild ir. H a ttâ bun larda tasavvufu n vecd ve a şk ın ı, coşku n lu k ve ta şk ın lığ ın ı b ile bu lam ayız. E sasen M ahm üd H u d â yi, vah d et-i vücudu, şe ria t h u du tların ı ta ş ­ m am ak ü zere, kabûl eden ve h er hususta ş e r i­ a tın z â h id iik yolunu tu tan tam sünnî b ir şe y h ­



C E L V E T İY E -



tir. H a ttâ o, ta sa v v u fta ta ş k ın lık gö steren y a ­ h u t b ir a z se rb e st fik ir li c!ûn s û fîîe re b ile m u­ a rızd ır. S im av n a k a d ısı-o ğ lu B e d r e d d in ’in ve B ed red d in su fîlerin in a ley h in e p ad işa h a b ir a rîza b ile v erm iştir ( M. Ş e refed d in , S im avna ka dıstoğlu Ş e y h B edredd in , s. 73— 74 ). Y a ln ız g a rip ­ t ir k î, bu a rîza d a k en d isin in B alk a n la rd ak i ,,Sim avna ta ife s i“ arasın da b a b a olduğun u da kayd ed er. A n la ş ılıy o r ki, R um eli ’d e de bulun­ muş v e b e lk i m erak yüzünden, bu n ların arasın a k a rışm ıştır. B ir a ra lık , k e n d in i bunlara k a p ­ tırm ış olm ası da ih tim âl d â h ilin d e d ir { s. 74 }. C e lv e tîlik tam am iyle sünnî b ir ta rik a ttir . Bu ta rik a ta sü lü k, esm â ile d ir. E sm a-i seb ’a, y ân i T an rın ın 7 a d ı, Bu sû l-i esm â“ a d ın ı a lır. C e lv e tîlik te bu n lardan b a şk a b e ş ad daha kab û l e d ilm iştir k i, bu n lara d a „fu rû ’- i e sm â" d en ilir ( -u.» ı ı » l < 1 u b j ) . Ş e y h tarafın d an bu ad lar, d e rv işe sırası ile v e m uayyen m ıkdarda v e rilir. D e rv iş , rü ya g ö rd ü k ç e şeyh ine sö yler v e şe y h i d e bu rü y a y ı y o rarak , d e rv işin z ik ir m ikd arinı ç o ğ a ltır y ah u t z ik r e t tiğ i adı d eğ iştirir. D e rv iş, sabah nam azından sonra gü ­ n eş 1— 2 m ızrak boyu y ü k se lin c e y e k a d a r, z ik ir ile u ğ r a ş ır ; sonra s yah u t 4 r ik 'a t i ş r a k na­ m azı, b ir a z sonra d a 6 r ik 'a t k u ş l u k na­ m azı k ıla r. A k ş a m nam azından sonra, 6 r ik 'a t e v v â b i n nam azı den ilen b ir nam az vard ır. G ecen in son k ısm ın d a da t e h e c c ü t n am azı k ılm a sı lâ zım d ır. P a za rte si ve perşen be gün ­ leri, zilh icc e v e m uharrem in ilk 10 günü, re ­ cep v e şâban a y la rı ile ram azan bayram ından sonra 6 gün oruç tu ta r ve h er hususta ta k v a yolunu gü der. C e lv e tîle rin ta ç la rı y e ş i l çu ­ h adan dır ve 13 d ilim lid ir. İsm ail H a k k ı, bu 13 te re k in , yân i dilim in , 12 esm a ile bu ad la rın b ir liğ in e d e lâ le t e ttiğ in i sö y lü y o r ( s. 87 ). C e lv e t îliğ in p ır m akam ı, Ü sk ü d a r ’da M ahmûd I-Iudâyi *nin göm ülü olduğu te k k e d ir. P ir m a­ k am ı k a d a r m eşhur olan ik in c i m erkez, Bursa ’da S ilsila n â m e -i ca lv a tly e v e Rüly al-bayân a d lı tü rk ç e te fs iri y azan v e daha b ir ço k r is a ­ le leri bulunan İsm ail H a k k ı te k k e sid ir. Ü sk ü d a r ’da Inadiye ’d e B an d ırm ak te k k e s i şeyh i H âşim B aba, c e lv e tîlik te n „H âşim iy e" a d lı b ir k o l a y ırm ıştır. H âşim B aba, c e lv e tî şeyh i olm ak la b era b e r, m elâm iliğe d e g irm iş v e 1170 ( 1756/1757 ) 't e m isafir olduğu B an d ır­ m ak te k k e sin d e Ölen ve te k k e n in k a rşısın a göm ülen M ısır ’da K a ş r a l- 'A y n b e k ta ş i te k k e s i şeyh i H aşan B ab a ’dan da b e k ta şi olm uştur. B ir a ra lık D im e to k a iı S e y y id K a ra A l i Baba (1198 ~ 1783/1784 ) ’nın d e d e -b a b a lığ ı zam anın­ d a H a cı B e k t a ş ’a g itm iş. Ç e le b i ile uyuşup, 4 y ıl k a d a r d e d e -b a b a lık etm iş, 1177 (1763/1764) ’d e m ü tevelli v e şeyh olan 'A b d a l- L a tif Ç e le b i ’y e b e k ta şilik te n h ilâ fe t verm iş, İstanbul ’a g e ­



CEM .



69



lin ce d e, 'A b d a l- L a tif Ç e le b i tarafın d an , orada bulunan şeyh , d e rv iş v e m u hipterce H âşim B a­ ba ’nın re is v e d e d e -b ab a tan ınm ası için b ir em irnâm e gö n d e rilm iştir. H u lâsa m elâm îlere m elâm î o lara k görü len , h a ttâ b ir m elâm î er­ k â n ı ku rm ağa ça lışıp , kutupluğunu id d ia eden, b e k ta şilerin b ir kısm ın ca ded e-b ab a tanınan, ayn ı zam anda c e lv e tî olan ve c e lv e tîlik te n „H â ­ şim iy e “ kolunu ayıran , n ih â y et 1197 ( 1773 ) ’de ölen H âşim B ab a ’y ı ve ku rd u ğu kolu p îr ma­ kam ı ve asıl c e lv e tîle r kab û l etm em işlerdir. H a ttâ cen âze nam azı k ılın m a k üzere, tabutu p îr m akam ına gö tü rü lm üşse de, d erg âh ın cümle k a p ıs ı açılm am ış, bunun ü zerin e c en a zey i g ö tü ­ ren ler derg âh ın a lt ta ra fın d a k i y o ld a , d erg âh d u va rın a b it iş ik b ir m usalla ta ş ı kuru verm iş­ ler ve cen aze nam azı, y o l ü stü n de k ılın m ış tır ( bu m u salla ta ş ı h âlâ d u r m a k ta d ır ). H âşim B ab a ’nın a yrı b ir erkânn âm e y azara k , b e k ta ­ ş ilik âyin in i tâ d ile ç a lış tığ ın ı ve bu su retle b e k ta şilik te n b ir k o l a yırm a k is te d iğ in i de ka yd ed elim . B i b l i y o g r a f y a t S a y y id Ş a r if, T a r h f û t ; İsmail H a k k ı, S ilsila -n â m e-i calvaiiy a ( 1 2 9 1 ) , s. 63— 66, 75— 89, 108 — 14 4 ; T aşk ö p rü -zâ d e M ecdi, Ş a k â 'i k - i n u m â n iy a ter­ cü m esi ( 1 2 6 9 ) , s. 126 v .d .; ‘A t â ’ i, Ş a k â 'ik - i n u m â n iy a ze y li, s. 64 v.d ., 358, v.d ., 760 v .d d .; M ehm ed G üişen , K u lliy â t-i h a ir a t-i H u d â y i (1338— 1340); H a rîrî-z â d e K e m â led d in , T ib y â n v a sâ yil a l- h a k a ik f i bayan sa lâ sil a l'fa r â ’ ik ( I , 227 b, 246 a , F â tih kütüp., İbra­ him E fen d i k ita p la rı, nr. 430, 431, 432 ) ; Naim â, R a v za t a l-H u sa y n f i h ulâşat ahbâr alh â fik a y n (1280 ), 1, 112 v.d ., 357 ; II, 154, 158 ; P eçev î, Tarih ( 1283 ), 11, s. 36, 357 ; M, Ş e re ­ fed din , Sim avnalcadıst-oğla Ş e y h B edredd in (İs ta n b u l, 1 3 4 0 = 1 9 2 4 ) , s. 72 v .d d .; H âşim B aba, D iv a n ( 1217 *de Ü sküdarlı A b d u rra h ­ man tarafın d an y a z ılm ış ) ; A b d ü lb â k î G ölp ın arlı, Yu nu s E m re, hayatı ( ik b â l kü tüphânesi y ay ın la rın d a n \ 1936, s. 43 v.d ., not. ( A b d ü l b â k î G ö l p î n a r l i .)



C E M . C A M . C e m S u l t a n (14 5 9 — 14 9 5 ), F â ­ tih S u lta n M ehm ed ’in k ü çü k oğlu olup, 23 kânun I. 1459 (27/28 sa fer 864) p a za r günü sa b ah a k a rşı E d irn e sa ra yın d a dün yaya gelm iş­ tir . A n n e si Ç iç e k H atun saray-i hüm ayundaki esirelerd en b ir id ir ( İbn İyas, B a d a ı a l-zu h ü r f i valçâyı a l-d u h ü r, İstan bu l, 1936, III, 380). A l i B e y ism in de b ir de k a rd e şin e te sad ü f e d i­ len bu kad ın ın sırp k ıra l han edanlarından b ir i­ n e mensup olduğu sö ylen iy o rsa da ( L . T huasne, D je m S u lta n , P aris, 1892, s. 2, n ot 2 ) , bu hususta k a t’î b ir m alûm ata m âlik olm ad ığım ız g ib i, onun V en edikli, fran sız v ey a rum olduğu h a kktn d a ki riv â y e tle ri d e te v s ik etm ek şim di- ’



ÇİFTLİK daha büyük



b ir tâ b iiy e t



ve



hizm et



istem ek



h akk ın ı k e n d ile rin d e b u la ca k la rı ta b iî id i. Bu hâl, onların d iğ er serb e st k ö y lü le r ü zerin d ek i tah ak küm lerin i a rttırm a ların a v e d o la y ıs iy le ç iftlik le r in i gen iş le te b il m elerine se b e b iy e t v e r­ m iştir. B ir ço k y e rle rd e ç iftlik sa h ip le ri beylerin, to p ra k ların ın b aşın d a b iz z a t ç iftliğ in id aresin e iş tira k etm ek su retiyle, ç iftç ile r ile te m a s h â ­ lin d e yaşam ayıp , şe h irle re ç e k ild ik le r i ve o ra ­ la rd a k i k o n a k ların d a g e lir le r i ile geçin en bir sm ıf hâlin de y e rle şe re k , m ın lakan ın İdaresin de ve d e v lete k a rşı te m silin d e bü yük b ir rol o y ­ nam ağa nam zet b ir züm re te ş k il e ttik le r i g ö ­ rü lm ek ted ir. Bu hâl on ları, siy â sî bakım dan , m erkezlerd en u zak v e d a ğ lık m ın takalard a hü­ küm ran olan vah şi ta b ia tlı, â s î d e re b ey le ri, m illiy e t ha reketlerin i te şk ilâ tla n d ıra n öncüler ve istin a tg a h la r rolünden ç ık a rıp , şe h irlere y e r­ leşerek , d e v lette n unvan lar v e rü tb eler k o p a r­ m akla m eşgul b e y le r hâlin e koym uş v e bu su­ re tle m u kad d eratlarım d e v letin m u kad deratı ile b irle ştirm iştir, Bununla b e ra b er bu durum , İk tisa d î v e İçtim aî bakım d an , ço k fen a n etice ­ le r v erm iştir. Bu k asa b a lılaşm a cereyanın ın te’ siri altın d a , b iz z a t k e n d ile rin in işle y e b ile c e ğ i b ir b ü y ü k lü k te k i ta rla ların ı da y a r ıc ı ve o rta k ­ ç ıla ra te rk e d e re k , şeh re inen ve o rad a ehem ­ m iy e tsiz b ir to p ra k gelirin e, d ev letten k o p a ra ­ ca ğ ı v a zife v e hizm etleri ilâ v e y e gü çsü z, İçtim aî nufuz v e k u d re ti ve k ö ylü lü k ten bozm a b ir a ğala r na g e lm iştir. H a k ik î b ir to p ra k



çalışan işsîzehem m iyetsiz sın ıfı m eyda­ beyinin buh­



ÇİLE.



397



lik le r h â lin d e işle tile n to p ra k lar v e bu ç ift ­ lik le rin o rta k çı ve ırg a tla r ı hâlâ m evcu ttu r. Bu g ib i b ü yü k zira î m ülkler ve işletm e ler üze­ rin deki İçtim aî ve h u k u k î m ünasebetlerin tan ­ zim i işi, İçtim aî b ir m esele olarak, ele a lın ­ m ıştır.



B i b l i y o g r a f y a : J. A n c e l, La Ma. cêdoine ( P a ris, 1930 ) ; S ch u ltze Jena, Ma­ kedonien Landschafts and Kulturbilder ( J e ­ na, 1927 ) ; D r. R ich a rd B usch-Zantner, Agrar­ verfassung, Gesellschaft und Siedîung in Südosteuropa anter besonderer Berücksichiigang der Türkenzeit ( Beihefi zar dreiziger Viertelsjahrschrift fü r Südosteuropa, 3. kısm ; L e ip z ig , 1938, V II. 158 sa h ıfe ) ; M iinow itch , L ’évolution historique de la propriété



foncière en Serbie ( P a r is , 19 2 9 ); D r. H a lil İnalcık, Tanzimat ve bulgar meselesi ( A n k a ­ ra, * 9 4 3 ) ! Ö. L . B arkan , Osmanh imparatorluğunda zirâi ekonominin hukuki ve mâlî esasları ( İstanbul, 194.2 ), I, fih rist ; ayn. m il., Türk toprak hukuku iarihinde tanzimat ( Tanzimat, İstanbul, 1940, b ilh assa n ot 8 ve 43 ) ; ayn. mil., Balkan memleketlerinin toprak meseleleri tarihine bir bakış ( iktisat fakültesi mecm ., İstan bu l, 1943, IV , sayi 4 ) ; ayn. m il., Mâlikâne-divânî sis t., T/LIT., II, 1939( ö . L û t f î B a k k a n .) Ç İ L E , fa tsça çehleh kelim esin in m uhaffef şe k lid ir. 40 gün ve 40 g e ce tem iz ve k im se­



nin g e lip insanı rah atsız e tm eyeceği b îr yere ç e k ilip , ib â d e t etm ek m ânasına g e lir. A ra p ça d a yin e kırk k elim esin i ifâ d e eden arba'în k e li­ ran lara ve e m n iy etsizliğ e k a rşı kö ylü yü him aye m esi, çile k elim esin in tam k a rş ılığ ıd ır . Ç ile bü­ etm ek nevinden v a zifele rin i d e terkeden b e y ­ tün d in lerd e bulunan orucun a şırı b ir şe k lin ­ ler v ey a on ların d aha in sa fs ız v e a lâ k a sız k â h ­ den b aşka b ir şey d e ğ ild ir. E sm ayı, y ân i T an rı ya veya m ültezim leri tarafın d an ço k fena b ir a d la rın ı, zik re d erek , sülük eim eği, h a k ik a te şe k ild e istism ar ed ilen v e bu v a z iy e tte k e n d i­ ve T a n rıy a ulaşm ağa esas tutan ta rik a tle rd e lerin e â it olm ayan b ir to p ra k ü zerin d e ç a lış ­ v e bilh assa halktan ç e k ilip , b ir y e ıd e ib â ­ mak m ecb u riyetin d e olaıı k ö y lü le r, kend i ç a ­ d e t etm eği tan rıya ulaşm ak için b ir vesile sa­ lışm ala rı ile, a rtık tu fe y li b ir g e lirc i rolüne yan h a lv etîlerd e bu in ziva a rb a ’în d iy e an ı­ dü şerek , her tü rlü nufuz ve itib a rın ı kayb ed en lır. Kuran ’da T an rın ın M ûsa p eygam b e­ m ülk sa h ip lerin i fayd alan d ırm am ak için, o r­ re, k ır k gece ib â d e tten sonra, k ita p v ere ­ ta k ç ılık rejim inin p sik o lo jisin e u ygun b ir şe­ ceğ in i vaad e ttiğ i b ild irild iğ i gib i, (11, 5 1), k ild e to p ra ğ ı sa th î ve ta h rip k âr b ir tarzd a İsrâ’ il oğulların ın , savaştan ç e k in d ik le ri için, işlem işle rd ir. Bu yüzden fa k ir lik v e h a s ta lık ­ ceza o lara k, 40 yıl çöld e k a ld ık la rı { V , 26 ), la r a rttık ça , ç iftlik le r üzerind e yaşayan ların M ûsa ’ya, T an rın ın 30 g e c e vâde v e r d iğ i ve bu v a ziy e ti daha fa zla bo zu ld u ğu g ib i, b eylerin vâden in 10 g e c e ile d e tam am lanıp, 40 olduğu, de g e lir i d a ra ld ık ç a d a ra lm ıştır, Bu h aller yü ­ bu m üddet için d e İsrâ’ il oğ u lları arasın da H âzünden, u zaktan id â re edilen ç iftlik le r in bu ­ r û n ’un M u s a ’ya v e k â le t e ttiğ i b ild irilm ek te ­ lunduğu b ö lg e le rd e b ir h a râ b iy e t v e b o z k ır ­ d ir ( V I I , 14i ve 142 ). Tevrat’ a gö re de, Mûsa laşm a m eydana g e lm iştir. O sm anh im p a ra to r­ T û r d ağın d a 40 gün 40 geee k a lm ıştır ( Kitab-ı luğunun bu gü nkü T ü rk iy e 'nin h u du tları d â h i­ mukaddes tercümesi, İstanbul, 1908, X X IV , 18). lin de



kalan



kısım ların d a



da, B alkan m em le­



k e tle rin d e k i ç iftlik le r m eselesi k a d a r h ak ve siy a sî b ir m â h iy et arzetm em ek ve aynı ııisbetIeri m uhafaza etm em ekle b eraber, büyük ç i f t ­



H ıristiy a n lard a da, p askalyad an 6 hafta önce, 40 gün süren b ir p erh iz vard ır. Bu 40 sa yısı ile 7 ve 3 gib i b â zı sayıların m ukaddes sa y ılm a ­ sının, fisa g u rcu la r vasıtası ile M ısır ’dan ve b e l­



398



ÇÎLE.



k i d e H in d ’den g e ld iğ i ve bu inanışın p e k eski olduğu m u h ak kaktır. T a rik a t!e rd e k i ç ile (arba'în ), d iğ er d in le rd ek i oruç ve p erh izler ile müslü m an h kta ki îtik â fın a şırı b ir şe k lid ir [ b k . J'TİKÂF ]. İbn a l-C a v z i ( 598 — 1201/1202 ), N a k d al'ilm v a 'l - u la m a ' va ia lb is ib li s (Ş a m , 1340, s. 220— * 3 * ) a d lı k ita b ın d a , sû fîlerd en az y iy e n ­ ler, öm ründe et yem eyen ler, k ö tü ve b a y a ğ ı şe y ­ le ri y iy e n le r bulunduğunu b ild ir d iğ i g ib i, b il­ hassa „a rb a 'in iy a “ denen b ir sû fî ta ife sin in de bulunduğunu k a yd e tm e k te d ir ( ayn. esr., s. 224 ). . V alayat-nâm a a d ı ite tan ınan H a cı B e k ia ş men a k ıb in d e de H a cı B e k ia ş 'm N e c ef ’te , M ed i­ ne ’de, K u d ü s ’te , Şam ’da C am i' U m ayya ’de, E lb ista n ’d a esh ab-ı keh f m ağarası etra fın d a k i m akam larda ve A n ad olu ’ya g e ld iğ i zam an S u ­



h ip lik te n g e ç e re k , ç ile ç ık a rıp , te k k e d e b ir hücreye sâh ip olan ve m uhipleri te rb iy e eden ded ed ir. D ed eler, ayn ı zam anda şeyh nam­ ze d i ta n ın ır v e b ir y e rd e şe y h lik a çılırsa , içlerind en e h il olan biri o raya şe y h tâ y in e d i­ lir. Ç ite ç ık arm ağ ı ve d e rv iş olm ağı kab u l edene, â ş ı k ve n e v n i y a z d e rle r. Ç ile y e ik r a r veren n e v n i y a z , te k k e n in m utfak kap ısın d an girilin c e , sol ta ra fın d a bulunan, Saka postunda ik i d iz i üstü n de m u rakab e va­ ziy e tin d e 3 gün oturur, düşünür v e 3 gün sonra ikra rın d a seb at ederse ken d isin e b ir t e n n â r e ( y a k a sız, kotsu z v e e te k le ri g â y e t g e n iş ve a ğ ır b ir fista n ) g iy d ir ilir ; b elin e e i i f I â m e t ( < a l f - i n iim a d ) denen ve e lif h a rfi g ib i in ce uzun b ir ku şa k ku şanır, sırtın a k o llu ve k ısa



lu ca K a ra Ö yü k ün m escidin d e erbain ’ 1er ç ık a r­



b ir h ırka g iy e r ki, buna d a



d ığ ı h ik â y e e d ilm e k te d ir. Bütün r iv a y e t ve m enkıbeler, b iz e h alvet v e erbain ’in hemen bü ­



n ilir. B aşın d a da sik k e v a rd ır. Bu k is v e y e bü­ rünm eğe s o y u n m a k den ir. Soyu n d u ktan sonra, ç ile y e g irm iş sa y ılır v e p a z a r c ılık h iz ­ m etine başlar. M evlevî te k k e lerin d e m eyd an cı­ lık , çam a şırcılık , şe r b e tç ilik , b u la ş ık ç ılık , sum a tç ılık ( sofra h iz m e ti), iç e ri m e y d a n cılığ ı ( k a h v ecilik ), ta h m isc iiik , k a n d ilc ilik , tü rb ed a r­ lık ve y a la k ç ılık g ib i, h izm etler görü r. Bu h iz­ m etlerin görü lm esin e n ezâre t eden d e d e le r v a r­



tün ta rik a tle rd e bulunduğunu ve m enşeinin e s­ k iliğ in i g ö sterir. H a lve t e k se riy e tle te k k e le r­ d e k i od alardan birin d e olur. Ş eyh , h alvete so­ k a ca ğ ı d e rv işi bu odaya gö tü rü r v e dua edip, odadan çık a r. D ervişin yem eği ve suyu her gün ayağın a götü rü lür. Bu yem ek, d e rv işin m eşrep ve taham m ülüne göre, a z a ltılır . Bu m ü d d et için ­ de d e rv iş, zarû ret olm ad ıkça, d ışa rı ç ık m az ve kim se ile konuşm az. G e c e gün düz ib â d e t, zik r-ü (ikr ile m eşgul olur, tçlerin de g e cele ri u za ­ nıp yatm ayan ları, uykusu gelin ce, b ir k a y ış ı d izlerin in altın dan v e boynundan g e çirip , d iz ­ leri d ik ik b ir h âld e oturarak, u yu k la ya n lan yah u t m ü ttek â ( d a yan acak ş e y ) denen ucu s iv ri, b a ş ta ra fı alın k o n a ca k ta rzd a yassı b ir dem iri y e re sa p la yıp , alnın ı ü stü n deki yassı y e re d a y ay a ra k u yu yan ları v ard ır. K ırk ın c ı gün şeyh d e rv işin bulunduğu od aya g id e r v e der­ v işin bu m ü dd et için d e gö rd ü ğü birsâm ve rü yaları d in ler. O gün b ir kurban k e silir, derviş arba'în ’den ç ık a rılır, y ık a n ır v e çam aşır d e ­ ğ iş tir ir, b a ş suyu ile p işm iş b ir ço rb a içer. E rte si günü, y ah u t o günün akşam ı ku rban e tin ­ den y e r ve d in î z iy a fe tte bulunur. Ş ey h lüzum go ıü rse , b ir a rb a 'in ’den son ra d e rv işi b ir arb a 'i n ’ e d aha so kar. B irb iri a rd ın ca 3 a rb a 'in çık ara n lar b ile v ard ır. M evlevîlerin ç ile s i h i z m e t ile d ir ve r iz â ’ kelim esin in ebced h esab ın d a tu ta rı olan 1001



deste



gül



de­



d ır. Bu h izm etlerin sa y ısı 18 o lu p , bu aded m e v lev île rce m u kaddes s a y ılır. F a k a t d e rv iş v e m a t b a h c a n ı denen ç ile k e ş a z olursa, b ir adam b ir k a ç hizm eti y a p a b ilir. M atbah can ı, zam an g e ç tik ç e ve b a şk a n ev n iy azla r ge ld ik ç e , bu h izm etlere b a kar. N ih a y e t 1001 gün tam am lanınca m eydan cı d ed e m atb ak ca­ nına çilesin in b ittiğ in i haber verir. C an ham a­ ma gid er, y ık a n ır, te k ra r g e lip ten nu reyi ç ık a ­ r ır v e d e rv iş elbisesin i g iy in ir ve sa k a p ostu n a oturur. A k şa m m e y d a n h a zırlan ır, h u z u r denen M evlânâ te k k e sin d e d e rv işlerin b a şı olup, se r-ta rik , yah ut ta r ik a tç ı denen zât, d iğ e r te k k e le rd e bu m akam a sâh ip olan a şç ı d ed e ve d iğ er ded eler g e lirle r. Y e m e k y e n ir; yaln ız can yem ek yem ez, fa k a t yem ekten sonra, aşçı dededen itibaren , bütün d ed eler İle g ö rü ­ şür, y ân i sa ğ eli ile sağ ellerin i tutar, a ğ ızın a gö tü rü r, k a rşısın d a k i d e e ğ ilir, ayn ı zam anda ik is i de b irb irlerin in e llerin i öp erler. Bundan sonra n iyaza durur. T a r ik a tç i yah u t aşçı d e d e : — ,,V a k t-ı şe rif hayr ola, h ayırlar feth ola,



gün sürer. M e v le v îlik te m uhip, d e rv iş ve şeyh dereceleri vard ır. M uhip, b ir şeyh e in tisap et­ m ek istiy e n k iş iy e denir. M uhipler, s e m a i ( m evlevî usulünce dönm eği ) m eşk ed erler, İs­ te rle rse , ney ü flem eği ve âyin leri ( m evlevî mu­ k a b e lesin d e okunan İ lâ h ile r i) d e öğren irler.



şerler d e f’ ola, d e rv iş k a rd e şim izin n iya zı ka bûi ola, â sita n e-i m e v lev îy ed e ra h a tı m üzdad



M uayyen gü n lerd e m u kab eled e ( m evlevî â y i­ n ind e ) bulunurlar v e b ir deden in hizm etin de, ta r ik a t te rb iy e si görüp y e tişirle r. D e rv iş mu-



eğerek, „h û “ derler. C an , bu tören den sonra, m u tb akta ya ln ız o lara k , yem eğin i ye r. M ey­ dan cı d e d e mumu a lır ; o önde v e can a ık a -



ola, dem ler, sa fa la r ziy â d e ola, dem -i h a zret-i M evlânâ hû d iyelim “ — d iy e b ir g ü lb a n k çek er, hep bird en b a ş k e sip ( b a şla rın ı ön e e ğ i p ), b eld en itib a re n v ü cu tların ı d a b ir az



Ç İL E



-



da, hücreye gid e rle r. M eyd an cı, h ü cre k a p ı­ sında da aynı ta rzd a b ir gü lb a n k çe k e r ve d e rv işi od aya sokar. O dan ın penceresin deki perdeyi örtüp, gid er. k a lır ; m eydancı, yem ek ya g e tirir. 3 gün sonra canı ta rik a tç iy e { a şç ı d iz çöker ; aşçı d ede, g iy d irir. Bundan sonra



D e rv iş od asın da 3 gün v a k itle ri, yem eğin i od a­ gelip, p e rd e le ri açar ve d e d e y e ) götü rü r, C an, te k b ir a lıp , hırkasın ı da 18 gün süren hücre



ç ilesi başlar. Bu m ü dd et za rfın d a yen i d erv iş, hücresinden an cak icap e ttik ç e çık ar. 18 gün sonra evrad ın ı, zik rin i a lır ve hücre sa h ib i b ir dede olur. D ilerse o te k k e d e k a lır, d ile rse b a ş­ ka b ir te k k e y e gid er. K e n d isin e verilen h iz­ m ete bak ar, n evn iyazlar ile m uhibleri y e tiştirir. F arsça b iliy o rsa, onlara M esn ev i o k u tu r; mû­ sik iy e âşinâ ise, ney ü fle tir, â yin m eşk eder y ah u t iy i b ir sem a’zen ise sem a’ tâ lim eder ( bk. H âm id Z ü b eyr, M e v ltv îlik te m aibah terbiyesi, T ü rk y a rd a , V , 280— 286 ). Ç ile y i b itirm ey ip , bu işten vaz geçm eğe ç i l e k ı r m a k denir. Ç i­ lesin i k ıran te k ra r ç iley e girm e k isterse, b itir d iğ i günden d e ğ il, yen i baştan başlam ak m ecb u ri­ y etin d ed ir. Ç ile y i tam am lam ağa da ç i l e ç ı ­ k a r m a k derler. Ş eyh G â lib ( D îo d n , B ulak, s. 27 ) 'in m atbah-ı m olla re d ifli 18 b e y itlik b ir m edh iyesi v a rd ır k i, m ev lev îlerin m u tbak te lâ k k ile r in i gö sterm ek bakım ın dan , d eğerlid ir.



Ç İM K E N T .



399



sin d e k i b ir te p e üzerinde b ir k a le vard ı. G a ­ y e t gü zel b ir m evkid e bulunan şeh ir, ik lim i­ nin le ta fe ti ve suyunun fe v k a lâ d e liğ i İle, d i­ ğ e r orta A s y a şeh irlerin in b ir çokların dan a y ­ rılır. Y a zın b ir ç o k ta şk e n tli a ilele r bu raya y a z ­ lığ a ge lirle r. K ö y le ri için d e en m ühim i, esk i d e v irle re a it b ir ço k tü rb ele ri ve bugün d e a t p a zarı ile bilh a ssa ka yd a şâyân olan, arap co ğ ra fy a c ıla rı­ nın A s b ic â b veya A s fic â b d e d ik leri ( Iran y a z ­ m aların da I s fic â b ve e k se riy e tle S in eâb ) S ayram köyüdür. Ç im ken t, santonin im âlin de k u l­ lanılan A rtem isia cinae isim li nebatın y e tiş tiğ i n âd ir m ıntakalard an b irid ir. D ah a Ş a ra f a l-D in Y a z d i 'nin Z afa r-nâm a ’sin d e ( tab. H ind, I, 16 6 ) Ç im ik e n t, S ayram civarın d a bir ka sa b a o lara k , zik re d il­ m iştir. D ah a so n raki m en bâiarda, h iç d eğilse X V III.



asrın ilk y a rısın a k a d a r ( S ayram 1723



sen esin de k a lm u k la r tarafın d an zap ted iim iştir), bu bölgen in şeh ri o lara k, Ç im k e n t d e ğ il, S a y ­ ram g ö s te r ilir. • [ Ç im k e n t bugün K a za k is ta n cüm huriyetinde 32.000 nüfuslu ( 1932 ) b ir şeh ir olup, T ü rk ista n -S ib iry a dem ir yolu ü zerind e, cen ubî K a za ­ k ista n e yâletin in m erkezid ir. 201 k m 2, b ir sâha



günü olan ve h icret y ılın ın ilk a yı bulunan mu­



te ş k il eden ve zir a a t b ö lgesi olan h a v a lisi ile b ir lik te , doğrudan d o ğru y a m erkeze b a ğ lı bir id a re m ın takası hâline g e tirilm iş tir. Ç im k e n t ’i cenubundaki L en ger köm ür m âdenlerine b ir d e ­ m ir yolu b ağlar. A y r ıc a 121 km . uzunluğunda b ir dem ir yol h a ttı Ç im k e n t ile T a ş k e n t ’i b ir­ leştirm ek ted ir. K a za k ista n "in bü yük san ayi ve k ü ltü r m erkezi olan Ç im ken t ’te , santonin imalâthânesi, 1932 ’de, 5.350.000 ru b le lik im alât y ap m ıştı, 5.500.000 ton ham pam uk sarfeden pam uk im alâthan esind en b a şk a , Ç im k e n t ’te 2 tu ğla fa b rik a sı, 1 kundura fa b rik ası, m akarna im alâthan esi ve d ik iş fa b rik ası, buharla çalışan



harrem in ‘ âşürS denen onuncu günündeu i t i ­ baren 40 güne d e Ş i ‘a-i îm âm iya — C a ’fariya



bir değirm en, m eyve ve seb ze kom binesİ m ev­ cut olduğu gib i, şim ât-i ş a rk îd e bulunan K ara-



m ezh ebinde bulunanlar ‘a rb a ’ in -i sa y y id alşu h a d â ’ yah ut k ısaca a r b a ‘ i n derler. E rbain , safer ayın ın 20. gününe ra stlar. H a lk bu güne „İm am k ır k ı“ da der. B ib liy o g ra fy a m etin de z ik re d ilm iştir. ( A b d O lb a k I G ö l p î n a r l i .) Ç İ L L A . [ Bk. çiL E .]



ta y ku rşu n -çin ko m âdenlerini işletm ek için, >933 şeh irde b ir de m etalürji im alâthanesi ve 150.000 kw . ku vvetin d e b ir e le k trik m erkezi



E sk iler, y ılı y a z ve k ış d iye ik iy e ayırm ışlar, k ış gü n lerin e k a s ı m d em işlerd ir. K a sım gü n ­ le ri 180 göndür, teşrin I I . ’in haftasın da g irer. K asım ın 45. gününden itib aren 40 güne e r b a i n derler. Bu gü n ler p ek soğu k gü n lerd ir. E s k ile r erbain e önceden h a zırlan ırla r, h attâ m ühim iş ­ leri olm ad ık ça so k a ğa ç ık m azlard ı. A z e rîle r erbain e farsça ç i l e derler. Ç i l e kelim esi, a z-ço k uzun süren her tü rlü s ık ın tıy a d e lâ le t etm ek üzere k u llan ılır. İmam H u sa y n ’in şeh âd et



Ç İM . [ B k. Ç E .j Ç İ M K E N T , T ü rk ista n ’da b ir b ö lg e m erke­ zid ir. 420 18 ' şim âl arzı ve 69° 36' şa rk tu lün ­ d e ( G reen w . ), S ır-D e ry a ’nın k o lu A n s ’a d ö ­ kü len Badam nehrinin sağ sa h ilin d e b u lu n u r; d en iz seviyesin den 503 m. y ü k s e k lik te d ir. R u s is tilâ s ı zam anında, 1864 ’te, şeh rin m uhiti ta k rib en 6 km . id i. A lç a k bir to p ra k sûr ile ç ev rilm iş bulunan Ç im k e n t ’in, cen ûb-i ş a r k î­



inşasına başlan m ıştır. Ç im k e n t ’te bir pam uksulam a en stitüsü, h id ro tek n ik , tıp teknikum ları, deve beslem e istasyonu, k a za k ısta n m üzesi v.b , vard ır. 1932 ’de şeh ir m ülhakatın da 10.000 k işi ziraa t ve b a h ç e cilik le iş tig â l ed iyordu ], ■ B i b l i y o g r a f y a : P . I. Paşino, T urkesta n sk iy k ra y v 1866 goda (P e te rsb u rg , 1868), s. 76 v .d .; J. J. G eie r, P u te v o d ite l p o Turkestan u ( T a ş k e n t, 1901), s. 185 v.d., 202 v.d., 214 v .d . ; S ayram ve civarı h a k k ın d a b k . W . B arthold, Z a p is k i vost. otd. ark. obşç., V III, 339 v.d.; B o lş. sovetsk. en tsik lop ., bk. mad. ( W . B a r t h o l d .)